Moncha Fuentes presenta 'O mar que nos leva' (Xerais), unha narración compacta e fluída dunha muller que olla para atrás e indaga nos seus estados emocionais ao tempo que conduce ao lector pola historia recente do país

Unha muller que se atopa nun momento moi complicado olla para atrás. A súa vida transcorre, capítulo a capítulo, nun relato sen apenas puntos que, ao tempo que indaga nos seus estados emocionais, conduce ao lector por importantes acontecementos da historia do país, desde a emigración dos anos 30 até as loitas estudantís do 68 ou o movemento obreiro -e a súa represión- nos últimos anos do franquismo. De fondo, a complexidade das relacións familiares ou a maneira na que cadaquén enfronta as etapas de crise. Na tona, unha narración tan compacta como fluída que descobre unha nova autora con moito -e bo- que contar. Así é ‘O mar que nos leva’ (Xerais), de Moncha Fuentes. Falamos con ela.

Mariña, unha muller que se atopa nun momento moi difícil, olla para atrás, á súa vida, nesta novela. Como xorde a personaxe de Mariña?

Creo que xorde da necesidade de elaborar unha figura de ficción capaz de reflectir un determinado tipo de muller galega contemporánea, intimamente ligada á realidade social, e que me permitise apreixar literariamente diferentes espazos, momentos, acontecementos históricos e, sobre todo, un grande abano de estados emocionais. Mariña Brei, cuxa vida e identidade se van reconstruíndo diante dos ollos do lector a partir dese momento crítico co que dá comezo a novela, converteuse no vehículo idóneo para facelo.

A novela está conformada por pequenos capítulos nos que non hai parágrafos nin case puntos. Supoño que é, en parte, un xeito de representar o caos do pensamento de Mariña -aínda que a historia está contada en terceira persoa, que alterna con relatos en primeira persoa de varios dos personaxes-, nun momento de crise. Por que decidiches escribila así?

“Na narración optei polo chamado estilo indirecto libre porque me permitía penetrar no interior máis fondo de Mariña sen necesidade de ser ela”

Na narración optei polo chamado estilo indirecto libre porque me permitía penetrar no interior máis fondo de Mariña sen necesidade de ser ela, mentres desenvolvía esa especie de monólogo interior no que está completamente asolagada. Ao mesmo tempo, podía variar o punto de vista introducindo as distintas voces narrativas das outras personaxes que a van acompañando no seu periplo vital.

Con respecto á ausencia de parágrafos e á escaseza de puntos, creo que veu determinada, como ti moi ben dis, polo propio estado emocional da personaxe central e polo ritmo envolvente que pretendín darlle ao relato.

Mariña ten un pai machista -e moi frustrado e degradado- que se considera superior á súa muller. Mais ela mesma, que loita pola igualdade, agarda un home que a protexa e coide… ao mesmo tempo que se afasta da imaxe das mulleres como seres “etéreos, lánguidos, misteriosos, estupidamente becquerianos, coma, no fondo, desexaban todos os seus colegas de xeración”. É como se representase, nese sentido, as contradicións dunha xeración que espertou ao feminismo nunha sociedade aínda moi machista. De que maneira está isto presente na personaxe de Mariña e que importancia ten no libro?

Mariña non é efectivamente unha personaxe monolítica. É filla do momento que lle toca vivir e, polo tanto, debe arrostrar as súas propias contradicións. Agora ben, creo que ela é consciente diso e trata, a súa maneira, de vencelas. A min interesábame facelas patentes na novela non só porque considero que esas contradicións existiron, foron reais e afectaron ás primeiras xeracións de mulleres que se comprometeron na loita feminista, senón porque creo que continuaron existindo durante demasiado tempo.

Polo que se refire á relación entre seu pai e súa nai, penso que ademais de estar marcada polo machismo paterno, está marcada tamén por unha relación de clase que parece non existir pero que emerxe descaradamente ao abeiro do alcohol.

En relación co anterior, na novela está moi presente a familia e todas as ambigüidades, sentimentos encontrados e tamén violencias que entraña a relación con ela. Por veces, parece que o obxectivo da novela é ese: desentrañar a complexidade, e as contradicións, das relacións nas que media o afecto. Cal era, para ti, o obxectivo deste libro?

“Poucas cousas xeran máis benestar pero tamén máis desacougo e dor que as relacións familiares”

Poucas cousas xeran máis benestar pero tamén máis desacougo e dor que as relacións familiares. Pero ás familias sucédelles o mesmo cás persoas: non están illadas, non penden do ar ou dunha nube. As familias teñen historia, pasado, están insertas nun contexto social e por iso poden ser moi diferentes. En calquera caso, desentrañar ese nobelo complicado, cheo de sentimentos encontrados e de relacións moitas veces nocivas que se producen no medio familiar, formaba parte da intención novelística.

Nese sentido, a avoa Elisa é tamén un pouco vítima de si mesma: do seu clasismo, da súa tendencia á chantaxe emocional, da súa idealización do fillo que non está... Só esta personaxe -unha labrega pobre e beata ascendida socialmente vía matrimonial- podería dar para un libro enteiro. En que sentido é, iso, vítima dunha educación e dun tempo?

Diría que avoa Elisa máis que vítima é un produto do seu tempo, pero tamén é verdade que, nun momento determinado, é consciente do camiño que quere tomar e non manifesta dúbida ningunha ao respecto. Dá a sensación de que nin os seus prexuízos de clase, nin a mentira filial na que está instalada, nin as enormes contradicións sobre as que edificou a súa vida, poidan abanear a súa ríxida estrutura.

