O cinema como xeito de artesanía. Como retrato de ollares. De rostros humanos. Da realidade, descarnada. Do deterioro físico e mental que produce, durante anos, a explotación. Do expolio neoliberal. Da memoria que se perde. Todo iso, e moito máis, é o cinema do realizador portugués Pedro Costa. Numax proxecta estes días o seu filme 'Cavalo dinheiro'. Metáfora dun abandono. O da poboación inmigrante caboverdiana en Lisboa. Mais mostra, tamén, e como di o propio Costa, da situación do 90% da poboación mundial.

Todo comezou, máis ou menos, coa rodaxe de ‘Casa de Lava’ en Cabo Verde. Como foi?

A rodaxe de ‘Casa de Lava’ ensinoume varias cousas e clarificou algunhas indecisións e dúbidas que tiña. Nunha rodaxe convencional, con moitos técnicos e actores, parte deles coñecidos pola televisión, acabei facendo boicot ao proxecto que eu mesmo deseñara. Comecei a ollar por primeira vez as cousas que normalmente non consegues filmar, que están aí e que son máis verdadeiras que esa sorte de escenografía ridícula que montas cando tes moitas cámaras, moitos actores…  Decateime de que me gustaba dar un ollar máis de documental, filmando con menos técnicos, nunha rodaxe máis íntima, en interiores, para facer algo máis doméstico, máis privado.

Algunhas persoas do pobo no que estaba a rodar, en Cabo Verde, déronme agasallos e cartos para que os levase aos seus familiares emigrados en Lisboa. Foi así como coñecín o barrio de Fontaíñas, facendo de correo. Fun moi ben aceptado alí. Eu leváballes cartas que por suposto, non lía, pero vía a reacción nas súas caras ao lelas. E iso era como una metáfora do cinema que me gusta. Comecei a traballar case sen guión, con pouca preparación, sen seguridade, pero co mesmo esforzo e dedicación. Quería ver os rostros, filmar as reacción, os ollares. Ese xeito de entender o cinema pechoume portas: as da estupidez do cinema, a posibilidade de gañar moito diñeiro e de facer filmes moi caros. Pasei para o outro lado e deixe de ter contacto co mundo do cinema: afasteime eu ou eles afastáronse de min.

"Quería ver os rostros, filmar as reacción, os ollares. Ese xeito de entender o cinema pechoume portas: as da estupidez do cinema"

Como é a relación cos veciños de Fontaíñas? Que agardan eles dos seus filmes?

Eu podía filmar unha vez alí e despois marchar. Pero decateime rapidamente de que non era o que quería. Quería ficar, acompañalos. Había aínda moitas cousas por descubrir. Iso axudou moito. Gañei a súa confianza: eles sabían que eu ía volver, que non ía desaparecer. O cinema é, moitas veces, como unha máquina de conquista que chega e despois desaparece. Que mesmo funciona como unha máquina invasora e estragadora, contaminante… Iso non é o que eu quero.

O traballo que nós facemos con eles, e tamén o traballo que facemos e que non se ve nos filmes, parece sempre moi útil e interesante, mais... É unha maneira de dar a coñecer a realidade, mais sen ningunha pretensión: é como o teatro popular, unha forma de expresión artística dun pobo que non ten relación coa arte, -agás coa música-. É verdade que eles precisan o traballo que nós lles ofrecemos, porque é un barrio con moita xente desocupada. Eles amosan interese por algo que ademais lles toca, porque eu tento facer algo o máis próximo posible á vida deles. Hai un interese, unha curiosidade, por aquela historia, por aquela memoria. Conseguimos facer, así, como un arquivo de memoria. Mais, se esa é a pregunta, teño que dicir que, infelizmente, os filmes non mudan nada na vida deles, na situación do barrio.

"O cinema é, moitas veces, como unha máquina de conquista que chega e despois desaparece"

O xeito no que se sente Ventura en ‘Cavalo dinheiro’: desorientado, con delirios, pesadelos… parece unha evolución do personaxe desde ‘Juventude em marcha’. Cada vez máis canso, máis deteriorado…

Traballamos co real, máis enfocado ou máis desenfocado. Non é que o que contamos sexa absolutamente a realidade que vive Ventura, con todos os seus detalles. Pero si é a realidade do barrio. É como unha reescrita do real, nese sentido. O que tentamos Ventura e eu é que, a través da súa voz, se transmitan as palabras que representan ben o estado das cousas na comunidade. Esa é a nosa ambición. É tamén a orixe do mito: unha historia que non está escrita, que está contada a través de alguén, que vén dar noticia, contar o que pasa. O que nós tentamos facer é algo que vaia máis alá do clixé, a historia dun individuo, só ou acompañado, que neste caso é Ventura, como a voz dun grande coro. A súa historia é a das mudanzas que vive a súa comunidade.

