Aseguraba o pensador estadounidense Ralph Waldo Emerson que, do mesmo xeito que o río crea a súa propia ribeira, cada idea lexítima crea a súa propia cal1. Este lúcido adaxio adquire un significado especialmente conveniente en This is not a film, o contestatario e ousado exercicio metafílmico dun cineasta inhabilitado pra facer cinema, a materialización dunha non-película por parte dun director a quen se prohibe facer películas, un subversivo e loable acto de resistencia contra a opresión dun réxime totalitario e intolerante. Un proxecto tan arriscado e clandestino que, di a lenda, logrou atravesar as fronteiras de Irán e chegar ata Cannes nun pen-drive agochado no interior dunha torta.
Antes de se converter, por mor do seu encarceramento, na icona máis mediática da loita contra a represión cultural do réxime de Mahmud Ahmadineyad, o iraniano Jafar Panahi adquirira xa un notable recoñecemento en Europa
Antes de se converter, por mor do seu encarceramento, na icona máis mediática da loita contra a represión cultural do réxime de Mahmud Ahmadineyad, o iraniano Jafar Panahi adquirira xa un notable recoñecemento en Europa, sendo considerado un dos adaís da fornada de cineastas que, liderados por Mohsen Makhmalbaf e Abbas Kiarostami ao longo dos anos oitenta e noventa, desvelaron a ollos do vello continente a realidade social, política, económica e cultural dunha República Islámica na que inda estaban a cicatrizar as feridas da revolución de 1979 e a guerra contra o veciño Iraq (1980-1988).
Notable prestixio internacional
Logo de traballar como axudante de dirección de Kiarostami en A través das oliveiras (Through the Olive Trees, 1994), debutou na dirección de longametraxes con O globo branco (The White Balloon, 1995) [con guión tamén de Kiarostami], filme co que acadou a Cámara d'Ouro no Festival de Cannes. O seu segundo filme, O espello (The mirror, 1997), gañou o Leopardo d'Ouro no Festival de Locarno, mentres que o seu seguinte proxecto, O círculo (The circle, 2000), foi premiado co máximo galardón na Mostra de Venecia. Logo virían Sangue e Ouro (Crimson Gold, 2003), Premio do Xurado na sección Un Certain Regard de Cannes; Fóra de xogo (Offside, 2006), galardoada en Berlín e Xixón; e O acordeón (The Accordion, 2010), merecedora dunha mención especial en Venecia.
Á censura previa de guión á que tivo que someter tódolos seus proxectos, hai que sumar tamén a prohibición de exhibición en salas iranianas de O círculo, Sangue e Ouro e Fóra de xogo.
O motivo de citar os reiterados premios internacionais adquiridos por Panahi nos principais festivais do mundo é por mor de comparar o seu consolidado éxito internacional co constante e insistente asoballamento ao que viña sendo sometido no seu propio país por parte da Comisión de Control do Ministerio da Cultura e de Guía Islámica, incluso dende moito tempo antes de seres finalmente encarcerado. Así, á censura previa de guión á que tivo que someter tódolos seus proxectos, hai que sumar tamén a prohibición de exhibición en salas iranianas de O círculo, Sangue e Ouro e Fóra de xogo.
O acoso do Réxime
O paroxismo desta fustrigación por parte dos sucesivos gobernos de Muhammad Jatami e Mahmud Ahmadineyad produciuse en 2009 e 2010, coas dúas detencións que precederon ao encarceramento de Panahi (en marzo de 2010), acusado de "actuar contra a seguridade nacional e facer propaganda contra el réxime". Esta acusación de “conspiración” foi resultado das visibles mostras de apoio do cineasta polo candidato Mir-Hossein Mousavi durante as eleccións presidenciais de 2009, así como a súa firme defensa dos participantes na Revolución Verde que se alzou contra o presunto fraude electoral que supuxo a reelección de Ahmadineyad.
