‘Lisa deitada’ (Embora, 2018) e ‘A rotura das paisaxes’ (Xerais, 2016) son as dúas últimas entregas literarias de Xesús Constela. As dúas amosan fortes conexións coas obras anteriores dun autor que volve explorar a violencia cotiá a través de personaxes extremos e/ou marxinais, en sociedades marcadas pola desigualdade e os abusos de poder. Repasamos con el estes dous últimos libros, analizándoos en comparación cos anteriores.

Unha familia chinesa explotada por un compatriota. Unha parella de axentes de policía que investigan un incendio. Unha muller que vive deitada no sofá da súa casa. Un avó que conta historias de dragóns. Uns pais moi antigos que crían a súa filla como supoñen que é mellor para ela. Son os protagonistas de ‘Lisa deitada’, a túa última novela. Cales foron os primeiros personaxes que xurdiron para escribila? Como xorden os demais a partir deles?

Teño o costume de anotar ou pegar en cadernos todo canto pode servirme para utilizar con posterioridade nalgún escrito, e hai moitos anos, aló polo 2000, na Voz de Galicia apareceu unha noticia que falaba dunha muller de Sabadell que vivira os seus últimos nove anos sen se mover para nada dun sofá. Recorteina, pegueina nunha folla dun caderno, e ao redor escribín: “Como era a súa vida cotiá? Quen lle daba de comer? Quen a limpaba?” Moitos anos despois rescatei a noticia e nese momento naceu Lisa. O resto dos personaxes foron nacendo despois arredor dela.

“O primeiro mundo viaxa por pracer, o terceiro malvive e non está autorizado a se desprazar ao primeiro sen unha serie de requisitos que me parecen absolutamente intolerábeis”

No que ao tema dos chineses respecta, hei dicir que me encanta viaxar e que me considero un gran viaxeiro, e quizais por iso non acepto que ninguén se vexa na obriga de abandonar o lugar onde vive por necesidade e non polo mero pracer de coñecer outros lugares, outras culturas e outros costumes. Os chineses que viven ao noso redor non deixan de ser como os nosos emigrantes e considero que alguén ten que reivindicar unha mellora nas súas condicións de vida.

Son moito máis que o camareiro que nos serve o chop suey no restaurante, a caixeira que nos cobra no bazar ou a persoa que nos fai a manicura, aínda que a xente sempre se queda no máis superficial. Por iso decidín traballar na novela coa familia do avó Jianguo.

As grandes viaxes que permiten os medios de transporte modernos non son bidireccionais. O primeiro mundo viaxa por pracer, o terceiro malvive e non está autorizado a se desprazar ao primeiro sen unha serie de requisitos que me parecen absolutamente intolerábeis.

As distintas historias vanse intercalando, na novela, sen transicións. E só ao ir avanzando podemos decatarnos das relacións entre esas diversas historias. É como se fose un conxunto de relatos que se van entrecruzando. Non é, claro, unha estrutura que non estea presente na narrativa actual mais, algún hai motivo especial para construír a novela dese xeito?

A vida non é lineal. O pensamento non é lineal. As conversas non son lineais. Procuro unha narrativa que tampouco sexa lineal, achegada o máis posíbel á realidade, que, por certo, tampouco é lineal.

“A vida non é lineal. O pensamento non é lineal. As conversas non son lineais. Procuro unha narrativa que tampouco sexa lineal”

Cada personaxe, ou cada grupo de personaxes da novela, vive nun universo propio que en principio parece illado dos universos dos demais, cando non pode estalo dende ningún punto de vista. Todos formamos parte dunha comunidade que todos estamos, para ben e para mal, inevitabelmente interrelacionados, e xustamente iso foi o que quixen reflectir na narración. Lisa convive cos veciños, os veciños conviven entre eles, a familia de Lin Min e Wang Yong fai o mesmo, igual que acontece con Combarro e Souto, os policías… Pero hai un punto no que todo conflúe por unha serie de peripecias do destino. Acaso non é así a vida?

Un dos temas da novela é o autenticamente opresivas que poden ser a familia ou a pequena comunidade. Educar tan mal unha filla -sen escoitala xamais- que se torna un pequeno monstro. Aproveitarse dos veciños/as con problemas… Volve, así, a un libro teu, a violencia cotiá -coma en ‘15.724’, en ‘As humanas proporcións’ ou en ‘Apoteose das perchas’. A que formas de violencia quixeches apuntar máis desta volta?