Tamén Vanda vai cambiando dun filme a outro. Desde ‘Ossos’, que é ficción, ata ‘No quarto da Vanda’, na que ela e a súa irmá están enganchadas á heroína, ata ‘Juventude em marcha’, na que Vanda é nai e está recuperada, aínda que dubida de se poderá criar a filla. É o paso do tempo, aínda que pasado e presente se fundan.

As rodaxes son normalmente longas. Talvez a de ‘Cavalo dinheiro’ foi a máis curta. É un traballo de meses, ás veces de anos, case todos os días. Nese tempo as persoas mudan e iso inflúe. O tempo tamén escribe o filme, independentemente da nosa vontade. Cando comezamos a rodar ‘Juventude em marcha’ Vanda aínda non tiña a filla. Despois a presenza da filla virou moi importante, como amosa o último plano do filme. Iso non estaba programado.

Tampouco en ‘Cavalo dinheiro’ estaba programada a personaxe feminina, Vitalina. Mais apareceu e virou moi importante. Os filmes poden ir mudando de dirección en función do que a realidade ofrece. O cinema ‘normal’ o que fai é tentar fuxir da realidade, co seu guión, os seus diálogos, a súa simulación, a súa posprodución. Nós pensamos que mudar a dirección do filme para adaptarse á realidade non é nada grave. Vitalina veu reforzar o personaxe de Ventura, dándolle máis solidez á súa fraxilidade. Ventura precisaba alguén que lle dese réplica. Ela, que encarna unha personaxe feminina moi potente, acúsao dalgunhas fraquezas…

"O tempo tamén escribe o filme, independentemente da nosa vontade"

Comentou noutra entrevista que a sociedade pasou a ignorar a realidade do barrio de Fontaíñas. Vostede pasou da ficción, en ‘Ossos’, á docuficción, en ‘No Quarto da Vanda’. Foi tamén por iso, porque lle pareceu máis eficaz para retratar a realidade, descarnada, sen protexer o espectador dela?

‘Ossos’ e ‘No Quarto da Vanda’ son proxectos diferentes, se cadra só ligados por quen os dirixiu. Son dous modos diferentes, e mesmo opostos, de pensar a produción. Moitas das decisións dramáticas, artísticas, comezan no momento en que tes que tes resolta a relación co diñeiro, que moitas veces decide o que vai entrar na película, cara a onde vai e por onde, ou a importancia que vai ter unha escena ou outra. Mais o que eu penso é que non hai que aforrar no que non o merece, hai que gastar no que é importante, que é o que os filmes americanos, e os europeos, non saben facer. É o que non sabe facer a industria do cinema, porque está do lado da inflación, da idea de progreso material, producindo filmes absurdos, deshumanos.

En ‘No Quarto da Vanda’ tentei voltar para atrás, pensar só no cinema. Utilicei unha cámara dixital para facer un traballo que ten que ver coa investigación antropolóxica, ou etnográfica, ou coa pintura, a fotografía documental. A idea que me guiaba é que cando ves unha película tes que sentir que medios e fins están en harmonía, que é algo que rara vez acontece no cinema contemporáneo. Cando mandan os orzamentos, a inflación, a harmonía está perdida.

"Cando ves unha película tes que sentir que medios e fins están en harmonía"

No cinema que vemos, o centro son os actores e o demais é como un pano de fondo. Mais a fotografía, antes de ser un xesto artístico, é unha maneira de encarar a realidade coas túas ferramentas, co que tes á man. Eu non podo facer todo o que se me ocorre, mais fago o que podo coa cámara que teño, que fai uns contrastes moi altos, non como as cámaras caras. A cámara afeccionada precisa só de atención, e se é ben utilizada podes centrarte só no que che interesa. A limitación de medios non pode ser a limitación dos teus soños, da túa ambición. E moitas veces os mellores filmes son os máis pobres en medios. Jean Renoir, por exemplo, ten películas moi amadoras, nese sentido.

"A limitación de medios non pode ser a limitación dos teus soños, da túa ambición"

En ‘Casa de lava’ vemos a orixe do que se conta na triloxía das Fontaíñas. A emigración e os seus motivos. Vostede amosa así, nos seus filmes, os dous lados do fenómeno migratorio: Cabo Verde e Portugal. A enfermeira portuguesa tenta disuadir os fillos do vello de ir traballar de albaneis a Lisboa, mais non hai outra saída.

