Cartas de amor en forma de poemas. Que conforman un relato da ausencia, do anceio por reencontrarse coa persoa amada. Así é Diáspora de Amor Balea, o poemario co que María Rosendo e Andrea Nunes gañaron o premio Illas Sisargas de poesía erótica. Mais é moito máis ca iso. Mediaba, entre as dúas autoras, a distancia física, xa que Andrea atopábase en China e María en Galiza. Mais o libro reflicte outra migración, cunha pegada tanto ou máis fonda. Un movemento cara "outros xeitos de amarse, de construírse na afectividade", tal como nos explica María nesta entrevista, na que falamos tamén da súa obra anterior, Nómade, ademais de analizar un pouco a conexión de Diáspora cos anteriores poemarios de Andrea Nunes. 

En realidade, os dous libros, Nómade e Diáspora de Amor Balea, están relacionados coa migración. De que xeito? Non sei, ademais, se podemos dicir que o feito de que os dous traten ese tema está relacionado coa situación dunha xeración (a vosa), que tivo que volver emigrar. Que pensas ti diso?

Si, os dous poemarios teñen a temática da migración presente, dun xeito ben transversal, mas eu acho que é unha migración que vai para alén dos territorios físicos. É certo que Nómade foi escrito na súa meirande parte fóra, na Arxentina, mas o que moveu os poemas, o que os fixo posíbeis non foi a diáspora física mais un sentimento de estranxeiría na propia pel. Nómade existe pola necesidade de pór palabras a un estado de sitio histórico contra das mulleres, que se dá desde que existe o patriarcado e que nos fai a todas aquelas socializadas como mulleres, ter que ir na busca do nós propias, do noso centro, que nos foi usurpado para atendermos antes os desexos dos outros.

“Nómade existe pola necesidade de pór palabras a un estado de sitio histórico contra das mulleres, que se da desde que existe o patriarcado e que nos fai a todas aquelas socializadas como mulleres, ter que ir na busca do nós propias”

En Diáspora de Amor Balea a voz que eu represento é a que fica na casa, na Galiza, no lugar onde o amor foi posíbel. E si, aquí hai unha referencia a unha emigración mais forzada; no poemario non sabemos o por que, mas si sabemos que é contra vontade, e esa distancia é a que nace para facer posíbel o texto, o intercambio poético.

Mas tamén teño que dicir que a cuestión migratoria en Diáspora de Amor Balea ten así mesmo un compoñente que vai para alén da distancia que existe entre a China e Galiza; penso que o poemario nos fala tamén dun movemento migratorio amoroso, dunha migración -tamén forzada- cara a uns outros xeitos de amarse, de construírse na afectividade. E aí imos, migradas, porque o feminismo non nos deixa un outro lugar. Daquela eu atreveríame a dicir que aquí dáse un movemento que é complexo, que ten moito de soidade, como nas migracións territoriais físicas, mas que acho ten un destino ulterior, que é o lugar da emancipación.

“Penso que o poemario nos fala tamén dun movemento migratorio amoroso, dunha migración -tamén forzada- cara a uns outros xeitos de amarse, de construírse na afectividade”

Nómade era un libro teu, e Diáspora está escrito a dúas mans, coma un intercambio de cartas -que é un intercambio de poemas-, entre unha persoa que fica en Galiza e outra que está emigrada. Por que decidides facelo con ese formato? Como xorde?

Para min o poemario xorde desde a curiosidade e o xogo, como un reto diría eu. Facermos un poemario erótico e lésbico? E desde a diáspora? Guau! Parecía difícil ao comezo. Eu acho que nin Andrea nin eu tiveramos unha experiencia semellante antes. Era un reto mais iso conectábanos coas ganas de facelo. E despois, xa de seguido, Andrea voltou para China e comezaron os poemas, comezaron as cartas, que viñan en formato de audio de aquí para alá. Eu daquela estaba a morar na montaña lucense e era incríbel recibir as palabras de Andrea, era como tela comigo, ao meu carón na cociña ou na cama. Foi un proceso moito intenso, acho que había moita forza arredor dese momento de concepción.

