Paco Martín cumpre 80 anos. Pero iso é o de menos. A cuestión é que non deixou de publicar literatura infantil e de adultos desde primeiros dos 70 ata agora mesmo. Que foi unha das persoas que puxeron a LIX galega a circular polo mundo, desde que gañou a mediados dos 80 o premio do Barco de Vapor e o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil. Que foi un mestre comprometido co galego durante 40 anos -xa desde a ditadura- autor dalgúns dos primeiros libros de texto nesta lingua. E que, segundo di, é querido e quere a xente. A mesma que lle ensinou a respectar o galego, simplemente, falándoo nas circunstancias menos propicias. Con toda a dignidade. E a naturalidade. Falamos con el por teléfono tras a publicación de ‘O home que mercou un libro’ (Galaxia), homenaxe, precisamente, aos libros e a vida que poden darnos.
Aníbal Hortensio é un rapaz non moi aplicado, de familia bastante ben, que descobre un mundo novo tras mercar un libro. Como xorde este personaxe?
Pois Aníbal xa saíu así: reacciona el e failles reaccionar aos demais. A historia, en realidade, vaise facendo soa. Eu só son a man que escribe: o demais funciona mecanicamente. Mais eu si quería render unha homenaxe aos libros como elemento que serve para xuntar as razóns de moita xente e para mellorar a vida das persoas.
“Eu si quería render unha homenaxe aos libros como elemento que serve para mellorar a vida das persoas”
Aníbal vai descubrindo que na súa contorna hai persoas que aprezan a poesía. Pasa así na realidade máis do que pode parecer?
Si que pasa, afortunadamente, máis do que parece, pero debería ser máis coñecido. Hai xente interesada e máis xente que se podería interesar se lle desen a oportunidade. Dise que a xente non le, mais a xente le, e moitas persoas que non len serían lectoras se tivesen a oportunidade de entrar nese mundo, pero non se lles permite ou non se lles dá esa opción...
Supoño que vostede afirma iso tamén como mestre que foi durante tantos anos…
Fun mestre toda a vida e iso marca, claro. Porque traballas con persoas e vas vendo as súas reaccións: as dos nenos e nenas as das persoas adultas. Tes contacto con moita xente…
“Fun mestre toda a vida e iso marca, claro”
Referíame ao traballo que fixeron para incentivar a lectura en galego cando case non había literatura infantil e xuvenil nesta lingua.
Se te fixas, verás que as persoas que nos dedicamos a escribir para rapaces somos xente que estabamos no mundo do ensino, porque, como dis, non había. Eran outros tempos: agora xa non é así, pero entón non se consideraba aos nenos e nenas como parte fundamental da sociedade, senón coma unha especie de adultos pequenos.
Por iso non había literatura para a rapazada. O que había eran cousas moi contadas, e sobre todo traducións ou adaptacións de libros coma ‘Platero y yo’ ou ‘El Quijote’... Iso era aquí, porque en Dinamarca, por exemplo, tiñan a Andersen… Como aquí non había literatura para a rapazada, era preciso fabricar material e por iso entramos niso…
“Como aquí non había literatura para a rapazada, era preciso fabricar material e por iso entramos niso”
Os pais de Aníbal non o animaran moito a estudar e uns parentes parvos que queren ascender socialmente desprezan a poesía. É unha maneira de incidir na importancia de que se incentive os nenos na casa a ler? De pensar sobre a relación da clase media alta galega coa cultura en galego?
Podemos dicir que agora, polo menos, é máis tolerada. Antes a clase alta: non toda, pero a clase adiñeirada en xeral, non estaba moito por atender o que consideraba vulgaridades coma os poemas e as novelas en galego. Un podía ler se cadra de vez en cando algún libro que lle recomendaban, pero nunca en galego. E eu si pretendía chamar un pouco a atención sobre este tipo de actitudes, que non son moi comprensibles pero existen.
Vostede foi mestre de 1961 a 2000. Fixo algúns dos primeiros libros de texto en galego. Publicou o primeiro libro de narrativa no 1971, antes da morte de Franco. E dirixiu Axóuxere, no xornal ‘La Región’, no 74-75. Como era entón publicar en galego? Por ese mesmo tempo houbo mestres represaliados por dar aulas en galego...
En realidade esas cousas dependían un pouco de quen che tocara. Si que houbo mestres e mestras expedientados. Pero dependía moito das autoridades académicas que che correspondesen. Eu desde o ano 69/70 fun mestre en Bretoña. Usei o galego sempre e nunca tiven problemas. A xente, ademais, estaba encantada: aínda me saúdan cando me atopan pola rúa antigos alumnos.