Estiven varias veces en Cabo Verde e alí non hai guerra nin fame, pero en grande parte do país non se pode vivir. Non hai traballo, e como din eles, o único traballo que pode haber é na construción de estradas. Non hai case agricultura, nin hai industria, e hai pouco turismo. Por iso a única saída para moita xente é a emigración. Pódese comprender ese desespero a través do símbolo que é o cabalo que lle dá título ao filme: Ventura, que chegou a Lisboa con 19 anos, tiña, de neno en Cabo Verde, un cabalo que se chamaba diñeiro. A canción do filme tamén fala da emigración.

Cando Ventura fala co soldado en ‘Cavalo dinheiro’ di que o MFA lle roubou a vida. Foxe dos soldados da revolución dos caraveis… Por que esa complexa relación co movemento anticolonial e coa revolución de abril?

Son elementos que están no filme, noutro plano. Non é que eu quixese entrar a facer crítica da revolución. Mais si penso que a revolución violentou unha parte da poboación, e que iso foi esquecido, como pasa en todas as revolucións cunha dinámica semellante. Foi esquecida a poboación inmigrante. Nese contexto prodúcese o medo, a aflición de Ventura. Porque os inmigrantes non sabían se ían ser expulsados para Cabo Verde. Cando estaba filmando esta película, ademais, facíao no auxe da crise, coa Troika e a imposición da política de austeridade, coa caída do sistema bancario e con banqueiros fuxindo do país…

"A revolución esqueceu a poboación inmigrante"

Ventura lembrounos algo a nós: “parece que voltamos ao 75”, dixo. Un tempo de protestas, de folgas, de slogans… Para un inmigrante que acababa de chegar era un momento complicado. Igual que agora. Non nego, tampouco, que, en parte, o personaxe do soldado son eu. Acusándoo, pero tamén comprendéndoo: Ventura e eu somos, ademais, case da mesma idade, e mentres el fuxía dos soldados cos seus colegas caboverdianos eu asistía á revolución…

Ventura recita en ‘Cavalo dinheiro’ unha carta de amor que está tamén en ‘Juventude em marcha’ e en ‘Casa de lava’. É unha carta sobre a pobreza e a ausencia, pero parece simbolizar a esperanza. El recítaa durante anos, aínda que ela non responda. Fai que outros a aprendan…

É exactamente iso, si. A carta é, ademais, lida por Vitalina, que desaparece da película despois de lela. Eu creo que ela desaparece para integrarse na sociedade, que encontra traballo, se cadra como señora da limpeza... 

Vitalina fala sempre en voz baixa. Os personaxes de ‘Cavalo dinheiro’ teñen algo de fantasmagórico. Como o tiñan os de ‘Ossos’. Como se a dor os deteriorase cada vez máis. Ás veces, até o punto de semellar inexpresivos, ou idos. Como alén de todo.

Vitalina é unha inmigrante sen papeis, por iso fala baixiño, para non ser visíbel. En canto aos outros personaxes de ‘Cavalo dinheiro’, están doentes, castigados pola fatiga, polo cansazo de tantos anos de traballo tan duro. E o cansazo acumulado afecta ao corpo, mais tamén ao cerebro, á memoria. En ‘No quarto da Vanda’ había corpos quebrados, castigados pola droga. En ‘Cavalo dinheiro’ a doenza non é só do corpo, é da imaxinación, da memoria, da cabeza. Iso chocoume dunha forma moito máis forte, con moita máis violencia.

"En ‘Cavalo dinheiro’ a doenza non é só do corpo, é da imaxinación, da memoria, da cabeza"

A iso me refería antes cando dicía que o personaxe de Ventura semella progresivamente deteriorado dun filme a outro. Ademais, a estrutura do filme produce unha sensación de pechamento.

Si, claro. Mais pasa outra cousa, ademais. As novas xeracións da inmigración caboverdiana perderon a relación coa tradición. Seguen a vivir nos suburbios, onde é todo igual, e pasan o tempo ligados ás pantallas. É un tipo de violencia, esa desconexión, máis branca, que pasa máis desapercibida. Hai 10 ou 15 anos non era así. Había solidariedade entre os veciños do barrio. Había unha memoria, unha tradición, uns rituais, uns sentimentos, unha fraternidade. Agora viven máis illados, en casas construídas polo goberno, e eu penso que os colocaron lonxe uns dos outros para que non tivesen ideas que non conveñen. O meu medo é que se perda a posibilidade que tiñan de traballar a materia da memoria, que están a perder. Os novos non teñen memoria nin queren tela e os vellos están cansos.

