Vanesa Sotelo acadou o Premio Mondoñedo 10 na modalidade de Teatro -galardón que distingue o máis destacado da década entre a produción literaria en todas as súas vertentes- polo seu texto dramático Nome: Bonita. “Manifesta o valor testemuñal ao respecto das mulleres represaliadas ao longa da historia, nun entrecruzamento de linguas e culturas, a partir da figura da cagançeira brasileira”, sinalou o xurado do galardón, que tamén destacou o texto por revelar “unha voz dramática moi sólida”. A historia de Nome: Bonita céntrase en Alma, unha botánica que viaxa ao Nordeste de Brasil para realizar unha investigación. Desapegada da súa terra e da súa familia, o encontro con Alba -unha actriz obsesionada pola figura da cangançeira María Bonita e neta dunha portuguesa e dunha exiliada galega- lévaa a indagar nas súas propias orixes. A obra, que emana dunha memoria que parece ameazada, deita unha mirada sobre o século XX e os seus silencios a través da historia de tres xeracións de mulleres. Praza.gal fala coa dramaturga Vanesa Sotelo sobre Nome: Bonita, pero tamén como directora da erregueté, a revista galega de teatro que neste 2018 cumpre 35 anos de traxectoria. 

Que significa recibir o Premio Mondoñedo 10 que distingue Nome: Bonita como o mellor texto dramático da década?

En primeiro lugar, significa un impulso e un recoñecemento importante, sobre todo tendo en conta as obras que ficaron de finalistas. Todas elas contaban cunha traxectoria importante, foron premiadas ou foron representadas cun percorrido de éxito entre a crítica e o público. Nome: bonita foi un proxecto escollido en 2014 polo programa de desenvolvemento de Dramaturxias Actuais do INAEM (Instituto Nacional de Artes Escénicas e Musicais), polo que foi escrito cunha calma e nunha serie de anos pouco habitual. Síntome convencida e satisfeita polo resultado. Agora, o premio sacou a obra do esquecemento e suscita interese por coñecela.

Saír do esquecemento ou, cando menos, dunha sorte de invisibilidade é difícil para os dramaturgos e dramaturgas. Non resulta fácil a edición dos seus textos nin a súa representación. É a dramaturxia galega invisible?

"Vivimos en contradicións permanentes. Por un lado, podemos dicir que estamos nesa invisibilidade, pero ao tempo contamos cunha serie de nomes para ter moi en conta non só a nivel galego, senón a nivel estatal"

Vivimos en contradicións permanentes. Por un lado, podemos dicir que estamos nesa invisibilidade, pero ao tempo contamos cunha serie de nomes para ter moi en conta non só a nivel galego, senón a nivel estatal. Contamos con universos moi fortes, con voces de moita potencia. Pero supoño que faltan apoios. Preguntámonos veces: “Para que creamos?” ou “Por que escribimos?” Non o sabemos, pero en realidade si: se non o facemos, desaparecemos. Pero, pola contra, cando o facemos non acabamos de ter a suficiente visibilidade. Todas estas contradicións permanentes responden a fraxilidade non só do sistema teatral, senón de todo o sistema cultural. Malia todo, dentro desa fraxilidade, temos moitas cousas polas que seguir adiante e moitas cousas que celebrar. Un premio como Mondoñedo 10 deixa ás claras o gran nivel dos nosos autores e autoras.

Por parte das dramaturgas e dramaturgos facemos o que temos que facer: escribir. O que pasa é que, rara vez conseguimos as condicións máis propicias. Temos que reivindicar determinadas cousas. Por exemplo, que cando menos os textos premiados sempre sexan levados a escena. Ao final, esa é a única maneira de medirse co público, coa sociedade. Nós somos produto desta nosa sociedade e escribimos para ela. Precisamos que nos devolvan a mirada.

“O exceso de amor polo teatro acabará matándonos”. Ese foi o titular que deu no Faro de Vigo nunha entrevista ao respecto deste premio Mondoñedo 10. O continuar facendo teatro a pesar de todos os pesares que se viven no sector resulta contraproducente?

