A intemperie. O illamento. A reclusión. O desamparo. Na prisión, mais non só. Nas cadeas íntimas, e nas colectivas que amordazan o pensamento. A desobediencia. A heterodoxia. Todo iso, e máis, é ‘Welcome to Sing Sing’ (Barbantesa), o último poemario de Elvira Ribeiro. “Teño a sensación de que, se algo escribín até o de agora que valese un pouco a pena, está recollido neste volume”, di ela mesma sobre este libro, que pasou, quizais, un pouco desapercibido cando se publicou. Aproveitamos que Apiario vén de tirar do prelo ‘Ola!, son un bicho bóla’, desta mesma autora, para falar con ela de ambas obras. 

Sing Sing é unha prisión de máxima seguridade de Nova York. E ‘Welcome to Sing Sing’ é, sobre todo na súa primeira parte, un ollar ao frío, o illamento, a reclusión… da vida carceraria. Como xorde este libro? (Hai unha referencia no limiar ao teu obradoiro de olería nunha prisión…)

Normalmente os libros xorden dun cúmulo de experiencias vitais, lecturas, investigacións simultáneas ou sucesivas e que se corresponden cunha determinada etapa vital, cunha serie de intereses, obsesións, pescudas... É certo que desde 2003 levo traballado como docente no ámbito carcerario, unha experiencia que me levou á descuberta doutros mundos dentro deste mundo, de realidades que apenas coñecía de xeito indirecto. Durante todo este tempo tiven a vontade escribir arredor da prisión (como espazo de reclusión humana mais tamén como metáfora) e, ao final, saíu este libro que, efectivamente, lle debe moito, ao meu paso pola cadea.

“É certo que desde 2003 levo traballado como docente no ámbito carcerario, unha experiencia que me levou á descuberta doutros mundos dentro deste mundo”

O libro divídese en tres partes. A primeira fora publicada en Grial. A terceira gañara o premio Leiras Pulpeiro. Hai continuidade entre as tres, que ao mesmo tempo son formalmente distintas. Xurdiron en distintos momentos e adaptaches as tres para xuntalas nun mesmo libro? Que é cada parte, se tiveras que resumir cada unha en dúas ou tres frases?

A estruturación final do libro pasou por varias etapas nas que incluín textos correspondentes a diferentes momentos de escrita. Finalmente, despois de darlle moitas voltas e de reflexionar sobre a pertinencia da inclusión ou non de certos textos, cheguei ás tres partes coas que saíu do prelo. Creo que non todas as persoas que leron o poemario ven esa conexión entre as tres partes, mais para min é evidente o relacionamento, aínda que en parte me decatase a posteriori dese vínculo profundo e non tan obvio que as une.

“As tres partes responden a preocupacións ligadas polo fío do afastamento, o encerro e a separación”

Xurdiron en momentos diferentes, iso é certo, mais responden todas elas a preocupacións ligadas polo fío do afastamento, o encerro e a separación. Porén, non houbo a tal adaptación que mencionas, senón que están conectadas de seu. ‘Siberia, mon amour’ fala dun exilio imposto (e autoimposto), dun retraemento extremo que se clausura coa comparecencia dun acontecemento redentor. ‘Welcome to Sing Sing’ explora diferentes caras do universo carcerario, a reclusión, as cadeas físicas e íntimas que son comúns a unha parte da humanidade. Finalmente, ‘Playlist para unha retirada insiste’, dun xeito formalmente distinto, nalgunhas das ideas que xa se foran presentando nas partes anteriores: distanciamento, retiro, incomunicación, frío...

Siberia é o exilio, o desterro, o frío, a ameaza da extinción dunha tribo agonizante e irredenta. Siberia podería ser o lugar, ou o non lugar, de calquera tribo en perigo: a galega, por exemplo. Por que Siberia (e Rusia, en xeral, no poemario) como metáfora?

Por algo tan simple como que Siberia vén sendo a metonimia do frío extremo, a soidade extrema, a dureza máis espida e terrible. Na época en que escribín estes oito poemas pasei un inverno friísimo na miña casa, unha vivenda tan grande como mal illada. As circunstancias persoais e o espazo que tiña que habitar leváronme inmediatamente a Siberia. E alá fun...

“Siberia vén sendo a metonimia do frío extremo, a soidade extrema, a dureza máis espida e terrible”

Investiguei sobre a xeografía siberiana, a súa fauna, a flora, a súa historia, os pobos que habitan esta rexión vastísima e distante... Algún tempo despois souben que o director ruso Slava Ross dirixira un filme co mesmo título ca o meu poemario e posterior a este (Siberia, mon amour, 2011), se ben aínda non cheguei a ver a fita.