Quixen apuntar a esas pequenas, ou non tan pequenas, violencias que ás veces se entremeten nas nosas relacións máis cotiás. O ser humano é moitas veces perverso, demasiadas veces.

“Quixen apuntar a esas pequenas, ou non tan pequenas, violencias que ás veces se entremeten nas nosas relacións máis cotiás. O ser humano é moitas veces perverso, demasiadas veces”

Os pais de Lisa non aceptan a súa filla como é, pretenden facer dela algo que de ningún xeito vai poder ser, queren construír unha rapaza perfecta dende o seu punto de vista que sirva como compensación das súas propias frustracións vitais, que son unha boa morea delas.

Os veciños non aceptan de ningún xeito que os recén chegados chineses alteren a súa cotiandade, esa súa forma de vida que eles consideran a correcta. Os chineses, meus pobres, malviven nunhas condicións de intolerábel explotación laboral sometidos por un compatriota sen escrúpulos…

“Os veciños non aceptan de ningún xeito que os recén chegados chineses alteren a súa cotiandade, esa súa forma de vida que eles consideran a correcta”

Ningún dos personaxes da novela, agás os dous pequenos chineses, vive feliz e satisfeito. Iso, e non outra cousa, é o xermolo desa violencia que se respira ao longo da narración.

É un tema que me interesou dende o primeiro momento en que comecei a escribir. Por iso naceu o libro de ‘As humanas proporcións’ e por iso tamén naceu ‘15.724’.

Mamá, que ten unha mentalidade moi tradicional -e machista- quere educar a Elisenda para que sexa unha “señorita” e case ben, ascendendo socialmente. O señor Zhang explota miserablemente unha parella de compatriotas que trouxo ilegalmente… Como en ‘Apoteose das perchas’, as relacións de poder entre clases sociais están presentes neste libro. É como se, a partir de personaxes extremos -fantasiosos-, quixeses retratar cousas que pasan na actualidade: a crítica ao racismo, por exemplo, é un dos motores do libro. Era un pouco o obxectivo?

Exactamente ese é o obxectivo desta narración. Hai personaxes que son caricaturas, ao xeito do que facía Valle Inclán cos seus “esperpentos”. É unha técnica de construción de personaxes que admiro e que me deu moitas satisfaccións como lector e como escritor. As personalidades, unha vez construídas, pódense estirar ou encoller por determinados puntos ao antollo do narrador para levar o lector alá onde quere que vaia, sempre, iso si, é o máis importante, vendo de non rachar a verosimilitude da narración. Adoro a caricatura!

“Hai personaxes que son caricaturas, ao xeito do que facía Valle Inclán cos seus “esperpentos”. É unha técnica de construción de personaxes que admiro e que me deu moitas satisfaccións como lector e como escritor”

Mamá, por exemplo, é machista até a saciedade, unha muller completamente atrapada nas frustracións que lle impón a súa concepción dunha sociedade perfecta que, dende o seu punto de vista, lle foi negada dende que marchou a vivir nunha aldea que odia de xeito visceral.

Algo semellante acontece con Chiruca, a veciña que bica de xeito compulsivo a medalla que leva colgada do pescozo, ou co axente Souto, que non deixan de ser un estereotipo de todas as lendas urbanas que rodean a comunidade chinesa instalada en Europa. Racismo en estado puro. E logo está o señor Zhang, o explotador por excelencia, o home que considera que os seus compatriotas pobres lle deben todo canto teñen porque el é rico e pode manipulalos ao seu antollo.

Lisa vive a través da televisión (e das súas propias mentiras). Xa en ‘Shakespeare destilado’ tiñas un personaxe que vivía pechado dun piso do que nunca saía, coma Lisa, aínda que nese caso a súa imaxinación era alimentada por outra persoa, e non pola televisión. O xeito de vivir enganchada á realidade paralela da televisión lembroume tamén a crítica que facías aos medios en ‘15.724’. Cal á e relación, nese sentido, entre estas tres novelas? (En ‘A rotura das paisaxes’ tamén hai algún personaxe que vive só e encerrado).

Willy, o protagonista de ‘Shakespeare destilado’, é un alcohólico antolladizo e egoísta que acaba vivindo unha realidade paralela. Lisa alimenta a súa imaxinación con argumentos de telenovelas que tamén a afastan da realidade do mundo que a rodea, o que a leva a considerar que as relacións persoais e mais o amor son o que consume na televisión de xeito compulsivo.

