Unha igrexa que garda, na Costa da Morte, un incrible segredo. Unha familia de mulleres condenadas a vivir mortas en vida. Tres estraños que veñen de fóra, e que son os únicos que poden tentar desennovelar o misterio. Destes ingredientes parte O sono das sereas, a última novela de Xosé A. Neira Cruz, coa que gañou o premio de narrativa breve Repsol. Mais, baixo a intriga, -con elementos de medo-, agóchanse outras capas. A consciencia da morte como final ineludible das nosas vidas. As dúbidas sobre como vivilas. A procura do lugar propio no mundo. E unha sociedade patriarcal que condenaba, e condena, as mulleres que saían do rego. Falamos co autor deste libro e da súa obra en xeral.

Estou lendo agora en internet que a Igrexa de Santiago de Traba, en Laxe, ten un retablo cunha imaxe da virxe con dúas sereas. Foi dalgunha maneira o punto de partida da historia?

Esa imaxe tivo importancia, si, foi unha chamada para empezar a pensar cousas. En realidade non son dúas sereas: son Adán e Eva, pero iso sóubeno despois. A idea inicial era máis suxestiva e continuei con ela. Foi, si, semente da novela.

A figura da serea interesábache por algunha razón especial?

É unha figura moi suxestiva que percorre todas as mitoloxías, todas as culturas. Na cultura galega, ademais das súas raíces históricas e do seu desenvolvemento literario, foi unha figura recuperada por Castelao para crear unha nova heráldica de Galicia, supoño que recuperando a heráldica dos Mariño de Lobeira, unha familia de Rianxo, na que unha serea sostén o escudo. Ten que ver ademais cunha lenda medieval na que un mariñeiro namora dunha serea e os seus descendentes están condenados a volver ao mar. Pois seguramente Castelao coñeceu esta historia. E o que fixo foi recuperar esta figura da serea e vencellala á modernidade, converténdoa nun símbolo identitario de Galicia.

"A da serea é unha figura moi suxestiva que percorre todas as mitoloxías, todas as culturas"

Nada máis comezar a ler, chama a atención o enlace entre capítulos. Un capítulo acaba no título do seguinte, a partir do que continúa o relato sen puntos. Por que o fixeches así?

Fíxeno a mantenta para transmitir unha idea dun texto continuo que flúa de principio a fin e que me permite, ademais, vehicular as distintas voces narrativas e os distintos personaxes que participan na novela. Non quería que houbese fracturas, que houbese unha marcaxe excesiva entre capítulos para xustificar que comeza un capítulo distinto. Tamén é verdade que iso exixe un pacto co lector, que ten que poñer da súa parte para decatarse dos cambios de plano, dos cambios de narrador, que ademais ás veces cambia tamén de persoa: de primeira a terceira…

"Non quería que houbese unha marcaxe excesiva entre capítulos para xustificar que comeza un capítulo distinto"

Nos dous primeiros capítulos o lector pode perderse un pouco. Penso que despois xa non.

Iso me dixeron, si. Que o primeiro e o segundo poden causar certo desconcerto, pero que a partir do terceiro xa vai prendendo a historia até o final.

Tamén hai, ao principio e ao final e, xa que falamos dun fío continuo, un xogo co lector. Ao principio sae na novela a propia novela, porque se fala dela -co mesmo título e portada, cun autor de ficción-. Ao final hai unha reportaxe xornalística que completa a historia…

É un xogo recorrente na literatura: o libro dentro do libro, como nas caixas de bonecas rusas. Eu tiña claro como ía rematar a novela, con esa reportaxe que citas, que penso que dá unha dimensión distinta á historia. Até entón é unha novela chea de néboa, cun drama familiar, cunha historia de medo… e a reportaxe dálle a volta. É unha viraxe que penso que lle vén ben á historia. Unha sorpresa, que é algo que a min, como lector, gústame atopar. Se a historia está ben contada e ademais pasa isto, satisfaime máis. Por iso tamén introducín ao principio o personaxe do escritor, que volve saír ao final. Que o título da novela ficticia e da real coincidan tamén produce un efecto de desubicación. Ao final é como unha irrealidade dentro dunha realidade, que leva o xogo literario fóra das páxinas…

"É un xogo recorrente na literatura: o libro dentro do libro, como nas caixas de bonecas rusas"

Falando de desubicación, se cadra é o que teñen en común os tres narradores: o cura, a médica e a restauradora. Os tres están fóra de lugar.