"As novas xeracións da inmigración caboverdiana perderon a relación coa tradición"

En ‘Juventude em marcha’ aínda se sentía unha humanidade, a pesar dos problemas. Hai sempre unha persoa ao lado da outra, e se non se ve ben no plano está á beira, ou á porta. En ‘Cavalo dinheiro’ están realmente sós, nos planos, e talvez por iso se note esa sensación de prisión. Non era a miña intención, pero aconteceu. Mais é a violencia que xera a situación real. Mesmo as asociacións de caboverdianos, antes moi activas, -e das que eu mesmo son socio-, agora non son máis que axencias de traballo temporal. Non teñen diñeiro para máis. Non fan máis que buscar desesperadamente pequenos empregos para que as persoas, polo menos, non estean desocupadas. A crise da “austeridade” foi un golpe moi duro para elas. Mais, como digo sempre, o que conto dos inmigrantes caboverdianos en Lisboa non é unha excepción. O mesmo pasa en España, en América do Sur, en Asia… É a situación do 90% da poboación mundial. E se non é o 90%, queda perto.

"O que conto é a situación do 90% da poboación mundial. E se non é o 90%, queda perto"

É máis difícil que se manteña a vida de barrio nunha urbanización de edificios de varias plantas que en casas unifamiliares. Por mal que estean. Mais tampouco habería que idealizar niso nada...

Eu o que noto é que a militancia, a solidariedade, desapareceu, e que é moito máis difícil a acción directa, e eficaz, para solucionar problemas. Tamén pola corrupción, que non é só de temas de diñeiro. É dos corpos e das mentes. O abandono. Os meus amigos caboverdianos máis novos eran xente moi activa. Agora están moito máis metidos na casa. Eu penso que houbo todo un proceso de desactivación promovido polo goberno da dereita pura, neoliberal. O diñeiro co que antes as asociacións facían proxectos para o barrio, para a infancia… foi suprimido ou desviado para outras cousas. En Portugal, mesmo pasa que o servizo de estranxeiros e fronteiras está con cada vez menos persoal, porque parte del foi enviado a Bruxelas, a Italia, a Grecia… para atender a crise dos refuxiados. Hai unha sobrecarga de traballo que mesmo favorece os subornos: hai casos de compra de pasaportes, de falsificacións…

"Eu penso que houbo todo un proceso de desactivación promovido polo goberno da dereita pura, neoliberal"

En ‘O Sangue’, de finais dos 80, dalgunha maneira xa falaba da descomposición dunha sociedade ao romperse a solidariedade, a estrutura familiar, ao entrar a corrupción…

Nese filme un dos irmáns escribe unha carta tamén, coa que pretende resolver o problema, que é a desaparición do pai. Son fillos dunha sociedade disfuncional, dispersa. Niso pode haber tamén algo da miña experiencia. Sempre me gustou ese proxecto americano da democracia, a diversidade, a solidariedade, a crenza na unidade familiar, aínda que despois moitas veces non sexan verdade. Sempre me agradou iso do cinema americano. Talvez porque non o vivín.

Cita a miúdo aos clásicos do cinema dos anos 30, e hai pegadas do cinema clásico, ou da fotografía das vangardas, nos seus filmes. Nese sentido, ‘Ne change rien’ ou ‘Cavalo dinheiro’ son máis fotográficas, ou pictóricas, ao mesmo tempo que ‘Onde jaz o teu sorriso’ é unha homenaxe ao cinema, por dentro. Mais cando se fala de vostede, cítase a António Reis, Ricardo Costa, -mesmo a Manuel de Oliveira-, e a Escola de Cinema de Lisboa…  Que grao de intercambio pode haber entre vostedes?

O que ocorre é que eu nesta segunda fase do meu traballo, que é xa moi longa, non estou xa nada próximo ao medio do cinema. Perdín as ganas de frecuentar ese mundo. E mesmo vexo moitos máis filmes antigos que recentes. Por iso, non podería dicir se hai relación entre o que facemos. Non me interesa nada o cine dos Multiplex, que me parecen un campo de guerra, de violencia. Agora interésame máis a música, ou a fotografía de reportaxe ou documental. Mais síntome lonxe do cinema contemporáneo.

"Vexo moitos máis filmes antigos que recentes"

Cinema social hai moito, e tamén actual. Mais o seu non nos deixa, como outros directores que tiran máis para a ficción, tranquilos. Non parece querer producir ese efecto que ás veces produce o cinema, de tranquilizar conciencias ao mesmo tempo que as “esperta”.

Podería compartir a túa percepción, pero non sabería que dicir sobre iso a respecto dos meus propios filmes.