’Biografía da multitude’, o libro que sacaras con Silvia Penas, deixaba espazo para a redención, malia o presente desolado. En ‘Corpos transitivos’ completárase o exterminio, a devastación, e non quedaba lugar para o rescate. En ‘Welcome to Sing Sing’ hai tamén destrución, frío… Mais reaparece, inmediatamente, a idea do rescate. Como se relacionan, nese sentido, ‘Corpos Transitivos’ e ‘Welcome to Sing Sing’? En que sentido poden ser (ou non) habitados polo mesmo suxeito colectivo?

Penso que o rescate transita en ambos casos entre os suxeitos individuais máis próximos (e que son a axuda humana que ás veces necesitamos para non sucumbir na friaxe) e un suxeito colectivo que é capaz de vencer o puro individualismo, así como a deshumanización á que tantas veces nos condena un sistema capitalista salvaxe, un nós que sabe da solidariedade, a xustiza ou o compromiso, por exemplo.

“O rescate transita en ambos casos entre os suxeitos individuais máis próximos e un suxeito colectivo que é capaz de vencer o individualismo”

Podemos, como ben suxires, atopar fíos conectores entre todos eses libros que citas, pois responden a preocupacións e intereses que me levan acompañado boa parte da vida. Afinal, pode ser que non deixe de rescribir, en parte, o mesmo libro, tentando amplialo e melloralo. ‘Welcome to Sing Sing’, nese sentido, viría a ser a clásica edición corrixida e aumentada de obras anteriores.

A segunda parte é máis narrativa que a primeira. Da mesma maneira que na terceira parte atopamos un verso máis contido, e se cadra algo máis escuro, que na primeira. Deberon ser, polo menos en orixe, escritas en momentos diferentes, mais parece que tamén hai unha concepción do verso diferente: estando o aspecto formal moi coidado nas tres. Es consciente destas diferenzas entre as tres partes? Algunha razón especial para que aparezan tanto figuras como a reiteración?

Foron certamente escritas en distintas circunstancias e, a nivel formal, é evidente esa disimilitude. Se ben existe unha ligazón entre as tres partes, que antes comentei, a disparidade formal obedece a unha necesidade de expresar da mellor maneira posible, dun dicir acorde coa intención. O que quería contar na parte que dá título ao libro pedíame, dalgún xeito, o poema en prosa, a acumulación, unha escrita a borbullóns, torrencial...

“O que quería contar na parte que dá título ao libro pedíame, dalgún xeito, o poema en prosa, a acumulación, unha escrita a borbullóns, torrencial...”

En Playlist para unha retirada quixen algo máis fragmentario, cortante, tatexo, porque ese xeito de escrita coido que se adapta mellor ás obsesións que me acompañaron no proceso de creación: a incomunicación, a incerteza, as cortaduras...

Por outra banda, as figuras de repetición son unha constante na miña traxectoria creativa. Digamos que, ao meu ver, gozan dunha simplicidade e, ao mesmo tempo, conseguen unha musicalidade tal que poden chegar a converter un poema duro e cheo de arestas nunha peza melodiosa e eufónica, iso si, sempre que sexan usadas con acerto.

Na segunda parte hai varios poemas que utilizan palabras da linguaxe carceraria -está aclarado ao final do poemario- tamén como metáforas. Aquí volven a reclusión, o medo, a falta de luz, a soidade, o desexo castrado (de evasión, por exemplo)…, a vida como simulacro, a caída. E o poemario vóltase aquí, quizais, máis intimista, máis contado desde o eu. (Desde uns eus que conviven mais están sós). Como se relacionan o suxeito individual e o colectivo, en xeral, neste poemario? Por que?

Basicamente o que aparece nesta segunda parte do libro, a que dá título ao volume, son suxeitos individuais que, dalgún xeito, cobran unha maior dimensión e significado no colectivo. Por exemplo, hai unha serie de textos contados desde o íntimo, desde a experiencia carceraria como algo moi persoal, que en realidade teñen verdadeiro sentido como personaxes dun todo terrible e devastador como é o internamento.

“O exterminio dunhas persoas por parte doutras, a crúa historia da Europa do século XX, todo iso faise manifesto a través de voces individuais que son parte un berro colectivo”

Por outra parte, tamén aparecen unha serie de personaxes históricas concretas coas súas historias de vida e encerro cuxa auténtica dimensión se fai visible como doas dun colar de aniquilación que é común á historia mesma do ser humano. O exterminio dunhas persoas por parte doutras, a crúa historia da Europa do século XX, todo iso faise manifesto a través de voces individuais que son parte un berro colectivo. E lémbrannos que hoxe non estamos libres desas caídas, desas simas. Non quixen unha simple recuperación ou revisión dun pasado aínda recente, senón que o meu obxectivo foi en parte abalar, provocar un corte que faga sentir as feridas de agora mesmo, de calquera tempo en realidade.