Están fóra de lugar en dous sentidos. Por un lado, non forman parte do contexto cultural no que están. Non son membros da comunidade e, moitas veces, son as persoas de fóra as que poden indagar nos misterios da comunidade. É o mesmo que pasa na literatura tradicional coa figura do estranxeiro, o peregrino… Nun mundo pechado, se cadra só os de fóra poden atopar respostas para preguntas sen resposta, ou formular preguntas sobre o que non se debía preguntar, porque só a eles lles está permitido.

"Moitas veces, son as persoas de fóra as que poden indagar nos misterios da comunidade"

Ademais desa desubicación, está a persoal de cada un deles. Os tres están perdidos. Paula, a médica, tras un desengano sentimental que lle fai ademais mudar o rumbo da súa vida profesional, por iso marcha da Coruña a Traba, no que parece unha fuxida persoal… A restauradora, Gloria, non acaba de ubicarse profesionalmente. É unha restauradora brillante, pero moitas veces as habilidades sociais, ter contactos, é tan importante coma a excelencia para medrar profesionalmente, e iso é o que falla. O cura é o máis desubicado dos tres. É novo, ten unhas ideas que non son as dos seus fregueses, e aposta polo sacerdocio coma unha saída e unha forma de vivir, pero non acaba de estar cómodo, a gusto, seguro.

É unha novela de intriga, cun misterio que se vai desenovelando, pero desde o principio está moi presente o retrato psicolóxico dos personaxes, que se cadra é o máis importante. Quixeches facer unha novela diso, de reflexión psicolóxica sobre uns personaxes?

Non sei se pode dicirse que iso foi o meu desexo, que quería facer unha novela de personaxes nese sentido, pero si é verdade que os personaxes son moi importantes nas miñas obras literarias, porque a través deles vemos as historias, que ou as contan ou as habitan eles. Interésame moito construír os personaxes. Axúdame moito a entender ao ser humano e a min mesmo como ser humano. Ademais, construír personaxes pode ser fácil, pero non o é. É fácil caer no tópico, pensar que responden á realidade cando o que consegues é que respondan a arquetipos. Nesta obra, ademais, son tres protagonistas que exercen a voz narradora, a historia cóntase a través dos seus ollos.

"Interésame moito construír os personaxes. Axúdame moito a entender ao ser humano e a min mesmo como ser humano"

Falabamos antes de espazo pechado, de xente que vén de fóra resolver o misterio… Podería caerse tamén nunha sorte de binarismo aldea/cidade tamén moi tópica: o pechado contra o aberto, o coñecemento contra a superstición… Penso que non era a idea da novela. De feito, os personaxes de fóra aprenden cousas sobre si mesmos, decátanse de que deben aprender outros códigos… Como cando a médica bate co sentido da morte da muller encamada…

Ese binarismo que dis non era para nada a miña intención nin eu creo niso, nesa división maniquea, polo que dificilmente podería estar na novela. Mais entendo o que dis. E si que pasa o que comentas de que estes personaxes van avanzando, vanse ubicando e aprendendo, de xeito que estar alí tamén lles axuda a entenderse mellor a si mesmos. E penso que iso queda claro en dous momentos, e un deles é o que citas. O cura está ante as señoras que rezan e unha delas acaba poñéndoo diante do seu propio espello.

Paula está cunha señora moribunda que rexeita a súa axuda, e que lle dá tamén unha lección de dignidade e enteireza ante a morte. Paula decátase de que non ten moito que dicirlle sobre a morte e sobre morrer dignamente… E isto tamén está na novela porque eu vivín situacións así. Chega alguén que se considera imbuído da capacidade de dicirlle á persoa que está a piques de morrer o que ten que facer, como se esa persoa non tivese nada que opinar…

"As mentalidades máis científicas poden atopar no sistema de crenzas tradicional canles para facerse entender con máis eficacia"

Despois, tamén hai diferencia entre os personaxes en canto ao lugar que ocupan. O cura xa vivía alí e é quen lles explica a elas como é a comunidade. A restauradora ten os documentos, que lle axudan a entender cousas, e Paula ten o trato directo cos enfermos e aprende que teñen os seus propios valores e normas que debe respectar. Coñecín ademais un médico que ao traballar no rural decatouse de que, se escoitaba os enfermos, o que eles dicían sobre a súa enfermidade viña ser a mesma diagnose que el podía ofrecerlles, pero con termos científicos. Quero dicir que as mentalidades máis científicas poden atopar no sistema de crenzas tradicional canles para facerse entender con máis eficacia, especialmente entre receptores non familiarizados coa súa xiria profesional.