"Facermos un poemario erótico e lésbico? E desde a diáspora? Guau! Parecía difícil ao comezo"

Diáspora gañou o premio de Sisargas de poesía erótica, mais o que queda claro, ao lelo, é que é, sobre todo, un poemario de amor -e de ausencia, dada pola emigración, e da memoria e da ansia da persoa amada que non está-. É así como vos gustaría que fose lido?

Bon, eu coido que o poemario terá unha significancia diferente para cada persoa que o lea, como non pode ser doutro xeito. Mais penso que nós buscabamos facer un poemario erótico, porén, o que aconteceu foi que nesa busca démonos de fociños co amor. Estou certa de que se pode abordar o erótico sen abordar o amoroso, quizais eiquí non teñamos como leitoras moita dúbida mais... agora o que me pregunto é: podemos facer do amoroso algo erótico?

"Nós buscabamos facer un poemario erótico, porén, o que aconteceu foi que nesa busca démonos de fociños co amor"

O erotismo que se pon de manifesto en Diáspora de Amor Balea é un erotismo directo pero breve, non empapa o poema, porque o poema pide un lugar onde edificar esa erótica, e ese é o lugar do novo vínculo amoroso, un vínculo que foxe das normas do heteropatriarcado e da dependencia, un vínculo que quere ser rizoma non binomio.

“O erotismo que se pon de manifesto en Diáspora de Amor Balea é un erotismo directo pero breve, non empapa o poema, porque o poema pide un lugar onde edificar esa erótica”

Ese amor, o de Diáspora, non é, de feito, un amor convencional, nun sentido do tópico das relacións románticas marcadas polo patriarcado. Fálase en distintos momentos do poema do amor como xeito de liberdade, de emancipación, mesmo de rebelión, de insubmisión... Ten un ton libertario, pero non só. Como é o xeito de amor que, dalgunha maneira, reivindica Diáspora? -Lonxe do amor "parasitario" ou "chupóptero" ou "colonialista"-.

Iso é. Como dicía, o amor que se presenta en Diáspora é un amor combativo porque rompe as normas do heteropatriarcado capitalista: é lésbico, é libre e tamén é múltiple. Aposta por unha querenza sen cancelas, na que cada vínculo ten importancia pola súa singularidade única, mais non pola súa exclusividade. Isto ponnos de manifesto a marabillosa posibilidade do amor: a súa infinitude; ou sexa, o amor non é como unha torta que hai que repartir, e que se eu che dou un cachiño a ti outra vai ficar sen el.

“O amor que se presenta en Diáspora é un amor combativo porque rompe as normas do heteropatriarcado capitalista: é lésbico, é libre e tamén é múltiple”

O amor é moito mais do que porcións finitas. É a posibilidade de abrazar a diversidade e de refacernos unha e outra vez nela. Esa estrutura, esa casa onde atopármonos, que é o Amor Balea, apareceu de seu, supoño que froito do momento vital no que Andrea e eu nos atopamos, do noso camiñar na construción doutros lugares posíbeis, aínda que as veces estea escuro e faga frío.

“O amor é moito mais do que porcións finitas. É a posibilidade de abrazar a diversidade e de refacernos unha e outra vez nela”

Tamén hai unha apelación, en distintas partes do libro, á sororidade. Mulleres combativas que se dan as mans. É unha das imaxes, pero hai máis, con referencias ademais a loitas históricas do pobo galego nas que as mulleres foron protagonistas. En que sentido o libro apela ás mulleres -fortes, combativas, e ás que están a aprender a selo- como suxeito colectivo dunha loita necesaria?

Baixo o meu ver, en todos. Hai un espazo común entre Andrea e eu, un espazo que partillamos con moitísimas outras mulleres e persoas con identidades diversas, e ese espazo é o feminismo. O feminismo tróuxonos o necesario significado da sororidade, de recoñecérmonos como irmás, recoñecérmonos na ferida que como mulleres todas temos aberta, e accionármonos desde aí.