A avoa Amalia ten unha historia de emigración a Arxentina, acompañada dunha volta a unha España que está aínda no peor tempo do franquismo. En Arxentina ten relación con varios personaxes republicanos, algún moi importante. Que tipo de historia -de todas as posibles- da emigración (dos anos 30) quixeches contar?

“Quería falar da emigración que desde un principio e sen fisuras apoiou a causa da República”

Paréceme moi acertado iso de que digas“de todas as posibles”, ao falar da historia da emigración, porque os galegos temos unha verdadeira epopea ao respecto, eu diría que case unha por familia. Neste caso, quería falar da emigración que desde un principio e sen fisuras apoiou a causa da República e que recibiu con auténtica devoción a Castelao. A interesante figura histórica de don Manuel Ponte pareceume idónea porque reunía moitas das características que pretendía amosar.

O libro está cheo de detalles, na descrición dos personaxes, dos espazos… As pequenas mencións a moitos personaxes reais: John Balan, Beiras como xoven profesor de Económicas, o cura Benito… reforzan a verosimilitude dunha especie de retrato dun tempo: as loitas estudantís do 68, os últimos anos do franquismo -as loitas obreiras- e os primeiros da democracia. De que maneira quixeches retratar ese tempo, con que obxectivos? (Non é un libro de Historia, pero conta moitas cousas).

“Escollín algúns momentos do 68 estudantil ou do Vigo do 72 porque os sentía máis próximos e pola súa relevancia no devir do noso país”

Verás, a miña intención non é, en absoluto, facer novela histórica. Agora ben, é certo que lle dou un enorme valor á Historia e, sobre todo, á Memoria e que, como autora, a psicoloxía dos personaxes non me interesa nada se non está inserta nun determinado contexto socio-político. Seguramente é por iso que lle concedo tanta importancia ás referencias reais dos momentos históricos que aparecen na novela.

Escollín algúns momentos do 68 estudantil ou do Vigo do 72 porque os sentía máis próximos e pola súa relevancia no devir do noso país. O que intentei foi apreixar literariamente eses momentos a través das vivencias, das reflexións e do estado emocional dunhas personaxes de ficción.

Nun momento, Paulo, o compañeiro de Mariña, comenta que quizais o Santiago estudantil do tardo franquismo non dera verdadeiros revolucionarios, pero si, polo menos, ateos. A reflexión de Paulo é unha reflexión túa?

Creo que sería excesivamente pretensioso pola miña parte atribuírme unha reflexión que seguramente lin nalgún sitio ou se cadra lle escoitei a algunha amiga, pero estou case segura de que moitos e moitas compañeiras da xeración de Paulo e tamén da de Mariña a comparten plenamente.

Fala tamén Paulo, dun momento, nese tempo, de auténtico terror na Universidade, con xuízos no TOP. Sobre a militancia política dese tempo, pareceume que o teu relato tiña unha certa intención desmitificadora: a historia do concerto de Raimon, por exemplo. Quixeches, dalgunha maneira, lembrar aspectos da loita antifranquista deses anos que se cadra non son abondos coñecidos? (Por exemplo, a folga de Vigo do 1972).

“Por riba do medo e das consecuencias dramáticas que tivo para moitos estudantes, estaban o entusiasmo, a esperanza e unha confianza case cega en que as cousas podían cambiar”

No que respecta á miña intención, nela non estaba desmitificar a militancia política, máis ben ao contrario. Como xa comentei, debuxar na novela algúns momentos dese movemento estudantil indican a importancia que lle concedo. Non obstante, tamén quixen evidenciar que, por riba do medo e das consecuencias dramáticas que tivo para moitos estudantes, estaban o entusiasmo, a esperanza e unha confianza case cega en que as cousas podían cambiar.

Hai outra reflexión que podería ser túa, que é a da actitude de moitos militantes antifranquistas españois que, baixo un discurso de corrección e tolerancia, desprezaban o galego por consideralo unha sorte de capricho de xente paleta e atrasada. É algo que ti mesma viviches, quizais?

“É como se, ao chegar á cuestión da lingua, de súpeto, se erguese un valado infranqueable que lles impedise ver que falar e escribir en galego é algo tan natural para nós como para eles facelo en castelán”

Nese caso, si teño experimentado, máis dunha vez, algunha situación semellante que me levou a esa reflexión. É como se, ao chegar á cuestión da lingua, de súpeto, se erguese un valado infranqueable que lles impedise ver que falar e escribir en galego é algo tan natural para nós como para eles facelo en castelán. E efectivamente percibín que, no fondo, considerábano un capricho, unha rebeldía infantil ou un resto de romanticismo condenado ao fracaso.

Mens, Pontevedra e, sobre todo, Vigo. Os territorios son moi importantes nesta novela. Por que? Por que escolliches estes tres?

Todas as personaxes da novela son fillas dun tempo pero tamén dun espazo, de aí que o territorio teña unha marcada presenza e ademais significados múltiples. Todos eles son territorios xeográficos pero son tamén territorios emocionais e son territorios literarios. Paréceme que intentar aprehender literariamente eses espazos responde a un desexo de querer cristalizalos ou detelos no tempo. A presenza de Vigo foi inevitable. É o lugar no que vivo desde hai corenta anos, así que, en certa forma, é tamén o meu pequeno homenaxe á cidade que me acolleu.