Paula comeza reflexionando sobre a morte. E a novela vainos levando moito tamén cara aí. Penso que ten moito diso, de reflexión sobre os lindes entre a vida e a morte. Ten un trazo existencial, nese sentido.

Totalmente. Paréceme unha lectura acertada. Os personaxes están situados aí, entre as dúas liñas que marcan a nosa existencia, porque todos camiñamos cara ao desenlace que é a morte. E despois a historia en si da novela, que eu penso que é como un percorrido pola néboa, tamén vai ofrecendo claros, dando claves que permiten entender mellor a historia dos personaxes e mesmo albiscar un final que vai máis alá do que está escrito na novela. Penso que se pode intuír o que vai pasar despois. Para min é interesante ao respecto a evolución do personaxe da restauradora, que pasa de ser unha muller que dubida moito a ser quen colle as rédeas da historia.

"Os personaxes están situados aí, entre as dúas liñas que marcan a nosa existencia, porque todos camiñamos cara ao desenlace que é a morte"

Na propia novela fálase, nun dos diálogos, de realismo máxico. E a etiqueta saíu algo tamén na crítica da obra. Aínda que xa se ten falado moito de que falar diso en Galicia tendo escritores coma Cunqueiro… Por outra banda, está a idea do misterio. Hai un misterio por resolver arredor dunha casa, mais penso que o misterio apunta a iso que falabamos: a relación dos seres humanos coa morte.

O do realismo máxico é unha etiqueta que non me parece nada axeitada, e tamén por iso aparece, de forma irónica, no texto. Hai unha tendencia facilona a interpretar aspectos da nosa realidade desde aí, o “realismo máxico”. Despois está o tema do misterio e, como dis, as súas distintas capas. Esta novela pode lerse de distintas maneiras. Unha é lela coma un conto tradicional actualizado. Outra é vela coma unha novela de evolución psicolóxica dos personaxes. Outra é lela coma unha historia de medo. A historia dunha construción colectiva que parte dun feito cotián, que despois é unha historia magnificada que se vai convertendo en lenda, engadíndolle un elemento sobrenatural. Na novela pode lerse que o feito que lle dá inicio a todo o misterio é a historia dunha muller que queda embarazada e que é estigmatizada pola comunidade por ese motivo…

"Esta novela pode lerse de distintas maneiras. Unha é coma un conto tradicional actualizado. Outra é coma unha novela de evolución psicolóxica dos personaxes. Outra é coma unha historia de medo"

Eu penso que pode lerse facilmente desde aí. A historia de como a ruptura das normas da comunidade -quedar preñada sendo solteira, neste caso-, pode non só destruír a persoa ao ser rexeitada, senón converterse nunha condena para ela e a súa descendencia. Paréceme interesante tamén desde o punto de vista de que se cadra houbo certa idealización da suposta liberdade sexual das mulleres do rural neste sentido. Non era igual en todos os sitios, pero polo menos desde o franquismo, o de ser libre de ter fillos de solteira… eu non o creo.

Eu penso que é como dis, que eran mulleres condenadas socialmente, que mesmo eran illadas e privadas de xestionar as súas vidas, como pasa na novela, que é a irmá máis vella a que pasa a xestionar a vida da irmá que se saíra do establecido. E penso que si, que iso pode romper o estereotipo da sociedade permisiva, aínda que non era igual, como dicías, en todos os contextos. E todo isto acontece, como dis, hai pouco, hai 50 anos.

Eu coñecín nos 90 unha señora moi maior que fora pobre e moi estigmatizada por ter un fillo de solteira. Pois ela criticaba as veciñas que tiveran fillos de solteira… Como se para tirar o propio estigma tivese que demostrar que aceptara a regra. Que cumprira o castigo.

Cousas así pasaban, si. Eu sei de casos nos que o estigma pasou aos descendentes e mesmo dura ata hoxe a través do alcume. E ás veces, si, mesmo o estigma é como incorporado á propia identidade… Despois hai outra cousa importante, que é que eu son fillo dunha tradición oral que chegou a min moi viva, que me transmitiu miña avoa.

"Eu son fillo dunha tradición oral que chegou a min moi viva, que me transmitiu miña avoa"

A forma de contar tiña como un valor pedagóxico, a través do cal se criticaba o que se estaba mal. A través deses contos creábanse personaxes que a comunidade recoñecía, que identificaba con persoas reais. Era, claro, unha forma de castrar e non de liberar. Se a historia tiña éxito acababa convertida nun conto de personaxes atemporais que co tempo a comunidade xa non recoñecía. Pero eu vivín iso: xente que escoitaba a historia e que era quen de conectala aínda con alguén: que dicía, “si, ese era tal”...