"Esta é unha pelexa pola supervivencia que leva á extenuación, á autoexplotación e a un queime de arelas que tamén pode conducir ao mesmo: a desaparición"

A ver. É un asunto complicado. Antes referíame a necesidade de seguir facendo, aínda que pareza que as veces este traballo non ten un froito económico. E mesmo, en moitas ocasións, nin sequera un mínimo recoñecemento. Ás veces, simplemente estás ante o baleiro e non sabes quen está ao outro lado. Dá a sensación de facer as cousas malia todo e nas condicións que sexan. A situación empúrranos a pensar que o teatro non ten o suficiente peso na sociedade e deixa de ter presenza. E se non tes esa presenza, calquera cousa acaba desaparecendo e sen que pase realmente nada. Entón, tes certa obriga ou responsabilidade de seguir facendo, sobre todo por manter todo o que se conseguiu no pasado. Temos un teatro profesional, temos unha escola de arte dramática, temos unha mínima estrutura, pero non acabamos de ter normalidade nin unha programación estable. Nin sequera un reclamo claro por parte do público. Así, entramos permanentemente nunha especie de perigo de extinción, que empurra a facer, sexa como sexa. E facélomo precisamente para sobrevivir e para sortear a extinción. 

Esta é unha pelexa pola supervivencia que leva á extenuación, á autoexplotación e a un queime de arelas que tamén pode conducir ao mesmo: a desaparición. Resulta todo un chisco contraditoria toda esta lóxica, pero é a idea que estaba implícita nese titular do Faro de Vigo. Pero tamén hai que ter clara outra cuestión. Neste momento en que falamos sempre da rendibilidade nos campos do material e do económico, cómpre lembrar que hai unha serie de valores que son necesarios. Igual son menos útiles, materialmente falando, pero necesarios para que unha sociedade sexa crítica e creativa.

No ano 2011, o Centro de Documentación Teatral do INAEM entrevistouna nun vídeo que se pode consultar na rede. Nesa conversa, vostede lembraba que ao longo dos textos que conforman a súa obra, atopábanse dúas grandes liñas de conexión: o encerro e a violencia. Sete anos despois, segue a ser así? 

"Vendo as noticias ou mirando un pouco o mundo que nos arrodea podes constatar o noso carácter violento e a nosa clara tendencia ao autodestrutivo"

A verdade, é que ambas as dúas liñas seguen moi presentes. Agora mesmo estou deseñando un proxecto novo e decátome de que, malia que intento non me repetir, as dúas ideas continúan a ser persistentes. Hai cousas que nos atravesan e nos constitúen. A violencia, dende logo, é unha delas. Simplemente, vendo as noticias ou mirando un pouco o mundo que nos arrodea, podes constatar o noso carácter violento e a nosa clara tendencia ao autodestrutivo. Cando escribo, sempre me interesa abordar este mundo e poñer ao límite os meus personaxes.

No caso do encerro, recoñézoo dende as miñas primeiras obras. Comecei deseñando espazos delimitados. Por exemplo, es Campo de covardes. Esa obra xeraba un espazo delimitado polas cerraduras. O encerro, en calquera caso, está ligado a outro elemento: ao silencio. Representa a incomunicación e a incapacidade das palabras para expresar determinados estadios. En Nome: Bonita, seguen a ser unha constante tanto a violencia coma o encerro. É algo esencial, desafortunadamente, ao ser mesmo da humanidade.

Vinculado ao silencio, atopamos a desmemoria como outro elemento de violencia. Recollendo a pregunta dunha das personaxes da obra, que doe máis? A memoria ou a falta dela?

Posiblemente, o que máis pode chegar a doer é a conciencia da falta de memoria. O texto, dalgunha maneira, resúmeo nun personaxe que sabe que vai perder a memoria. Despois, tamén está a certeza de que unha parte da memoria colectiva e da historia falta. Entón, Nome: Bonita está pensando non tanto para falar do pasado, senón para deitar unha mirada dende a muller do século XXI sobre o pasado, sobre a historia. Estamos ameazadas por iso: pola falta de memoria no futuro e pola certeza de que hai unha memoria que nos foi roubada. Debemos reconstruíla.