“O libro pedía non ficar nun vínculo a nivel micro, nin nun vínculo eminentemente afectivo-sexual, senón que pedía traer as nosas irmás, ás devanceiras, ás esquecidas: á tribo”

Penso que o libro pedía non ficar nun vínculo a nivel micro, nin nun vínculo eminentemente afectivo-sexual, senón que pedía traer as nosas irmás, ás devanceiras, ás esquecidas: á tribo. Entendo a poesía como unha ferramenta para reconstruír o mundo, nese sentido, a nosa tiña que ser unha voz que contribuíse dalgún xeito a unha historiografía feminista. É unha cuestión de xustiza histórica e internacionalista.

“O feminismo tróuxonos o necesario significado da sororidade, de recoñecérmonos como irmás, recoñecérmonos na ferida que como mulleres todas temos aberta, e accionármonos desde aí”

Hai, ademais, bastante intertextualidade, parece. Fálase de Metáfora da Metáfora, por exemplo, a propia imaxe da balea ten xa unha historia na nosa literatura... De que xeito o libro dialoga con outras autoras?

A linguaxe sempre é dobre non é? Os nosos versos están feitos de outras e si, dalgún xeito diría que dialogan con outras. Ora ben, se me preguntas se collemos a imaxe da balea en referencia a algunha obra da nosa literatura, diríache que non, non cando menos de maneira específica. A idea do amor balea aparece nun dos últimos poemas e é Andrea quen a trae. Para min foi moi orgánico que despois escolleramos esa referencia para o título, porque apareceu ao final do texto: o nome aparece para designar o que xa está a existir mais aínda precisa de ser nomeado.

Hai tamén unha forte presenza da natureza, e penso que non só para marcar o tempo que pasa, a través das referencias ás estacións. Por algún motivo especial?

Penso que hai dous universos moi diferentes sostendo o diálogo epistolar: por unha banda está a China e pola outra Galiza. Estes universos tamén aparecen como confrontados, axudan a ese sentimento de éxodo porque está o coñecido e despois está o foráneo, que semella facer máis grande a distancia.

Como che dicía, toda unha primeira parte do poemario sucedeu mentres eu moraba en Triacastela e Andrea en China. Para min esa etapa da miña vida foi moi especial, foi dun reencontro moi potente coas miñas raíces, non coas físicas, mais si coas animais. Así que a natureza estaba moi presente en min, a súa sabedoría, o seu confrontamento directo coa modernidade e o crecemento material ilimitado e, aínda máis, o seu cuestionamento das relacións de poder.

Da natureza temos todo por aprender. Mais aínda parecemos convencidos de ser un recurso a noso dispor, perpetuando así o sometemento dos bens naturais á vontade do home. Así que tamén dun xeito moito orgánico a presenza da natureza apareceu no poemario. Penso que hai un alegato a recuperarmos a natureza nestes tempos de vidas e relacións líquidas.

“Penso que hai un alegato a recuperarmos a natureza nestes tempos de vidas e relacións líquidas”

Outro tema é o do estilo, a linguaxe. Hai imaxes moi directas e un tratamento moi desprexuizado da sexualidade. Debería ser obvio a estas alturas, pero é que non o é. Refírome, por exemplo, ao xeito de falar da masturbación feminina. Iso facíame pensar en toda a volta que se lle deu ao tratamento do corpo -e sei que tamén é un tópico-, coa poesía feita por mulleres nos 90...

Eu coido que é moi palpábel que tanto Andrea Nunes coma min bebemos das poetas galegas dos 90. Considero que a nosa obra, e non só esta que temos en común mais tamén os títulos individuais, existe grazas -e dalgún xeito honrando- a poetas como Olga Novo, Ana Romaní, Lupe Gómez, que no meu caso teñen sido dunha importancia inexorable, xunto con Xiana Arias, Xohana Torres ou María do Cebreiro.

