A Panadaría veñen de gañar con 'Pan!Pan!' o premio da crítica na categoría de artes escénicas e audiovisual. A compañía revelación do ano pasado acaba de estrear ademais, no Galicia Escena Pro, a súa nova obra, 'Panamericana', na que queda claro que a súa é unha aposta pola creación propia e por un teatro espido. Sen escenografía. Sen música. Sen efectos. Sen case nada máis que o traballo, físico e vocal, das actrices. Falamos, por teléfono e por quendas, con elas: Areta Bolado, Ailén Kendelman e Noelia Castro.

Levastes moita sorpresa co premio? Xa comezarades, precisamente, cun premio...

Areta: A nosa porra era que iamos quedar terceiras, dos tres nominados. Quedamos sorprendidas, claro. E si, gañaramos o Xuventude Crea co noso primeiro traballo. E a partir de aí empezamos a formularnos disto unha profesión. Agora o teatro é a nosa ocupación principal.

Vista a vosa segunda obra, parece que traballar sen música, sen escenografía… sen case nada máis que o traballo actoral, é cuestión de elección. Pode ser?

Areta: Iso é algo que nos preguntaban moito, se o faciamos así por escolla ou por falta de medios. É un pouco polas dúas cousas. Cando estabamos no proceso tiñabamos algunhas cousas máis no escenario, pero despois decidimos eliminalas porque o que nos gusta é explotar as nosas posibilidades como actrices: o traballo físico, vocal… Entón, eu creo que é así a linguaxe que estamos construíndo para a nosa compañía. Ademais, así o público ten que imaxinar moito, encher os ocos que nós deixamos…

Unha das cousas que se valorou do voso traballo foi que facedes clown. Porque hai como un prexuízo sobre as mulleres e o xeito de facer clown. Tedes isto en conta á hora de traballar?

Areta: Iso ten que ver cun compromiso vital noso como mulleres. Facemos o que nos apetece: comedia, humor… E da mesma maneira que non pensamos que teñamos que ser unhas actrices guapísimas e perfectas, porque non respondemos ao modelo de beleza canónica, non deixamos de facer o que nos gusta, aínda que somos conscientes de que existen eses reparos sobre as mulleres cómicas. O que ocorre é que todo iso xa forma parte do noso compromiso vital no día a día. Xa nin nolo formulamos.

Da mesma maneira que non pensamos que teñamos que ser unhas actrices guapísimas e perfectas, non deixamos de facer o que nos gusta

Outra das cuestións a valorar é o xeito de interpretar, se cadra máis natural que boa parte das compañías doutras xeracións, ou o de entender a promoción, a distribución… Sodes conscientes diso, de que algo diso muda en compañías novas como a vosa?

Areta: Pode que sexa efecto de que, claro, ao pasar pola ESAD tes unha conciencia clara de como xogar cos estilos de interpretación. En Panamericana xogamos con partes cun estilo máis do real con outras máis estilizadas e caricaturescas… E despois, claro, tamén pode haber diferencias xeracionais e é normal. A nós inflúenos moito, por exemplo, a linguaxe televisiva e o audiovisual en xeral. Como Peter Brook e a idea do carpet show: crear con nada e facer evidente que estás xogando, contando.

‘Pan, pan’ é unha parodia do western. ‘Panamericana’ é a historia dunha muller que emigra a Galicia buscando unha vida muller. Por que escollestes ese tema?

Areta: Pois foi un interese persoal noso, unha inquedanza que temos, algo que era recorrente nas nosas conversas, que é que vivimos atrapados nun sistema que tenta estandarizarnos, normalizarnos, manipularnos, converternos no que non somos. A nosa personaxe vén de fóra, e olla este mundo no que ten que enfrontarse a este sistema financeiro, sanitario, educativo… Ata chega a ser baleirada, quítalle as “mostruacións”. O xénero está sempre moi presente no que facemos porque é algo que nos preocupa. O Estado intervén no corpo das mulleres, quere decidir sobre os nosos embarazos, pero non intervén para protexernos contra a violencia machista: non a considera terrorismo nin un asunto de Estado.

O Estado intervén no corpo das mulleres, quere decidir sobre os nosos embarazos, pero non intervén para protexernos contra a violencia machista

'Pan!Pan!' é unha parodia do western desde unha perspectiva de xénero, precisamente...

