O sociólogo brasileiro Ricardo Antunes, autor dunha ampla bibliografía arredor do mundo laboral, pasou por Santiago convidado pola CIG para falar sobre as novas formas de explotación e o novo papel dos sindicatos e a esquerda en xeral

Ricardo Antunes (São Paulo, 1953) é doutor en Socioloxía, mestre en Ciencia Política e profesor universitario. Tras a súa tese doutoral As formas de greve: o confronto operário no abc paulista – 1978/80, Antunes ten publicado numerosas obras arredor do traballo, o sindicalismo e a esquerda en América do sur desde unha óptica marxista. O pasado venres impartiu unha charla aos membros do Consello Confederal da CIG sobre “as consecuencias da terciarización da economía nas relacións laborais” na que falou tanto dese fenómeno de progresiva primacía na economía do sector terciario ou de servizos sobre o secundario ou industrial e o primario ou extractivo, como da terceirización ou externalización de traballos por parte das empresas, xa sexa a través doutras firmas subcontratadas ou coas figuras dos falsos autónomos. Antunes analiza eses dous fenómenos dedicando unha especial atención ao papel das novas formas de negocio das plataformas dixitais. 

Como lle explicaría a terceirización a un traballador que non sabe que a está a sufrir?

“A terceirización é unha traxedia, só é boa para o capital, é o espazo da burla dos dereitos do traballo”

Preguntaríalle: Vostede está ben no seu emprego? E el pode dicir que si, que estaba desempregado e agora está empregado. Vostede prefire continuar así, terceirizado e con poucos dereitos ou prefería estar na empresa na que vostede traballa, pública ou privada, con dereitos como os outros traballadores? El dirá que prefire ter os mesmos dereitos. Daquela el ten que loitar por iso. A terceirización é unha traxedia, só é boa para o capital. Claro que eu entendo que para un traballador ou traballadora desempregada calquera traballo é mellor, pero despois de que comece a traballar como terceirizada acaba por darse conta de que é tratada de forma diferenciada.

A terceirización é o espazo da burla dos dereitos do traballo. É o espazo da división sexual do traballo, na que os homes gañan máis que as mulleres. Os traballadores terceirizados gañan menos que os traballadores estables, regulares, pero as mulleres terceirizadas gañan menos que os homes terceirizados. As novas plataformas dixitais obrigan a falar dos problemas da terceirización dos traballos e do sector de servizos, o chamado sector terciario, e as mudanzas e a creación dunha nova clase traballadora que non para de medrar.

A peor situación da terceirización ou externalización de postos de traballo prodúcese no sector terciario ou de servizos, ou é similar no agrogandeiro ou no industrial?

“Na escravitude mercas a forza de traballo, o escravo era mercado; na terceirización alugas a forza de traballo”

Eu diría si e non. No sector de servizos, da comida rápida, si, é peor, porque a terceirización é por un tempo parcial, cun traballo intermitente. Chámote só se te preciso, polo que és un traballador que non sempre ten remuneración. Así que si, a terceirización é peor no sector servizos ou terciario, pero esta praga expándese á industria e á agroindustria que tamén acaba por ter estas consecuencias nefastas. A terceirización é unha forma de escravitude do traballo no século XXI. Na escravitude mercas a forza de traballo e pagas por ela, o escravo era mercado. Na terceirización alugas a forza de traballo. E vostede non vai publicar isto probablemente, pero vale para que o entenda: no Brasil non para de expandirse nos xornais a figura do freelance fixo. É unha burla. 

Na Europa, en Galicia, a evolución da economía cara ao sector terciario ou de servizos parece percibirse como un cambio en detrimento do sector secundario, da industria. Como afecta tamén ao primario, á produción agrogandeira ou pesqueira?

É verdade que en Europa vostedes teñen unha redución da industria, pero eu non estou falando só de Europa senón do mundo. India, China, Filipinas, África... A industria reduciuse en Europa pero expandiuse en China e os problemas son globais. Dinamarca é bonita. Suecia é bonita. Pero as súas empresas ensucian o Amazonas e tiran veleno nos ríos que matan as comunidades indíxenas, e ese escenario é o que eu estou amosando.