“Que nos anos 90 autoras como Lupe Gómez ou Olga Novo versaran como fixeron sobre o sexo, a menstruación e o corpo das mulleres acho ten sido altamente subversivo”

Que nos anos 90 autoras como Lupe Gómez ou Olga Novo versaran como fixeron sobre o sexo, a menstruación e o corpo das mulleres acho ten sido altamente subversivo. Por desgraza, e como ben dis, a estas alturas aínda temos moito por sachar nese sentido, por iso mesmo aínda pode sorprender que o poemario teña imaxes tan directas no que á masturbación feminina ou ao sexo entre mulleres se refire. Se é así, acho imos no bo camiño, porque a poesía ten que incomodar, ten que remover conciencias.

Hai unha idea que está ao final do libro -amarnos é voltar á casa, a casa é onde estás ti-, que conecta tamén con Nómade: a busca do propio lugar no mundo, no contexto da emigración. O lugar no mundo que se define, se cadra, polos afectos, polas persoas que amamos. Hai tamén nese sentido algunha referencia aos coidados... De que xeito se conectan, nese sentido, os dous libros?

Así é, hai unha busca dun lugar propio que non está fisicamente en ningures, que está intramuros, por debaixo da nosa pel. Ese camiñar cara a un lugar propio no mundo é tamén un proceso migratorio porque nos supón, como mulleres, ter que (re)atopar a nosa raíz, o territorio basal que nos foi usurpado polo patriarcado.

Esa busca, ese contexto migratorio, posibilita pola súa vez o cuestionamento das estruturas afectivas tal e como as coñeciamos até o de agora, facilitando a súa deconstrución para asumírmonos unhas novas vidas onde os coidados e as persoas pasen a estar no centro, e non o capital. Recoñecendo así o carácter de vulnerabilidade e interdependencia que temos como seres humanos.

“Ese camiñar cara a un lugar propio no mundo é tamén un proceso migratorio porque nos supón, como mulleres, ter que (re)atopar a nosa raíz, o territorio basal que nos foi usurpado polo patriarcado"

En Nómade hai, xa o comentabas antes, procura da identidade -fálase de aprender a non fuxir dunha mesma, a non ser nómades de nós mesmas, aprender a contestar a palabra machista, a responder tamén ao abuso sobre os nosos corpos…-. En que sentido é tamén iso -por certo, tamén coma Todas as mulleres que fun de Andrea- Nómade?

Historicamente as mulleres temos sido construídas como seres para os outros, despoxadas do noso centro e da conciencia dos nosos desexos propios. Sempre fomos definidas en base ao outro, ao que o outro non é, e sempre dentro dun pensar dicotómico e binarista, moi esencialista e reducionista. E aínda hoxe a ollada que sobre nós pon a sociedade é a do que queda despois da violencia, a da vítima, somos como vidas a seren resgatadas, como ocos a seren cubertos. Penso que precisamos máis accionar desde o nós, sen referencias ao outro. Nese senso, o devir lesbofeminista ou as identidades queer teñen sido unha ferramenta brutal contra o patriarcado.

“O devir lesbofeminista ou as identidades queer teñen sido unha ferramenta brutal contra o patriarcado”

Hai tamén algunha referencia nos dous libros a linguas, falas, dialectos... E tamén está a relevancia da propia palabra, alén da lingua, do idioma, para achegarnos. Por que?

Aquí hai unha dobre cuestión. Por un lado está a lingua coa que comunicármonos, resgatar a nosa lingua, dignificala, poñer a cuestión dos pobos oprimidos sobre a mesa. Tomando tamén consciencia de que os vínculos teñen lingua de seu, de que cada vínculo existe na súa lingua vehicular. Este punto atráeme especialmente.

“Teremos que nomear o que aínda non foi dito e renomealo tantas veces como sexa necesario”

Por outra banda, está a necesidade de resignificar o noso imaxinario como parte da loita para combater ao patriarcado. Neste exercicio, teremos que nomear o que aínda non foi dito e renomealo tantas veces como sexa necesario. Este é un labor a facer no camiño de reconstruír realidades, esas outras vidas vivíbeis que pulamos por existiren.