Ernolando Parra é coordinador de psicoloxía en tempos de crises de Psicólogos sen Fronteiras. Xusto antes de falar con eldiario.es sobre os suicidios por desafiuzamentos, recibe unha mensaxe no ses contestador dun home que, chorando, asegura non ter recursos para facer fronte aos pagos da súa vivenda: "Notábase que perdera o vínculo coa vida. O urxente nestes casos é contactar con el e afastalo da soidade. É terrible a desesperación coa que falan, a angustia".

Desde o inicio da crise económica foron centos os casos de persoas que por falta de recursos non puideron facer fronte ao pago das súas hipotecas e a resposta dos bancos foi a de quitarlles a vivenda. Esa situación de desamparo levou a moitas persoas a quitar a vida. "Ao Estado moléstalle moito que os suicidios se fixesen públicos, pero xa é hora de que asuma que na poboación hai un novo grupo de risco e é o das persoas ameazadas con ser desafiuzadas e que unicamente ven a morte como saída", afirma Parra, que ve nesta situación non un "problema individual, senón comunitario".

Aínda que os medios de comunicación unicamente informaron, sobre todo a partir do ano pasado, de ao redor de vinte casos de persoas que se suicidaron ameazadas con ser desaloxadas do seu fogar, segundo os datos reunidos na enciclopedia libre 15Mpedia, a Plataforma de Afectados pola Hipoteca (PAH) traballa con intentos de suicidio desde 2009, tal e como testemuña unha dos seus portavoces, Ada Colau.

Desde que comezou a súa actividade, a PAH coñeceu centos de casos de persoas que se ven "desposuídas do seu futuro e comezan a pensar na morte como única saída"

Desde que comezou a súa actividade, a PAH coñeceu centos de casos de persoas que se ven "desposuídas do seu futuro e comezan a pensar na morte como única saída". Desde o Estado, asegura Colau en conversa telefónica con eldiario.es, tratan de patoloxizalo e cren que son persoas que xa tiñan predisposición a facer algo así. "Non só non resolven o problema económico e o da vivenda, senón que as envían a un hospital para que lles receiten pastillas antidepresivas. Non se dan conta de que estas persoas non están tolas, senón que as tolea esta lei perversa", afirma Colau. O problema xa non é a persoa, senón os seus seres queridos: "Moitas destas persoas preocúpanse máis polos seus avalistas, que na maioría dos casos son familiares: avós, pais... Esas persoas que por quererte e axudarte tamén poden verse desposuídas de todo. Isto é moitas veces o que máis dano fai".

Colau advirte ademais de que non só axudan a persoas que pensan na morte, senón tamén a aquelas que valoran outras solucións: "Viñeron xa algunhas persoas desesperadas dicindo que ían explotar unha bomba nun banco. Ás veces até ti mesma te asustas, pero o que temos que facer é canalizar todos estes pensamentos".

Que é o que leva a unha persoa a considerar este tipo de solucións? Tanto Colau como Parra coinciden: a soidade e a falta de esperanza. Para entendelo, Parra explica o traballo que realiza Psicólogos sen Fronteiras: "O primeiro que facemos é tentar romper coa soidade existencial, por iso é polo que sempre empecemos cunha acollida emocional. Só así podemos desvincular a morte como solución". O mesmo conta Colau. As distintas Plataformas de Afectados pola Hipoteca sempre reciben as persoas de forma colectiva. "Experimentar a colectividade e coñecer xente que está na súa mesma situación é a mellor terapia".

O resultado desta colectividade é, a maior parte das veces, positivo. Segundo Colau, a maioría de persoas que se achegan á PAH con estes pensamentos, esquécenos. O non sentirse sós e comprobar que hai outras persoas dispostas a axudarlles a negociar co banco e manter a súa vivenda supón un retorno da autoestima perdida. E xa non é só a vivenda. Desde Psicólogos sen Fronteiras comentan que o importante é "desligar a vida con ter vivenda ou traballo estable". "Loxicamente -sinala a activista da PAH- non somos infalibles, pero a maioría acaba atopando a forza". Neste punto, Colau acórdase de Francisco, o home que se suicidou en Córdoba hai uns días: "Pensabamos que sairía, pero chegou un día en en que, ademais das débedas, Facenda cribouno a impostos".

A maior preocupación de Colau, no entanto, son os miles de persoas que non chegan á plataforma, ben por descoñecemento ou ben porque non saben como facelo. E a tarefa de prevención por parte do Estado é escasa ou nula. Esta despreocupación do Executivo é o motivo polo que desde a PAH falan de "xenocidio financeiro".

Parra advirte de que ao suicidio non só hai que prestarlle atención unha vez consumado, senón moito antes. Aínda así, o psicólogo denuncia ademais que nestes momentos en España "apenas existen estudos de autopsia psicolóxica, que consisten en pescudar as causas que a unha persoa a levaron a suicidarse". E de novo un obstáculo distinto: os suicidios adoitan enmascararse e iso fai moito máis complicado o frealos. Parra lembra, por exemplo, o caso dunha persoa que saltou á vía do tren e rexistrouse como "accidente ferroviario".

A visibilización do suicidio

O efecto chamada, no entanto, non pode valer para non falar do suicidio. O importante, e niso xogan un papel esencial os medios de comunicación, é tratalo como se debe

Por este motivo é importante visibilizar o suicidio. Desde sempre se viu como un tema tabú, incluso vergonzante, do que era mellor non falar, o que impide que se aborden solucións. Parra confírmao: "Nós traballamos moito con familiares de suicidas e é certo que aínda hai un estigma. Cando o suicidio é causa de morte, a xente cre que é mellor non tocalo". Nesta invisibilización do suicidio xoga un papel importante o efecto chamada ou efecto Werther. Werther é o protagonista dunha das novelas máis coñecidas de Johann Wolfgang von Goethe, As penas do mozo Werther. Nela, o protagonista termina quitando a vida por amor e tras a súa lectura sóubose que moitos mozos o imitaron na vida real.