Están dando a esquerda e os sindicatos o trato correcto a eses problemas? Que lles transmitiu aos membros da CIG ao respecto?

“Os sindicatos e a esquerda en xeral teñen o desafío de entender a quen están representando; non é a fin da clase traballadora, é unha clase traballadora máis heteroxénea”

Os sindicatos teñen o desafío primeiro de entender o que eu chamo a nova morfoloxía do traballo. Saber a quen están representando. A clase traballadora xa non é a de hai vinte ou trinta anos. Teñen que saber representar ao mosaico actual. Non é a fin da clase traballadora, é unha clase traballadora máis heteroxénea, fragmentada, individualizada e complexa. O segundo desafío é que a empresa do século XX era unha pirámide, vertical, pero hoxe é horizontal, comeza a producir aquí, terceiriza na China, marcha a Filipinas... Os sindicatos non van desaparecer. É unha ferramenta da clase traballadora, que enferruxou, pero non teño outra mellor. Pero os sindicatos teñen que mudar. En Italia naceu o movemento do precariado que intenta representar esa mocidade que non ten quen a represente. En Portugal naceu o movemento Precari@s inflexíveis. Ou sexa, se os sindicatos non fosen capaces, eles van crear o seu propio sindicato. Se os sindicatos non o fan, non van representar á clase máis precarizada. Como representar ese mosaico? Como representar á clase que eu chamo clase-que-vive-do-traballo? Ese é o desafío principal. E o mesmo para os partidos. Están repetindo as mesmas mensaxes do século XX e a poboación está cansa.

Iso canto ás organizacións, os sindicatos e os partidos. Pero que pasa coas formas de loita dos traballadores, as folgas? Seguen valendo?

“A folga sempre vai existir no capitalismo”

A folga sempre vai existir no capitalismo. Vai haber un momento en que a clase traballadora non ten outro xeito. Claro, non vai ser como no pasado. Por exemplo, o Brasil chegou a ter un millón de traballadores bancarios. Hoxe ten probablemente uns 350.000, pero ten máis de 600.000 invisibles nos call centers. Pero a folga nos call centers é máis difícil. Os bancos poñen call centers con empresas terceirizadas para que os sindicatos bancarios non os representen. Pero un sindicato bancario non pode representar só a un traballador contratado, ten que facer o posible e o imposible para chegar aos outros. E a folga é unha das formas de loita. Non é eliminable, máis alá das súas formas. Pero ademais da folga podemos usar outros instrumentos plebiscitarios. Se hai unha nova morfoloxía do traballo, os sindicatos, os partidos e os movementos sociais teñen que inventar unha nova morfoloxía das formas de representación do traballador. 

“Os sindicatos teñen que retomar as cuestións cotiás e amosar como esas cuestións cotiás teñen conexión coas cuestións vitais hoxe” 

Nos anos 70 no Brasil apareceu o novo sindicalismo, o Lula, o PT, o Movemento Sem Terra (MST). Hoxe os sindicalismos, os sindicatos, moitas veces petrificáronse, só saben facer o mesmo, aumentar o salario. Non é que non sexa importante, é importante, pero precísase máis. Os movementos sociais aprenderon a loitar por cuestións vitais. O MST, que non é fácil acabar con el no Brasil, loita pola terra, que significa traballo libre, que significa reprodución da vida, sen destrución ambiental. É unha cuestión vital. Os sindicatos teñen que retomar as cuestións cotiás e amosar como esas cuestións cotiás teñen conexión coas cuestións vitais hoxe. 

En Galicia estamos a ter problemas de transición ecolóxica da nosa economía, con peches e ameazas de peches de industrias contaminantes. Como se debe afrontar ese problema? Como poden evitar os traballadores non ser utilizados polos intereses empresariais?