“O esquecemento non se impón, pero si o silencio”. Esa é outra frase que recupero de Nome: Bonita para preguntarlle. De verdade o esquecemento non se impón? 

Esa cita xorde dunha conferencia en Vigo. Pareceume demoledora. Procedía das vivencias dunha muller represaliada. Dicía que o silencio se pode impoñer. A ela impedíronlle a voz, estaba estigmatizada como unha das perdedoras. Pero esa muller non esquecía a súa propia vida, non lla podían sacar da cabeza. Esa imposibilidade real de impoñer o esquecemento, dalgunha maneira ten que estar e ten que servir. Pode ser que o silencio impida que vexamos moitas cousa, pero hai unha verdade que ten que saír á luz. Eu vou poñer un pouco de esperanza, malia que temos moito esquecemento sementado na sociedade. E moito enterrado no silencio. Pero hai que manter a confianza e a esperanza en que esas vivencias, esas verdades, van loitar por emerxer e por ser recuperadas. Se conseguimos que algo quede, sexa nos textos, sexa contado de boca en boca, conseguiremos que o esquecemento non nos aniquile.

En Nome: Bonita, atopamos unha escena dun grupo de muller que traballando nunha factoría deciden crear a súa propia empresa. Pero antes de dar ese paso, teñen que aguantar ao xerente dicíndolles unha frase: “Cando máis caladas, máis bonitas”. O silencio, outra vez non?

Si, pero realmente o importante desa escena é a organización destas mulleres, que deciden darlle a volta ao mundo. Por outra banda, neste 2018, entre o movemento feminista, a folga do 8 de marzo, a defensa do aborto en Arxentina ou a resposta contra Bolsonaro, atopamos unha serie de movementos globais que amosan que estamos a superar o silencio. Estamos superando o de “caladiñas”. Son mobilizacións exemplares que teñen os seus antecedentes. E en Nome: Bonita lembramos esa loita.

Neste 2018, a erregueté cumpre 35 anos de traxectoria. Que balance facemos da cabeceira? Sobre todo desta última etapa, na que vostede asumiu en 2016 a dirección.

"Para a erregueté, as administracións son un lugar ao que recorrer, pero tamén está o sector. E por suposto, o propio público"

Os aniversarios sempre son motivo de celebración. Sobre todo, para celebrar que seguimos aquí. A nosa vontade é seguir existindo, pero sen esquecer que hoxe por hoxe é a única publicación de teatro que resiste. Hai un motivo de alegría, pero tamén de preocupación: celebramos 35 anos en soidade. Iso reflicte a situación delicada dos medios de comunicación, sobre todo nos especializados na cultura. En calquera caso, a revista segue existindo e conservamos o amor incondicional polo teatro co que naceu este proxecto. Cando tomei a dirección da revista, decidimos darlle renovación a imaxe e impulsar a difusión a través da nova páxina web. Tamén apostabamos por camiñar cara á profesionalización. Dous anos despois, esa meta segue no horizonte e segue bastante afastada.

Precisa máis apoio a erregueté? Refírome non só ao apoio institucional, senón tamén ao propio sector teatral. 

Para a erregueté, as administracións son un lugar ao que recorrer, pero tamén está o sector. E por suposto, o propio público. O público debería, ou podería estar tamén interesado, en entender a revista como algo necesario. Para nós, toca traballar estas tres áreas: o sector, a administración e o público. Por outra banda, a erregueté conta cunha función esencial como editora de teatro. A cabeceira publica catro textos por ano e adoita propiciar a tradución de diversos textos. Todas estas son as liñas de traballo que temos abertas e coas que continuaremos. E se falamos do sector, sempre houbo un intercambio entre a revista e a profesión. É esencial e seguirá a producirse.