Areta: Neste espectáculo todo é parodia, si. Ao comezo do proceso de ensaios nin sabiamos que isto remataría nun espectáculo e tampouco, claro está, nun western. As películas de vaqueiros servíronnos para falar de xénero e tocar de xeito transversal outros temas que na cultura norteamericana parecen existir dun xeito máis grotesco que na nosa. Un dos principais obxectivos é, a través do estrañamento que provoca que tres mulleres fagan unha obra sobre o far west, provocar risas e tamén dar a oportunidade de reflexionar.

Os protagonistas dos westerns percorren cabalgando espazos abertos e áridos e viven case sen expresar emocións exercendo unha forte dominación sobre as mulleres. No espectáculo todo isto é cuestionado e posto patas arriba e, claro, xera comicidade pola ruptura duns tópicos que todos temos moi interiorizados. Cremos que o patriarcado no que vivimos inmersos é moi violento coa muller mais tamén oprime os homes, que desde que nacen viven presionados por ser uns “machotes”. O noso protagonista é Harry, un antiheroe, un vaqueiro que chora e sufre por recuperar o amor da súa muller, Caroline. Mostramos tópicos de xénero da nosa sociedade esaxerados para poñer en dúbida a súa utilidade.

Cremos que o patriarcado no que vivimos inmersos é moi violento coa muller mais tamén oprime os homes

'Pan!Pan!' ten unha estrutura máis liñal, malia os flashback. Panamericana é máis fragmentaria. E ten máis música.

Areta: O da música é tamén pola historia, claro, porque a personaxe é unha cantante. O da estrutura é verdade e non o ocultamos. Vamos xogando co pasado e co presente… Pan! Pan!, estaba moi influenciado polo cine en moitos aspectos. A narración xoga con múltiples saltos temporais, pausas, rewinds e cámaras lentas como se as propias actrices tivésemos un mando a distancia para manexar o que acontece nesta historia. A estrutura naceu coa historia liñal e, durante o proceso de ensaios, xogamos moito con variacións no espazo e no tempo. Nesa mesma obra, unha espectadora dixo que “a música é a escenografía da obra” e así nos gusta pensar que é. Ao autoimpornos un espazo baleiro tamén nos obrigamos inevitablemente a “desenchufarnos”, é dicir, a eliminar bases pregravadas e instrumentos musicais. Todas participamos do proceso da composición musical aínda que Ailén é a principal artífice da música. Pero pásoche con ela para que cho conte…

Dicíalle a Areta que en ‘Panamericana’ tedes máis música, mais como na anterior feita vocalmente e en directo.

Ailén: Xa, porque a personaxe, Miranda, é unha cantante. Unhas cancións son de celebridade e outras máis axeitadas para “a provincia”, e eu quería que se notase a diferencia. Nas da provincia, -que se supón que é en Galicia-, utilizo ritmos galegos como a muiñeira. Nas de Panamérica utilizo ritmos americanos: salsa, samba…

A personaxe é un monicreque que manexas ti. Unha cantante que tivo éxito pero que decide fuxir a Galicia. Como construídes este personaxe?

Ailén: Está baseada na historia de Carme Miranda, unha cantante moi famosa que foi moi explotada e que morreu moi nova, eu creo que de esgotamento. A súa era unha imaxe de muller latina moi estereotipada: poñíanlle froitas na cabeza… E a súa vida quedou rota por cumprir con ese papel que lle impoñían. Pois a nosa personaxe, unha celebridade en Panamérica, decide marchar porque non pode vivir máis así, sen vida propia. Traballamos moito o tema do acento, para que soase latinoamericano pero non dun país concreto, ou palabras que ela di e que non existen, pero que soan a Panamérica.

Miranda está baseada na historia de Carme Miranda

Ela fala contigo, a actriz, e ti falas con ela. Mesmo se rebela contra ti. Non nos agochades, como dicía Areta, que é teatro…

Ailén: É o mesmo que facemos en Pan!Pan!. Nós establecemos unhas regras e un campo de xogo e nel contamos unha historia. Pero tamén hai unha ruptura. O monicreque fai moi visible que é todo unha ilusión, un xogo. Eu doulle a vida. E podemos decidir xogar, parar de xogar ou seguir… Ela rebélase e eu rebélome e quero saír como actriz… É esa mestura de ficción e realidade.