“Eu desde o ano 69/70 fun mestre en Bretoña. Usei o galego sempre e nunca tiven problemas. A xente, ademais, estaba encantada”
Pero claro que naquel tempo podía suceder que tiveses problemas se alguén te denunciaba. Non foi o meu caso: nin tiven problemas a nivel de inspección, que era coñecedora da situación. Se cadra si que podía chegarche algunha indirecta, pero con non facer caso… Tampouco tiven problema cos primeiros libros de texto que fixen en galego. Vendéronse moito, de feito. Foi antes da oficialidade do galego, pero xa daquela comezaba a haber unha apertura…
Pero iso xa foi na Transición…
Si, pero cando fixeramos Axóuxere, por exemplo, aínda estaba Franco. E tivemos que deixalo, pero máis ben por motivos físicos: Axóuxere editábase en Ourense e nós viviamos en Lugo, entón tiñamos que ir no coche con todo o material todas as semanas, e a estrada ademais non era unha marabilla. E todos traballabamos, entón tiñamos que dedicarlle tempo fóra do noso horario de traballo… Era un esforzo considerable que ao final tivemos que deixar. Pero problemas non tivemos ningún. Eu penso que tamén as autoridades non se metían porque pensarían: total, isto non o le ninguén!
’Coa xente miúda II’ (1985) leva o subtítulo libro para “ciclo medio”, do colectivo Esteo. Era un colectivo de mestres?
Eramos un colectivo de catro mestres do colexio Luis Pimentel. Sacamos dous volumes de ‘Coa xente miúda’, de narrativa, e libros de texto.
Nese momento, como falabamos antes, decidides escribir LIX en galego porque non había. Desde entón a LIX gañou moito peso na nosa literatura e no mercado -de feito, case salva as contas dalgunhas editoras-. E dise que se foi facendo máis diversa, de maior calidade… Que pensa vostede de como foi cambiando?
Afortunadamente a LIX gañou un pulo enorme, iso é verdade. Pero non sei se tanto en calidade, porque se penso en Xabier P. Docampo, en Agustín Fernández Paz, en Fina Casadelrrey… xa había cando se comezou unha chea de libros de extraordinaria calidade. Quero dicir, que non vale dicir que todo o de antes era peor.
“Non vale dicir que todo o de antes era peor”
Ademais, foron as persoas que marcaron o camiño do que veu despois. E hoxe, si, hai un nivel altísimo. E a verdade é que escribir libros para rapaces é máis agradecido -eu tamén escribo para adultos-. É o público máis natural e espontáneo. E agora estase traducindo moito a outros idiomas, véndese moito… É un bo momento.
Entre os seus últimos libros está ‘A rula, o peluche e a nena’ (2015). Fala dunha rula curiosa que vai descubrindo o mundo e que asiste ao nacemento dunha compañeira. Parece un libro diso, do descubrimento do mundo por unha rapaza… De paxaros tamén fala, por certo, ‘O paporrubio que tiña sede’ (1998)...
Pois ‘A rula’ fíxeno cando naceu a miña neta. Tiña pensado non publicalo ata que ela puidese ler, pero convencéronme para sacalo xa. É sobre o descubrimento do mundo, a amizade…
’De paraugas’ (2016), que está entre os seus últimos libros tamén, son historias relacionadas cos paraugas. Tiñas outro libro sobre oficios tradicionais: ‘Lembranza nova de vellos mesteres’ (1988)… É unha das constantes: escribe relatos relacionados por un tema…
O dos oficios eran oficios inventados, en realidade. Pero si. O dos paraugas xa conto no propio libro como xurdiu. Foi unha noite en Madrid. Xabier Docampo, Xavier Senín e eu -e antes Agustín Fernández Paz- iamos todos os anos un día á casa de Javier Farias, renderlle homenaxe ao mestre.
Pola noite iamos cear e de copas, e viña tamén a editora, María José Gil, e Xan López Domínguez, o ilustrador. Pois nunha destas vimos un home moi elegante que levaba un paraugas branco. Chocoume moito e a partir diso pedinlle a Daniel Puente, fillo de Xabier Docampo, que fixese fotos de xente con paraugas. E así naceu ‘De paraugas’....
En ‘A bisneta lercha’ (2006) reelabora tres contos da tradición popular: ‘A carapuchiña vermella’, ‘O parrulo feo’ e ‘O gato con botas’. Por que esa relectura?
Escollín tres contos relativamente tradicionais, pois ‘A carapuchiña vermella’ é dos irmáns Grimm e ‘O gato con botas’ é de Perrault. O que fixen foi facer historias actualizadas a partir do conto tradicional, que se recoñece. Unha posta ao día, con algúns motivos diferentes, dos contos clásicos. Foi un traballo moi divertido…
’Historias para ler á noite’ son contos de medo. Isto conecta directamente coa tradición do relato oral galego…
Si. Publiquei primeiro ‘Tres historias para ler á noite’, mais como engadín unha cuarta, da seguinte vez tivo que ser ‘Historias para ler á noite’. Son contos de medo que teñen que ver coa nosa tradición, si…, coa tradición dos contos con encanto…
Gañou no 1986 o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil do Ministerio con ‘Das cousas de Ramón Lamote’. E no 2008 publicou ‘Das novas cousas de Ramón Lamote’. Continuar cunha mesma historia é algo que fixo varias veces. Algo moi presente nos seus libros, tamén, é a observación do extraordinario do cotián. Iso está en ‘Das cousas de Ramón Lamote’ e, xa moito antes, en ‘No cadeixo’ (1976), que conta, simplemente, o que pasa nun día de festa…
É que estou convencido de que as cousas máis importantes están feitas de cousas pequenas. O cotián, o de cada día, é o que pode mover e de feito move o que vai suceder a continuación, o que será, que acontecerá dependendo de nós e das circunstancias.