O motivo oficial co que o ministro de Cultura iraniano argumentou a detención de Panahi foi que o cineasta "estaba a facer unha película contra o réxime na que se mostraban os acontecementos posteriores ás eleccións de 2009"
O motivo oficial co que o ministro de Cultura iraniano argumentou a detención de Panahi foi que o cineasta "estaba a facer unha película contra o réxime na que se mostraban os acontecementos posteriores ás eleccións de 2009". Tras un total de oitenta e oito días en prisión, e logo de dez días de folga de fame e semanas de mobilización internacional en favor da súa liberación, saíu da cárcere baixo fianza en maio de 2010, pero en decembro dese mesmo ano foi condenado a seis anos de prisión, ao que se sumaba, en palabras da súa avogada, “a prohibición de realizar películas, escribir guións, viaxar ao estranxeiro ou ofrecer entrevistas”, durante vinte anos.
O non-filme clandestino
Considerei necesario ofrecer toda a información previa co gallo de sermos conscientes da grotesca e arrepiante magnitude que adquire a represión cultural en Irán, así como para contextualizar a xestación de This is not a film e podermos comprender o risco que implica a realización dun proxecto desta natureza, que se levou a cabo durante o período de arresto domiciliario imposto ao cineasta, mentres a súa avogada apelaba á condena (que sería ratificada por un tribunal de Teherán en outubro de 2011 e será agora recorrida ante o Tribunal Supremo).
Panahi atopa un “baleiro legal” segundo o que, malia que non pode escribir e facer unha película, si pode narrar, explicar e representar unha película que xa está escrita pero que non chegou a producirse debido a sucesivos problemas coa censura
This is not a film é, polo tanto, un proxecto no só clandestino, senón tamén constrinxido polo impedimento legal de “dirixir películas” e “escribir guións”. E velaquí a canle que Emerson atribuía a toda idea lexítima: Panahi atopa un “baleiro legal” segundo o que, malia que non pode escribir e facer unha película, si pode narrar, explicar e representar unha película que xa está escrita pero que non chegou a producirse debido a sucesivos problemas coa censura: “non me deixan dirixir nin saír de casa, pero o que non di a sentenza é que non poida actuar e contar o guión que tiña previsto realizar”, razoa o director. En consecuencia, o cineasta explica o seu proxecto inédito a un íntimo amigo, o documentalista Mojtaba Mirtahmasb, mentres este o filma cunha cámara dixital.
O encontro entre ámbolos dous amigos esténdese ao longo de todo un día, dende a hora do almorzo ata a bocanoite, tempo no que os dous cómplices tentean os límites da viabilidade legal e funcional da súa “produción”, que inclúe restricións tan perspicaces e irónicas como que Panahi non poida dicir “acción!” e “corten!”, ou que teña que recrear o escenario no que se desenvolvería o seu filme delimitándoo con cinta adhesiva sobre a ampla alfombra do seu salón: “se podemos contar unha película, entón para que filmala?”, chega a preguntarse o autor.
Unha introspección honesta e meritoria
As explicacións de Panahi ao seu colega van dende a posta en escena e os movementos de cámara de determinadas secuencias, ata indicacións sobre a interpretación do rol principal, unha rapaza á que os seus pais fechan no seu cuarto para que non poida ir a Teherán e matricularse na facultade de Belas Artes, na que xa foi admitida. Esta historia, baseada no relato curto From the diary of a young girl de Anton Chekhov, é en realidade unha alegoría da situación do propio Panahi, quen, como se tivera sido empurrado ao interior dun dos seus filmes, padece en carne propia o estado de sometemento, intolerancia e represión no que tratan de sobrevivir os protagonistas das súas películas.