Interesoume, xa que falamos diso, o personaxe de Luz. Non é ningún exemplo de boa persoa. Pero crea un personaxe para protexer a súa imaxe, para que a transgresión da irmá non lle afecte e arrastre con ela a toda a familia. Tórnase autoritaria, tenta inspirar medo. Non digo que iso a xustifique. Pero para min si a presenta, tamén, como un produto dunha sociedade patriarcal que decidira esmagar a irmá rebelde.

Ela deféndese, si, e esa é a maneira que atopa de sobrevivir. É unha muller que atopa esa saída, crear un personaxe. Convértese en mala para que a respecten. E eu coñecín mulleres así, das que os veciños botaban pestes. Pero se te achegabas e ías máis alá do prexuízo, se escaravellabas, podías atopar unha muller incomprendida cunha historia brutal detrás, unha auténtica supervivente.

Sei que che preguntan moito polas túas personaxes femininas -Montse Pena sublíñaas no seu recente ensaio sobre LIX e feminismo-, sobre todo a partir de ‘Valdemuller’. Pero é inevitable. Tes moitas protagonistas femininas na túa literatura infantil e xuvenil, que ademais están afastadas dos estereotipos patriarcais…

Si é algo consciente co que ademais me atopo moi a gusto. Supoño que a miña realidade familiar foi aí determinante. As historias que antes che dicía que me contaban estaban en man das mulleres, mulleres poderosas e non porque exercesen poder, non porque precisasen impoñerse, senón porque estaban investidas de autoridade. Mulleres que non respondían ademais ao estereotipo de señora devota, resignada… Mulleres moi valiosas e afoutas, que salvaron familias e ás veces aldeas enteiras. Mais, da mesma maneira que che digo que é algo consciente, que está no meu imaxinario, tamén che digo que non é algo planificado. Non penso “vou escribir tantos libros con personaxes femininas desta maneira”.

"As historias que me contaban estaban en man das mulleres, mulleres poderosas e non porque exercesen poder, non porque precisasen impoñerse, senón porque estaban investidas de autoridade"

Outra constante da túa obra é a presenza da diversidade: os distintos tipos de familia, a nena adoptada, o profesor rexeitado pola educación sexual que lles dá aos alumnos…

Tampouco é algo planificado pero si, está. Ás veces é unha vivencia que che dá o chispazo, outras é unha historia que che contan… Mais si, si hai unha aposta pola diversidade porque ademais é a miña maneira de ver o mundo e penso que é algo que se debe transmitir ás xeracións que veñen. Porque a literatura infantil tamén serve para medrar, e eu non quero transmitir unha idea dunha sociedade monolítica, como se ademais a diversidade fose algo só de agora. Sucedeu sempre, pero agora é máis visible. Supoño que forma parte, máis que dunha postura ideolóxica, dunha formulación ética. Hai un libro que escribín no 1999 e que vai reeditarse agora con Galaxia. Pois alí falo de cousas que seguen sen resolverse. Ás veces mesmo parece que en cousas que xa dabamos por feitas prodúcense retrocesos.

"Si hai unha aposta pola diversidade porque ademais é a miña maneira de ver o mundo e penso que é algo que se debe transmitir ás xeracións que veñen"

En relación con iso, ás veces cando lle comentas a un autor que se lle coou algún enfoque machista -por exemplo-, a reacción deles é dicir que non fan pedagoxía, que non teñen que ser didácticos. E o problema é que si están a ser pedagóxicos, pero do outro lado, do machista. Falan moi rápido de censura, de literatura moralizante…

Pois en relación con iso podo contarche algo concreto. Eu noto que hai cousas que se publicaron nos 90 que hoxe xa non serían publicadas. E non o estou inventando. Eu teño unha historia que publiquei polo ano 2008-2009. Resumindo moito, é unha comunidade de mulleres que utilizan os homes para reproducirse e despois aniquílanos. Até que chega unha que se nega a seguir con esa dinámica. Pois é unha historia que pasou bastante desapercibida, que pasou por varias editoras e que me custou moito que aceptasen publicar. Tamén porque hai unha conexión de actualidade a través doutro personaxe, e o que me dicían era que na novela había unha defensa do feminismo brutal. O que quero dicir é que para min é moi chamativo que a finais dos 80 e nos 90 houbese moitas veces máis liberdade e máis apertura mental á hora de publicar cousas. Agora hai quen bota as mans á cabeza, quen che di que así non vas poder entrar nas escolas…

"Para min é moi chamativo que a finais dos 80 e nos 90 houbese moitas veces máis liberdade e máis apertura mental á hora de publicar cousas"

Outra constante da túa obra é a Historia. Da raíña Berenguela á historia dos Medici, que ten relación co feito de que estudaches Filoloxía Italiana e tes unha tese feita sobre iso…

É que me gusta moito a Historia. Se cadra son un historiador perdido que se redime a través da literatura. A Historia é un caldo de cultivo para sacar cousas para as novelas, e ademais a min interésame moito indagar nas voces do pasado. O da importancia da Historia de Italia é polo que dis.