“Non quixen unha simple recuperación ou revisión dun pasado aínda recente, senón que o meu obxectivo foi en parte abalar, provocar un corte que faga sentir as feridas de agora mesmo, de calquera tempo en realidade”

Ese suxeito colectivo volve cara ao final desta parte a partir de varios eus que foron mulleres represaliadas por seren libres, por ir contra corrente. Por que Ethel? Por que as mulleres do poemario ‘Rapto de Europa’? Por que son todas mulleres? (Nalgún momento fálase de incumprir roles femininos estereotipados).

A presenza das mulleres era absolutamente necesaria para desenterrar as voces daquelas que foron dobremente silenciadas: pola súa ideoloxía, clase, relixión... e polo feito mesmo de ser mulleres. A estas alturas xa temos bastante claro (ou deberiamos) que a historia da humanidade, da literatura, etc. nos foi fundamentalmente transmitida por homes que falan esencialmente de homes. Ao longo de toda a miña formación regrada poucas ocasións tiven de achegarme ás mulleres que tamén fixeron parte destacada da historia (Rosalía de Castro, Teresa de Jesús, Isabel a Católica, pouco máis...), e non porque non existisen.

Ademais esa achega facíase dun xeito nesgado, desde unha óptica claramente patriarcal. Tiven unha vontade clara de facer visibles as invisibles, tanto nos textos como no repertorio de citas, pois outra das miñas preocupacións nos últimos anos é achegarme aos textos (literarios e non só) escritos por mulleres, dada a falta deles en todo o que foi a miña formación.

“Ao longo de toda a miña formación regrada poucas ocasións tiven de achegarme ás mulleres que tamén fixeron parte destacada da historia (Rosalía de Castro, Teresa de Jesús, Isabel a Católica, pouco máis...), e non porque non existisen”

Rescatar a Ethel Rosenberg era tamén individualizala do seu home, poñer o foco na muller obreira, na xudía comunista, na escritora de poemas, na sindicalista, na aspirante a actriz... en todo aquilo que é contrario á muller idealizada, á santa, á triunfadora, á burguesa... Rescatar todas as mulleres presentes en “Rapto de Europa” supuxo nomealas (e quen nomea fai patente), telas presentes, restituílas, ir aos cavorcos do campo de concentración e do gulag.

A terceira parte son poemas cunha play list, cuxos enlaces podemos atopar ao final do libro (os títulos dos poemas son cancións). Por que? Que significado teñen para ti esas cancións?

“A obra estivo ligada desde a súa xénese á música, de feito, no comezo lembro ter comezado a escribir seguindo o ritmo dun tema concreto que tiña continuamente na miña cabeza”

A música en directo foi especialmente importante para min no momento inmediatamente anterior á escrita deses textos. Todos os temas que escollín tiven ocasión de escoitalos ao vivo en datas próximas ao proceso creativo. Despois, ao revisar o traballo musical deste grupo de artistas, escollín aquelas cancións que, ao meu ver, se axustaban máis ao espírito do poemario, mesmo que boa parte delas xa as tiña claramente elixidas desde un principio.

A obra estivo ligada desde a súa xénese á música, de feito, no comezo lembro ter comezado a escribir seguindo o ritmo dun tema concreto que tiña continuamente na miña cabeza. Despois mudei o rumbo porque poeticamente non resultaba, mais a banda sonora non é un acaso, algo ornamental ou anecdótico, é parte fundamental relacionada cos poemas.

Nesta terceira parte volven o frío, o incendio, o desexo incumprido… E a violencia, a incomunicación, a perda, o apego, a desesperación… Parece unha continuidade da historia de encontro frustrado que se abre na segunda parte. É así? Por que están tan presentes o desexo, o incendio e o frío?

Pode ser, no entanto, curiosamente, eu vexo aínda máis relación entre Siberia e Playlist. A perda e o frío, ese frío provocado polo afastamento e a incomunicación son, en todo caso, constantes que van deixando rastros ao longo de todo o volume. O frío achéganos á parálise e incluso á morte.

O frío está vinculado á soidade e tamén á dor, empece a realización do desexo. E o desexo é realmente o que nos move, se algo somos quen de facer, de crear, de dar, é polo feito de sermos suxeitos desexantes. O desexo é o motor que nos dispón para a acción. Desexo e frío serían dous polos dunha relación antitética. Digamos que cando o desexo sobrepasa os límites da razón, ten lugar o incendio. O incendio viría a ser un bifronte cuxas dúas caras son o frenesí e a devastación, unha exaltación irracional do desexo.