“O illamento das persoas, o comportamento “asocial”, é un tema que me interesa moito”

En ‘15.724’ a prensa, a radio, os medios en xeral, deforman a realidade para ver de manipular a opinión pública. O illamento das persoas, o comportamento “asocial”, é un tema que me interesa moito, porque considero que é a base da falla de empatía cara os demais e de moitos dos máis grandes problemas da sociedade actual, tanto a nivel cotián como nas grandes estruturas socioeconómicas e políticas.

En relación co anterior, Tommaso, o protagonista de ‘Apoteose das perchas’, é pobre e está desafiuzado, e sempre anda metido nas súas teimas. Tamén Willy, de ‘Shakespeare destilado’, vivía pechado na súa loucura. Os dous, de distinta maneira, son seres marxinais. Como tamén o é o protagonista de ‘15.724’; un ser diferente, esmagado pola súa diferenza. E supoño que a Lisa lle pasa algo semellante. É tamén unha “rara”, un ser socialmente excluído. E á vez vítima e verduga, coma Tommaso, ou o rapaz de ‘15.724’. Por que?

Eses personaxes marxinais sérvenme como pretexto para explorar os lugares máis agachados da psicoloxía humana porque me abren vieiros para camiñar na procura de interpretacións de cousas que vexo decote nas persoas que me rodean e nas que aparecen nos medios.

Tennessee Williams, un dos meus dramaturgos máis admirados, utilizaba o que el chamaba “outsiders”, xente que estaba excluída da sociedade en maior ou menor nivel, para inmiscirse nas súas paixóns máis fondas, nos seus problemas de relacións co mundo circundante. Algo semellante fixérono unha boa cantidade de escritores que acadaron unha grande repercusión literaria. Cervantes, sen ir máis lonxe, agasallou ao mundo coa figura de Don Quixote, un dos “outsiders” máis grandes da literatura universal.

Lisa, Tommaso, Willy, Gordo, racharon completamente os lazos que os unían coa sociedade ou reinterpretáronos ao seu xeito para montar unha realidade paralela e ben poderían servir como metáforas da sempre tan arrevesada relación do ser humano co mundo.

Levo utilizando eses “outsiders” dende que comecei a escribir porque me interesa moito a marxinalidade.

“Lisa, Tommaso, Willy, Gordo, racharon completamente os lazos que os unían coa sociedade ou reinterpretáronos ao seu xeito para montar unha realidade paralela e ben poderían servir como metáforas da sempre tan arrevesada relación do ser humano co mundo”

Xa en ‘As humanas proporcións’ camiñei por esas rutas literarias. Os verdadeiros reis dese libro eran unha muller maltratada, outra encarcerada dentro dun matrimonio que a facía sufrir, e había tamén un drogadicto, e un home que non comprendía o que lle estaba a acontecer porque a xeografía se manifestaba no seu corpo coma unha enfermidade case terminal… Outro tipo de personaxes non me interesa nin o máis mínimo.

Os personaxes máis equilibrados da novela poderían ser os nenos, que viven nun mundo de fantasía. -Tamén o pai deles ten momentos de lucidez, nos que protesta pola situación á que están sometidos-. Como no caso de Lisa, a imaxinación suplanta unha realidade é que é mellor nin ollar. E parece que non queda moita máis saída contra a opresión… Aínda que ao final a actuación dos policías -axentes externos ao que pasaba naquel edificio- tamén axuda a resolver a situación. Por que a fantasía como xeito de escape ante un mundo opresivo?

Os dous meniños chineses, Xiu Ying e o pequeno Lei, son as únicas mentes inocentes e limpas de toda esta historia. Viven felices co pouco que teñen, probabelmente porque non coñecen outra cousa. A fantasía, valga como exemplo ese longo conto de dragóns que lles conta seu pai cada noite cando van durmir, actúa como bálsamo protector contra unha sociedade que non fai máis que rexeitar a quen son coma eles.

“Que sería de nós, as persoas, sen a fantasía, sen o soño, sen esa válvula que nos permite fuxir dun presente que as máis das veces non podemos cambiar malia que non nos guste?”

Que sería de nós, as persoas, sen a fantasía, sen o soño, sen esa válvula que nos permite fuxir dun presente que as máis das veces non podemos cambiar malia que non nos guste?

Volvendo ao xeito no que a novela está escrita, hai moito diálogo inserto no relato, mais unha voz narradora que tampouco intervén demasiado. Por que?