“Os sindicatos teñen que analizar como poden defender unha empresa que é destrutiva ambientalmente”

Tal e como o mundo está deseñado hoxe, de aquí a dez anos imos estar máis enfermos, o sistema de saúde vai gastar máis cartos con nós pola destrución ambiental, en todos os países. Esa é unha cuestión vital. Os sindicatos teñen que analizar, comprender, como poden defender unha empresa que é destrutiva ambientalmente. Que o traballador loite polo seu salario é natural. O desafío é que os sindicatos non poden ficar discutindo cuestións da categoría que representan senón que teñen que pensar na supervivencia da humanidade. Por exemplo, nunha empresa de coches, por que non propoñer a súa transformación en transporte colectivo sostible? Porque no Brasil todo traballador pobre ten un coche, pero non ten para gasolina. E a cuestión de xénero. Está en curso unha revolución feminista de amplitude mundial. É moi importante que esa transformación feminista teña a percepción de que ten que ser en última instancia contraria á destrutividade capitalista. O capitalismo ten interese en que no espazo do fogar a muller sexa predominante e faga un traballo triplo, na casa, fóra e se enferman os sogros mesmo coidar deles. Os sindicatos teñen que preguntarse que sociedade queremos.

Tras uns anos de avance da esquerda en América, está a haber non só un aumento dos gobernos de dereita senón mesmo unha volta dos golpes de Estado. Por que? Que fixo mal a esquerda?

“A clase traballadora cansou do péndulo político un pouquiño diferente da socialdemocracia, porque o pouquiño diferente é case igual”

A esquerda en América Latina que gobernou en varios países nos últimos 15 anos foi unha esquerda moi parecida á socialdemocracia europea. Gañou para facer unha cousa un pouquiño diferente. E a clase traballadora cansou do péndulo un pouquiño diferente porque o pouquiño diferente e case igual. Lula non creou 20 millóns de empregos? Creou. Só que eses 20 millóns de empregos desapareceron en dous anos, porque non houbo mudanzas estruturais. 

Gobernou o PT como un partido de esquerda?

“O PT gobernou Brasil cunha política de conciliación de clase, e as corporacións non queren máis conciliación, queren devastar a clase traballadora”

Gobernou o PT cunha política de conciliación de clase. No mundo que estamos vivindo o capital global, as corporacións, non queren máis conciliación. Queren devastar a clase traballadora. A Huawei e a Apple están en disputa férrea. Esa disputa ten algún interese para a humanidade? É lucro. En 1995 Pierre Bordieu, un sociólogo importante mais moderado, para non citar un sociólogo radical, como son eu, dicía que precisabamos dunha esquerda de esquerda. O mundo de hoxe cansou do péndulo, do centro un pouquiño para a dereita ao centro un pouquiño para a esquerda, pero no fondo centro. Cal é a diferenza entre Aznar...? Non, o Aznar non, vou ao caso francés. Cal é a diferenza entre o Hollande e o Macron? É difícil de dicir. E non son Bolsonaro, que é unha figura grotesca, un neofascista sen ningunha política. A extrema dereita decidiu radicalizar a dereita, está contra a cuestión ambiental, contra o Papa que é comunista, contra a televisión que é comunista, todo o mundo é comunista. E a esquerda que di? A esquerda ten que saír do péndulo do centro, é un desafío mundial. Ten que ir á raíz, ás cuestións vitais, a ambiental, o traballo, a cuestión do xénero, da raza. A cuestión da propiedade, intocable, é unha lei bíblica? É preciso crear un novo modo de vida.

“Se o ano próximo Trump perde, a extrema dereita vai perder o seu principal indixente político e vai dar forza para que as esquerdas recuperen o sentido da loita humana”

O Financial Times, non un xornal de extrema esquerda, escribía o outro día que o capitalismo está nun burato sen saída e é bo comezar a pensar no futuro senón o desastre vai ser moi grande. A esquerda ten que pensar nunha saída para a humanidade, e a saída non é a concertación, é outro modo de vida. Alguén vai perder. Sempre perde a clase traballadora, a xuventude, os negros, os inmigrantes... Pero a historia non é eterna. Se eu dixese hai 30 anos que a Unión Soviética ía caer, ninguén crería en min. Pero caeu. O espectacular da historia é que é imprevisible. O momento decisivo serán as eleccións do ano próximo nos Estados Unidos. Se Trump fose derrotado, a extrema dereita vai perder o seu principal indixente político. Indixente, que non dirixente. E esa derrota vai dar forza para que as esquerdas sociais recuperen o sentido da loita humana. O imperativo do noso tempo é redescubrir un novo modo de vida.