“O desexo é realmente o que nos move, se algo somos quen de facer, de crear, de dar, é polo feito de sermos suxeitos desexantes”

Algo máis que queiras salientar deste poemario?

Algo que xa teño expresado nalgunha ocasión: neste libro atópanse aqueles textos cos que eu me sinto máis satisfeita como autora. Teño a sensación de que, se algo escribín até o de agora que valese un pouco a pena, está recollido neste volume. Incluso pode resultar ridículo ou inadecuado verbalizalo, mais hai poemas de ‘Welcome to Sing Sing’ que amo (se é que amar é a palabra) profundamente.

Acabas de publicar tamén un libro infantil, ‘Ola! Son un bicho bóla’, que fala de como se van encontrando -e formando unha especie de asociación- os diferentes tipos de bichos bóla. Por que o bicho bola como protagonista?

Porque é un dos seres marabillosos da miña infancia. E quizais porque eu son tamén unha bicha bóla, un crustáceo. Hai anos escribín un texto que titulei xusto así, “crustáceo”, (pode atoparse na BVG da Universidade da Coruña) e que enlaza directamente con ese pequeno bichiño terrestre, agora rescrito para público infantil.

“O bicho bóla afástase do mundo, enrodélase sobre si para protexerse e non ser mancado; mais, en realidade, está encantado coas visitas na súa casa”

O bicho bóla afástase do mundo, enrodélase sobre si para protexerse e non ser mancado; mais, en realidade, está encantado coas visitas na súa casa, é amable e tolerante con seres moi diferentes a el, procedentes das máis afastadas latitudes. Reúne dúas características que me interesan particularmente: o fechamento en si mesmo e, ao mesmo tempo, o desexo de contactar co resto de bicharía. Como dixo unha boa amiga, o bicho bóla é un gentleman.

Como foi o traballo con Noe González, a encargada da parte gráfica?

Teño que dicir que desde Apiario, Antía e Dores, puxeron todo da súa parte para que houbese unha comunicación fluída entre nós. Ao pouco de ter o texto definitivo tivemos unha reunión para falar como se ía plasmar a historia a través dos debuxos de Noe. Individualizar convenientemente cada personaxe, dotalos de cadansúa personalidade e tentar reflectir unha determinada atmosfera (non especificada na parte escrita) foron detalles sobre os que conversamos e traballamos conxuntamente de cara a conseguir unha boa ligazón entre ilustración e texto.

“Teño que dicir que desde Apiario, Antía e Dores, puxeron todo da súa parte para que houbese unha comunicación fluída entre nós”

Non sempre é fácil que unha ilustradora se axuste ao universo estético que a escritora ten na súa cabeza, e coido que sempre se produce unha especie de shock entre aquilo que imaxinamos cando escribimos e o que imaxina e expresa a artista plástica tras recibir o relato. Ao final, o resultado satisfíxonos a todas

Non é a primeira vez que publicas libro infantil, pero como foi a experiencia desta volta? (Edita Apiario, maqueta Mauro Trastoy…)

O certo é que só teño palabras de gratitude en relación co traballo editorial que levaron a cabo desde Apiario. Como autora é de agradecer o coidado con que se trata todos os elementos que interveñen (autoras, texto, ilustración, maquetación...). Incluso todo o que vén a continuación do lanzamento do libro está feito con dedicación, con esmero, cun cariño auténtico por aquilo que se ten entre mans. O acompañamento e boa comunicación que se dá en todo momento son realmente dignos de eloxio e mesmo un exemplo dentro do ámbito editorial galego. Publicar con Dores e Antía é, desde logo, unha fortuna rara, unha especie de variña máxica que toca o texto e o converte nun acontecemento feliz.

“O certo é que só teño palabras de gratitude en relación co traballo editorial que levaron a cabo desde Apiario”

Non podo evitar ver unha relación entre o bicho-bóla: un bicho non moi apreciado, diferente, e as mulleres de ‘Welcome to sing-sing’: irredentas… Pode haber algunha?

Hai, si. O enclaustramento (o do bicho bóla, autoimposto; forzado no caso delas) sería un nexo entre eles. Mais, noutro sentido, a propia vontade por facer visible o pequeno e agochado, as historias de quen sufriu ocultamento, do que está soterrado.

Algo máis sobre este libro ou sobre algún outro proxecto literario?

Máis nada. Agradecer o teu interese e a posibilidade (aínda) de publicar nunha lingua que está a ser aniquilada por quen máis debería preocuparse pola súa transmisión, vitalidade e florecemento.