Encantaríame escribir unha novela sen narrador ningún, unha novela na que os personaxes dialogasen directamente co lector sen ningún tipo de condicionamento por parte doutra voz que fose allea a eles, e todo o meu empeño e a miña meta como escritor é dar cunha fórmula propia que me permita facelo e estea máis aló do que se coñece como monólogo interior, aínda que prefira o seu nome en inglés, “stream of consciousness” ou “corrente da consciencia”.

“Cada vez que escribo intento eliminar un pouco máis de voz narradora até case facela desaparecer”

Cada vez que escribo intento eliminar un pouco máis de voz narradora até case facela desaparecer, e ás veces formulo a escrita coma a elaboración dunha longa obra de teatro (enténdaseme) na que o lector é un espectador que está a observar algo que se presenta diante súa para que tire as súas propias conclusións. Por ese mesmo motivo gosto de deixar os finais os máis abertos que me resulte posíbel. Sei que isto non é o que quere a inmensa maioría do público lector/consumidor de literatura, que as máis das veces quere que se lle dea un produto xa mastigado. Négome en rotundo a facer iso.

No que aos diálogos inseridos na narración respecta, esa é outra das características que me marquei na procura dun estilo literario propio e levo a traballar nela dende o meu primeiro texto. José Saramago, outro xenio literario, era un verdadeiro mestre nese aspecto. A vida, xa o dixen, non é lineal e, xa que logo, tampouco pode selo o xeito que ten o ser humano de narrar as cousas.

De ‘A rotura das paisaxes’, a túa anterior novela, a forma é precisamente a característica máis salientable: pódese ler coma novela, como libro de relatos, e inclúe relatos, poesía, un guión de cine… Unha fragmentariedade buscada, da que tes citado referencias coma ‘Rayuela’ de Cortázar. Podería dicirse que é a túa novela máis experimental, aínda que ten algo de ‘As humanas proporcións’ tamén. Cal era o teu obxectivo, respecto á forma? É dicir, por que decides estruturar así o libro?

Para min a creación literaria ten que ser unha exploración continua, unha experimentación constante que me permita xogar coa linguaxe e cos ritmos narrativos ao meu antollo.

Sei que é unha aposta moi arriscada, pero considero que un bo escritor que se prece ten que procurar un estilo propio e un xeito diferente de narrar. Grazas a iso a literatura foi evolucionando co paso do tempo.

Gústame comparar a creación literaria coa pintura. Que pasaría se non existisen pintores que decidiron dar un golpe de temón ao seu estilo para ver de rachar co anterior e buscar novas formas de expresión artística? Non existirían o barroco, nin o romanticismo, nin o impresionismo, nin o expresionismo nin ningunha desas vangardas que con tantas marabillas nos agasallaron.

“Só quen arrisca, experimenta e intenta innovar ten un lugar de seu na historia da arte, e entendamos arte en todas as súas manifestacións, pintura, cinema, escultura, literatura…”

Só quen arrisca, experimenta e intenta innovar ten un lugar de seu na historia da arte, e entendamos arte en todas as súas manifestacións, pintura, cinema, escultura, literatura…

Os momentos máis gratos e máis sorprendentes das artes naceron da man da experimentación e a procura de novos vieiros.

Non podemos escribir sempre o mesmo, e iso é algo do que deberían ser moi conscientes as editoriais á hora de promocionar os seus produtos. Non todo pode ser novela negra e material de consumo para institutos, aínda que sexa o que dá cartos. Por camiños faltos de innovación non imos a ningures, e quede moi claro que non teño nada en contra de quen decide avanzar por eles, pero para min non están feitos por moito éxito inmediato de vendas que poidan supoñer. Non me interesan nin o máis mínimo.

O fío narrativo está marcado pola aparición de dous personaxes: dous homes maiores que pasean por unha praia, e que van atopando cartafois cheos de historias escritas por un autor para eles descoñecido. Non saben nin eles moi ben por que están alí. Mais son eles os que falan, os que constrúen a historia… Na historia destes dous personaxes pode haber algo do absurdo, o surreal… como nalgunhas outras historias que aparecen no libro. Es consciente diso? Por que é así?

Sempre hai algo de surreal (son consciente do pleno significado da palabra e dos perigos que implica o seu uso) na mestura de realidade e ficción. É algo que pasa dende aquilo que se deu en chamar “realismo máxico”, ou dende moito tempo antes diso, xa quizais dende o primeiro momento en que alguén se marcou o obxectivo de crear un obxecto literario.