“As cousas máis importantes están feitas de cousas pequenas”
E como se leva desde a perspectiva de hoxe con ‘Das cousas de Ramón Lamote’?
Pois ben: está aí despois de perto de 40 anos e segue editándose e falándose del. Agora saíu a tradución ao inglés...
Outra característica da súa literatura é a preocupación pola calidade lingüística, a lingua popular…
É que eu teño moitísimo respecto pola lingua porque teño moitísimo respecto pola xente. Nós vivimos en Lugo nun barrio das aforas, medio aldea. Nos anos da posguerra aos nenos falábannos en castelán, e eu estaba convencido de que había unha lingua para nenos, o castelán, e unha lingua para adultos, o galego, porque era o que falaban entre eles. Cando me fixen mestre estaba instalado no castelán. E cando cheguei por primeira vez a unha escola xa vin que alí non falaba castelán ninguén.
“Nos anos da posguerra aos nenos falábannos en castelán, e eu estaba convencido de que había unha lingua para nenos, o castelán, e unha lingua para adultos, o galego”
E entón pensei que estaba traizoando, primeiro, aos que me pagaban -aínda que fose unha miseria- e sobre todo a xente coa que estaba a traballar como mestre. A transformación veu xa a partir diso: comprendín que tiña que ser moi respectuoso co que fala a xente. E ademais hoxe temos un presidente da Xunta, e algúns conselleiros, -mesmo algúns nacionalistas, cos que me identifico-, que non teñen respecto polo idioma, polo que contribuirán a que desapareza. E eu non quero ter culpa diso, ou quero ter pouca, motivo polo cal tento escribir nun bo galego...
‘Medio burato’, do 2000, é un libro de aventuras con viaxe no tempo… E ‘Auga para encher un cesto’ (2002), entronca coa actualidade: un inmigrante africano, rapaces marcados pola carencia… Foi buscando distintos xéneros, temas…
A imaxinación é o que leva a iso e témola todos. Pero, se che digo a verdade, tampouco volvo moito aos libros que teño publicados. Non volvo lelos porque sei que lles ía atopar defectos…
Mais non hai algún ao que lle teña especial cariño, que non sexa o coñecido ‘Das cousas de Ramón Lamote’?
Se cadra podo dicir o primeiro que publiquei, ‘Muxicas no espello’. Por iso, porque foi o primeiro. Pero, despois, a verdade é que lles teño cariño a todos os libros. Todos son fillos, ou netos…
“A verdade é que lles teño cariño a todos os libros. Todos son fillos, ou netos…”
Cumpre 80 anos e leva publicando desde primeiros dos 70. Sente o seu traballo como escritor recoñecido? Digo porque moitas veces non pasa isto.
Pois hai cousas das que estou dándome conta agora. A verdade é que tampouco me preocupei moito nunca por iso… Eu tentei comportarme dignamente cos meus semellantes e creo que me levo ben coa xente. A maioría da xente quéreme ben e eu quérolles a eles, e estou satisfeito por iso. Manuel María dicía que cando vas vello véñenche coas exequias, pero si, eu si sinto que os meus libros foron recoñecidos. E detalles como que Antonio Reigosa saque un artigo falando dos meus 80 anos a verdade é que gustan.
Mais as “exequias” neste caso non son agora pola idade. Vostede gañou o premio Barco de Vapor primeiro, no 84, con ‘Das cousas de Ramón Lamote’, antes de gañar o Premio Nacional, ou de ser incluído o mesmo libro na lista de honra do IBBY e en White Ravens… Tamén gañou o premio Puro Cora de Xornalismo no 1994…
Gañei premios, si. O do Barco de Vapor podo contar como foi. Estabamos vivindo de aluguer e o propietario díxonos que tiñamos que deixar o piso porque ía casar unha filla. A miña muller, que tamén era profesora, e eu, decidimos ir buscar os aforros e pedir un crédito para comprar o piso. Pero despois decatámonos de que os cartos non chegaban: había que pagar o notario e outras cousas.
E estaba este premio, e eu mandei o libro, que xa o tiña escrito. Gañei o premio do Barco de Vapor e despois o Premio Nacional. Foi así. Pero antes, nin sabía que existía. Tamén gañei hai pouco o Otero Pedrayo, co que tampouco contaba. O de empezar a facer columnas en prensa foi tamén un pouco así. Ao principio era un pouco reacio pero despois gustoume e estiven 20 anos escribindo columnas no ‘Diario de Pontevedra’ e en ‘El Progreso’…