O autor confesa que os momentos que máis lle emocionan da súa propia obra son aqueles que se escapaban completamente ao seu control mentres estaba filmando
O cineasta, que revela un meritorio e honesto proceso introspectivo ao longo do filme, alterna cavilacións, dúbidas e meditacións vitais e emocionais con reflexións metafílmicas, como cando visiona secuencias de O globo branco, O espello e Sangue e ouro e confesa que os momentos que máis lle emocionan da súa propia obra son aqueles que se escapaban completamente ao seu control mentres estaba filmando. E, namentres, Mirtahmasb filma tamén sucesos cotiáns do día a día de Panahi, como conversas telefónicas coa súa avogada e cos seus amigos, ou tarefas do fogar como rega-las plantas e alimentar á iguana que ten como mascota.
Talvez o aspecto máis salientable de Panahi en This is not a film é a integridade que demostra malia a súa indignante situación
Talvez o aspecto máis salientable de Panahi en This is not a film é a integridade que demostra malia a súa indignante situación, xa que, se é certo que nun par de ocasións podemos velo amoucado, melancólico ou desanimado, en ningún momento adopta unha actitude vitimista, rancorosa ou vengativo. Tamén é encomiable o seu amargo sentido do humor, a miúdo irónico, como cando mostra nun dos seus andeis o dvd de Buried, de Rodrigo Cortés, un filme no que, como lembramos, toda a acción transcorre no interior dun cadaleito do que o protagonista trata de saír antes de morrer soterrado.
Porén, malia as innegables virtudes deste proxecto, considero que o único verdadeiro momento de gran cinema en estado puro é o formidable e prolongado plano secuencia final, no que Panahi, logo de marchar o seu amigo Mirtahmasb, colle por primeira vez a cámara (ata entón gravara pola súa conta coa cámara do seu iPhone), coa que se mete no ascensor cun rapaz que se encarga de ir retirando as bolsas do lixo piso a piso. Ámbolos dous homes, representantes de dúas xeracións ben distintas de iranianos, falan durante minutos sobre o presente e o futuro do mozo, que tamén é o presente e o futuro do país, mentres descenden pouco a pouco cara a rúa. Fóra, alén do portal do edificio, a noite de Teherán está iluminada por fogueiras e fogos de artificio que celebran o Aninovo do calendario persa. Panahi filma dende lonxe esa rúa á que lle está prohibido saír, mentres o rapaz recoméndalle que fique onde non o poidan ver e pérdese no medio da multitude.
Epílogo: outros cineastas condenados en Irán
Gustaríame rematar este texto sinalando que, malia que Jafar Panahi está a ser o caso máis coñecido a nivel internacional, durante os últimos anos foron varios os profesionais do cinema iraniano arrestados e condenados a prisión, como o propio Mojtaba Mirtahmasb, o amigo que filma a Panahi e aparece acreditado como co-director de This is not a film, encarcerado durante tres meses logo de ser culpado de subministrar a canles de televisión estranxeiras material audiovisual considerado perxudicial para o réxime de Teherán. Idéntico motivo polo que foi condenado tamén o productor Katayoun Shahabi. Por outra parte, outros dos directores arrestados por demostrar o seu apoio á Revolución Verde foron Mehdi Pourmoussa e Mohammad Rasoulof, director de Iron Island (2005) ou The White Meadows (2009), encarcerados xunto a Panahi mais liberados poucas semanais despois.
Os castigos do goberno de Mahmud Ahmadineyad esténdense tamén aos actores, como no caso da intérprete Marzie Vafamehr, que foi condenada a un ano de cadea e a noventa lategazos pola súa participación en O meu Teherán a subasta
Os castigos do goberno de Mahmud Ahmadineyad esténdense tamén aos actores, como no caso da intérprete Marzie Vafamehr, que foi condenada a un ano de cadea e a noventa lategazos pola súa participación en O meu Teherán a subasta (My Tehran for Sale, 2009), da directora iraní Granaz Moussavi, que narra a historia dunha actriz apaixonada do teatro con moitas dificultade para expresarse libremente, e que se ve obrigada a vivir o seu soño dende a clandestinidade.
Afortunadamente, excepto Panahi, os outros condenados están actualmente en liberdade.