Neste caso de ‘A rotura das paisaxes’ intentei traballar ese aspecto até o punto máximo ao que conseguín chegar.

“Se volvemos ao que xa comentei acerca da “deformación” intencionada dos personaxes con fins narrativos, nesta ocasión ”deformei” tamén a realidade, as paisaxes (de aí o título), todo canto puiden”

Se volvemos ao que xa comentei acerca da “deformación” intencionada dos personaxes con fins narrativos, nesta ocasión ”deformei” tamén a realidade, as paisaxes (de aí o título), todo canto puiden, para ver de conseguir metáforas da realidade que nos rodea, para ver de procurar exemplos de situacións que se poden dar neste tecido social que nos tocou vivir (ou padecer).

No caso de “Carne”, por exemplo, ese guión para curtametraxe no que os personaxes son coches cargados de maldade, o que me marquei como obxectivo era reflexionar acerca da crueldade tomando como punto de partida esa visión edulcorada da realidade que ofrecen as películas da casa Disney. Por iso escollín precisamente o título do relato. “Carne” garda moitas similitudes con “Cars”, a película infantil onde os protagonistas tamén son coches.

Xa dixen que me gusta moito traballar coa “deformación” á que xa me referín porque me dá moi bos resultados e, por suposto, moi gratos momentos creativos.

A propia literatura -e a arte en xeral-, e a invención de mundos novos a través dela, é un tema moi presente na túa obra: ‘Libro das alquimias’, ‘Shakespeare destilado’... En ‘A rotura das paisaxes’ aparece tamén a literatura e a arte. De feito, unha cita de Toulouse-Lautrec está moi presente no libro. Por que? Que papel cumpren estas e outras citas a grandes artistas?

As artes todas están completamente interrelacionadas. Crean vencellos entre elas que moitas veces son difíciles de descifrar. Hai puntos referenciais en cada unha delas sobre os que me resulta moi grato traballar. A cita de Toulouse-Lautrec coa que arranca ‘A rotura das paisaxes’ pareceume moi acaída como punto de partida. Trátase dunha frase con moito poder de connotación.

En ‘As humanas proporcións’ eses puntos de partida foron Oscar Wilde, Charles Baudelaire e Arthur Rimbaud. En ‘Shakespeare destilado’, non podía ser doutro xeito, foron os sonetos de William Shakespeare…

É unha visión da creación literaria como un gran palimpsesto, o gran pergameo que servía para ser reescrito unha e outra vez co obxectivo de actualizalo. Que grande sería poder ler un libro feito con todos os libros, con todas esas grandes viaxes que nos brinda a historia da literatura universal. Encantaríame, debo dicilo, que alguén acabase por utilizar a miña escrita coa mesma finalidade!

Os contos que van aparecendo ao longo da novela non son realistas, senón bastante fantasiosos -cun toque esperpéntico, absurdo...-. E en grande parte deles hai asasinatos, por certo. Os dous vellos van lendo contos, e vanse tornando eles mesmos contadores de historias, tamén fantasiosas. Son á súa vez personaxes que len relatos e narradores de historias, e ademais vanse tornando en parte protagonistas das historias que encontran e len. Por que ese dobre (ou triple) xogo para presentar relatos que teñen tanto en común?

Gústame explorar os lugares máis tépedos e máis turbios da experiencia humana porque me achegan contextos e actitudes que me dan moito xogo no momento de me pór a traballar.

“Gústame explorar os lugares máis tépedos e máis turbios da experiencia humana porque me achegan contextos e actitudes que me dan moito xogo no momento de me pór a traballar”

Os dous vellos, o que se axuda de muletas para camiñar por unha praia, que xa non é doado de facer, vaia unha sensación de desequilibrio!, e o que viste un plumífero verde, son dúas persoas que nun momento determinado da novela se decatan de que en realidade son dous personaxes máis da propia narración e están en mans dun autor que vai facer con eles o que desexe facer, que vai manipulalos ao seu antollo sen que lles quede ningunha posibilidade de evitalo.

Non concibo a literatura se non é como un xogo entre autor e receptor/lector, un xogo no que o primeiro é o encargado de establecer unhas regras que o segundo vai ter que aceptar. Se a obra funciona significa que esas regras están ben establecidas.