A personaxe, Miranda, chega aquí e bate co labirinto burocrático. Que é, seguramente, algo que tamén pode atoparse en latinoamérica, se cadra herdado de España. Igual que xogades con música americana que os galegos herdamos. É parte da intención, mirar a esas herdanzas de ida e volta?

Ailén: Eu son arxentina e teño moitos coñecidos latinoamericanos que toparon con eses problemas coa burocracia. Pero o mesmo pasa alá: mándante dunha ventá a outra, maréante dun xeito que nós mostramos nunha clave cómica. É similar en todos os lugares. Xogamos con iso, e xogamos cos tópicos. Miranda ten grandes beizos, grandes ollos, grandes peitos… pero non é perfecta porque ten barriga. Ela ten problemas ao chegar á provincia, pero tamén os tiña en Panamérica. A idea é un pouco que en todas partes somos manipulados.

A idea é un pouco que en todas partes somos manipulados

A personaxe principal de Areta, a presidenta, ten moito que ver con iso. Como xorde? Ela presenta unha realidade que non existe.

Areta: A presidenta enmascara a verdade cun discurso edulcorado. E nós levámola ao extremo: fala dos chacras, da luz interior e de moitas cousas que son ideas vagas e descoñecidas na nosa cultura pero que lle serven para agochar as súas intencións escuras. É moi importante nela o xogo da maternidade. É como a formiga raíña. Só ela dá fillos, e faino anulando as obreiras. En todo isto tamén influíron moito as ideas que nos deu o público cando fixemos Pan!Pan!, e que incorporamos á obra. Por iso tamén a estrutura fragmentaria que comentabas. Por iso pasamos de declamar a Blanco-Amor a facer de animais dunha granxa ou a falar de Beatriz Preciado.

A presidenta ten un discurso moi patriótico que lembra moitas realidades, europeas e americanas. A patria para agochar a realidade.

Areta: E non só iso. É un discurso que se reduce a slogans que repite moitas veces. Como “a provincia é un exemplo de convivencia, de traballo e de prosperidade”. Son slogans como “España va bien”. Ideas simples que a forza de repetilas acaban parecendo verdade. Para min este é un dos temas principais da obra, a manipulación. O outro é a estandarización imposta polo sistema.

O discurso da presidenta redúcese a slogans que repiten moitas veces

Noelia fai, entre outras cousas, algún truco de maxia. Por que?

Noelia: No proceso de creación do espectáculo baseámonos en catro formacións: literatura, maxia, teatro físico e obxectos. A maxia é algo que a min me interesa especialmente, ademais. E preparamos esa parte cunha maga moi boa, Sara Rodríguez, que non actúa para o público. A nosa compañía ten claro que facemos traballo en equipo, e feito por mulleres porque somos todas mulleres. E non é fácil atopar mulleres magas, non. Os trucos ían ben ademais co personaxe do banqueiro, que é moi trileiro.

O banqueiro quítalle máis cartos a quen menos ten. Xa en 'Pan!Pan!' estaba xa o tema da explotación laboral, a escravitude, o patriotismo das bandeiras…

Noelia: Si, ao banqueiro ten que pagarlle máis quen menos ten. O banco é ademais a primeira escena, o primeiro espazo a través do cal Miranda entra no sistema. O banqueiro é un personaxe que xoga sucio pero que tampouco é malo de todo. Partín, para traballalo, do Avaro de Molière e o Pantalone da commedia dell arte.

Ao banqueiro ten que pagarlle máis quen menos ten

En relación con iso está o hospital. Unha sanidade na que queren cobrarlle a Miranda a operación porque é estranxeira. Ou na que a descompoñen en anacos…

Noelia: É iso, si. Aquí en Vigo temos a polémica do hospital Álvaro Cunqueiro. Falamos con enfermeiras que nos contaron como funciona o sistema: dinlles que calidade é brevidade. Xogan coas vidas humanas e o que priman á a produtividade.

E cal é para ti a idea principal do espectáculo?

Noelia: Para min é máis ben unha pregunta: é mellor estar fóra ou dentro do sistema?

Areta, só despedirme e felicitarvos polo traballo. Pero teño que dicir que o texto de 'Panamericana' me gustou menos que o anterior…

Areta: Sei que pasa iso, si. Tamén porque, claro, como Pan!Pan! gustou e era a nosa primeira obra, tamén estamos un pouco no punto de mira…