"Se cadra son un historiador perdido que se redime a través da literatura"

Comezaches a gañar premios de LIX a finais dos 80, e despois sobre todo nos 90. Tes unha visión ampla, sendo máis novo ca moitos outros autores que andaban por aí entón. Hoxe coa LIX penso que pasa un pouco como coa poesía: moito se fala do excelente momento creativo da LIX. Tanto, que ás veces parece que temos que repetilo porque non acabamos de crelo. Como se fose máis por tirar o complexo de enriba… Acaba sendo un tópico. Que ben está a a LIX… Que pensas ti?

Pois a verdade é que eu hai xa dez anos que me desvinculei. Non como escritor, pero si me afastei da dimensión máis representativa e do establishment que decide, que establece o canon, que está detrás das políticas culturais… Certo que eu tamén participei dese mundo, pero hai tempo que estou fóra. Como lector, sigo lendo pero xa non teño a visión panorámica que tiña antes, xa non leo todo. Eu case podería falarche máis de como estaba a situación nos 80 ou nos 90, que para min foi a época de ouro.

"Afasteime da dimensión máis representativa e do establishment que decide, que establece o canon, que está detrás das políticas culturais..."

Nos 80, na literatura infantil, había catro autores que tiñan catro obras. Despois veu todo o desenvolvemento dos 80 e 90, que é cando xorde tamén a literatura xuvenil. E é a partir dos 90 cando veñen os premios, os recoñecementos internacionais, os White Ravens, as inclusións no IBBY… e si empezamos a interiorizar esa cantinela de que somos moi bos, de que somos excepcionais…

"Pódese falar de emerxencia da LIX, pero xa non teño tan claro se de consolidación"

Pódese falar de emerxencia, pero xa non teño tan claro se de consolidación. Non hai por exemplo unha tradución sistemática a outros idiomas. Non hai ningún boom literario. Non hai, penso, obras que colocasen Galicia no mapa do mundo. Penso que os galegos, cando van fóra, seguen a ter que explicar o que é Galicia. Mais insisto en que eu levo xa dez anos un pouco fóra, e falo desde o que eu vexo. Por exemplo, a miña obra O armiño dorme fora seleccionada para White Ravens pola súa versión en castelán. Penso que queda moito camiño por andar.

Por que te afastaches? Cansaches dos “saraos” da cultura?

Non deixei de escribir, pero hai xa dez anos que non teño contacto con entidades, críticos, asociacións… Vou por libre. Hai uns dez anos, un grupo organizado dentro da literatura infantil e xuvenil decidiu facerse cun proxecto no que eu levaba traballando en solitario desde había outros tantos anos, e que finalmente fora incorporado pola Xunta do bipartito como contido para a Biblioteca de Galicia, da Cidade da Cultura. Aproveitando o cambio de goberno esas persoas manobraron na sombra, terreo que lles é consubstancial, para poñerme fóra e quedar co meu traballo. Todo iso coa connivencia, a complicidade ou o silencio covarde de moita xente da LIX que me coñecía, á que mesmo consideraba amiga, e que preferiron mirar para outro lado, porque posicionarse podía significar "deixar de saír na foto".

O resultado? Co proxecto roubado non souberon que facer, porque ademais de quedar co xoguete había que saber xogar con el, e eles non sabían. Os meus supostos amigos desapareceron como o que eran: espectros. E determinadas persoas do clan organizado fixeron e seguen a facer todo o posible para prexudicarme, non só como escritor, senón tamén na miña faceta profesional ou xornalística, ata o punto de intentar por todos os medios obstaculizar a defensa dunha tese de doutoramento da miña autoría, impedir a miña presenza en medios cos que colaboraba, invisibilizar as miñas obras, etc... Conseguiron o que querían agás o que máis ansiaban: lobotomizarme. Así que sigo cos meus proxectos, coas miñas historias, na miña illa. Prefiro o destino de Robinson á indignidade de expoliador e calumniador.