A procura dunha certa experimentación coa forma foi e é un dos teus obxectivos como escritor. ‘Shakespeare destilado’ é un monólogo do que van tirando sonetos de Shakespeare. ‘A rotura das paisaxes’ xoga á fragmentariedade e á mestura de xéneros. Non é que escollas técnicas narrativas que non teñan xa sido experimentadas na literatura contemporánea, pero si que hai un esforzo por ir probando cousas neste sentido. Tes algún outro proxecto en mente relacionado con esa procura?

Todo canto escribo está baseado nesa premisa do xogo de estilos e de experimentación que tanto me gusta e tantas gratificacións me deu como escritor. Cada tema, cada grupo de personaxes, cada diálogo, cada escenario, todo canto rodea o feito narrativo busca un xeito propio de se expresar. É coma unha gran casa na cal a decoración de cada estancia vai estar necesariamente condicionada por quen a vai habitar para que quen o faga se sinta cómodo e intente ser feliz.

Unha narración ten unha personalidade propia que necesita un xeito de expresión que lle sexa propio. O importante no momento da escrita é montar un bo esqueleto, unha boa estrutura que non poida derrubarse para despois ir “decorándoa” (permítaseme a expresión) con todo aquilo que necesite para embelecela. Insisto no tema da boa estrutura. Sen ela a creación, sexa relato, sexa novela, sexa o que se sexa, non vai funcionar de ningunha maneira.

"Por suposto que case todo está xa inventado e posto a proba. Ou quizais non? Non será tarefa obrigatoria do escritor buscar novos sendeiros para camiñar?"

Por suposto que case todo está xa inventado e posto a proba. Ou quizais non? Non será tarefa obrigatoria do escritor buscar novos sendeiros para camiñar? Teño entre mans dous proxectos moi diferentes entre si en canto a temática e estrutura narrativa, pero mellor non falar do que aínda non está rematado para ver de non o botar a perder, non?

Baixo o esperpento, o absurdo, o surreal… tamén ás veces hai humor, ou se cadra polo menos ironía. E tamén hai afectos, coma en ‘As humanas proporcións’, ou en ‘Shakespeare destilado’. Ou en ‘15.724’. Afectos, malia o desastre: amizade, ás veces solidariedade... Nese sentido, os teus libros poden parecer pesimistas (en relación a iso ao que ás veces se chama “condición humana”, mais se cadra non o son tanto… Que pensas ti?

Teño un compoñente quizais xenético que me fai percibir a realidade con ese senso do humor ás veces moi negro que intento imprimir en todo canto escribo. Un irmán da miña avoa por parte de pai, Euxenio Charlón, aló polos tempos das Irmandades da Fala xa escribía pequenos parrafeos cómicos para representar polos teatros xunto co seu amigo Manuel Sánchez Hermida. Son obriñas, ‘Mal de moitos’, ‘Trato a cegas’…, cheas de retranca e de crítica social. Ese tío de meu pai a quen non coñecín máis que pola súa escrita, quizais xa estaba a me sinalar un camiño a seguir.

O humor permíteme chiscarlle o ollo ao lector nos momentos en que preciso facelo, dáme unha sensación de grata complicidade coa persoa que se achega á miña obra para lela. Que sería do mundo sen o necesario ingrediente do humor? Unha sociedade que non ten a capacidade de rir, mesmo de si mesma, non pode funcionar de ningunha maneira.

Algo máis que queiras comentar?

Este país necesita reformularse todo o tema da promoción interior e exterior da literatura que se fai aquí, que as máis das veces ten moita calidade e non acada a repercusión internacional que merece. Necesitamos que se fagan traducións a moitas linguas para que a xente do mundo poida coñecernos e valorarnos como o que somos. E, por favor, basta xa de teimar en escribir iso que se dá en chamar novela negra, que para negro xa temos o mundo que habitamos!

“Este país necesita reformularse todo o tema da promoción interior e exterior da literatura que se fai aquí, que as máis das veces ten moita calidade e non acada a repercusión internacional que merece”

Despois de todo canto falei de experimentación e innovación, de procura de novos vieiros, ese camiño da novela de detectives xa lles funcionou con moito éxito a autores como Arthur Conan Doyle e Agatha Chiristie en diferentes momentos da historia da literatura. Non se pode seguir a facer o mesmo!.

Vou finalizar cunha frase de Elton John, que escoitei nalgún sitio e di algo así como que “xa non procuro o éxito e as grandes vendas, agora o que procuro é a diversión no momento de de traballar e a satisfacción de chegar aos puntos aos que desexo chegar.”