O efecto chamada, no entanto, non pode valer para non falar do suicidio. O importante, e niso xogan un papel esencial os medios de comunicación, é tratalo como se debe. O Ministerio de Sanidade, Política Social e Igualdade publicou o ano pasado unha Guía de práctica clínica de prevención e tratamento da conduta suicida. Nela, recollían as recomendacións da Organización Mundial da Saúde aos xornalistas para informar o suicidio de forma correcta. O informe alertaba de "unha asociación entre o tratamento inadecuado das noticias sobre suicidios e un efecto imitativo do mesmo", pero tamén destacaba que "a forma e o contido das noticias sobre suicidio tamén poden exercer un efecto preventivo".

As directrices que a OMS cre que deberían seguir os medios son: non tratar as noticias sobre suicidios de forma sensacionalista; evitar especificar detalles sobre as súas características e circunstancias; achegar información precisa, responsable e ética; aproveitar a oportunidade para educar a poboación; ofrecer información sobre os recursos de axuda dispoñibles; ter sempre en conta o impacto que a información poida producir en familiares e achegados; traballar coas autoridades da saúde na presentación dos feitos; referirse ao suicidio como un feito, non como un logro; presentar só os datos relevantes nas páxinas interiores; resaltar as alternativas ao suicidio; proporcionar información sobre liñas de axuda e recursos comunitarios; achegar información sobre factores de risco e sinais de alarma. Tamén apuntaba o que, na súa opinión, non debían facer: publicar fotografías ou notas suicidas, informar sobre detalles específicos do método utilizado, achegar razóns simplistas, empregar estereotipos relixiosos ou culturais ou culpabilizar.

Quizais o asunto máis importante sexa o de non idealizar o suicidio. Por exemplo e no asunto que se trata, non afirmar nunca que un suicidio pode axudar a acelerar a solución do problema hipotecario. O suicidio non é a solución a nada. O sociólogo Javier de Rivera veo así. Para el, o esencial é que non se asocien "ideas positivas co suicidio, cousas como que é algo romántico ou digno ou valente, ou unha forma de loita ou de protesta adecuada", xa que iso si pode provocar que aumente. "Se a xente veo como algo negativo, unha desgraza, unha covardía ou un pecado, entón diminuirá", di.

Tanto Parra como Colau consideran que si hai que informar o suicidio. "Se non o facemos por medo ao efecto chamada", sinala Colau, "non poderiamos ensinar nada: nin a violencia de xénero, nin os accidentes de tráfico... É importante que se fale do tema, pero que se fale deixando claro que é algo que se pode resolver". Parra compárao tamén coa violencia de xénero: "Hai xente que opina que non se debe sacar nada sobre a violencia de xénero polo si ou polo non, pero o único modo que hai para freala é contala, pero que se faga ben".

En lugar de realizar este tratamento, a cobertura dos medios céntrase máis na estatística; no número antes que na causa

En lugar de realizar este tratamento, a cobertura dos medios céntrase máis na estatística; no número antes que na causa. O sociólogo Javier de Rivera advirte a este respecto de que "estatisticamente" os suicidios por desafiuzamento corresponderíanse "con menos dun 1% do total de suicidios", en función dos últimos datos sobre defuncións publicados polo INE, que datan do ano 2010. De Rivera sorpréndese ademais de que haxa suicidios máis mediáticos que outros". "Por exemplo, todos os anos suicídanse entre 5 e 10 menores de 15 anos en España. Cantos casos publicáronse nas noticias?".

No entanto, no tema que se trata o relevante non é a cifra, senón o feito de que empezase a producirse. Até hai uns anos, os suicidios tiñan relación, na súa maioría, con problemas individuais e estes casos son, como anteriormente dixo Parra, "un problema comunitario", un asunto social, e iso é algo no que coinciden o psicólogo e Colau.

O futuro

De que forma se pode abordar unha solución? Colau teno claro: "Hai que profundar no empoderamento da mobilización cidadá. A xente renace co apoio"

Houbo avances na crise da vivenda. Hai uns días o Parlamento admitiu a trámite a Iniciativa Lexislativa Popular que pide dación en pago, alugueres sociais e a paralización de todos os desafiuzamentos. Colau advirte, no entanto, que a presión continuará e que a loita non termina aí. "Que se solucione o da vivenda non quita que haxa xa toda unha xeración traumatizada. Hai moitísima xente que non dorme, que sufriu pensamentos límite, rupturas familiares, alcoholismo, ansiedade, depresións, trastornos varios... É un trauma social con moitos danos colaterais".

E de que forma se pode abordar unha solución? Colau teno claro: "Hai que profundar no empoderamento da mobilización cidadá. A xente renace co apoio". Parra confirma esta explicación: "A xente que máis está a axudar a estas persoas é a que está na rúa. A PAH loita e consegue moito máis que o Goberno. De feito, unha das cousas que facemos nós é pór en contacto as persoas que nos piden axuda cos grupos 15M do seu barrio ou coa PAH. A saída está nos movementos sociais".

As estatísticas, por antigas, non axudan a entender a relación

"Algo que crea alarma social pola súa presenza mediática non ten necesariamente que representar unha variación importante da estatística, xa que cambios do 3 ou 5% pasan case todos os anos"

Os datos oficiais sobre defuncións por causa de morte, segundo explica o sociólogo Javier de Rivera, publícanse con dous anos de atraso. "Nalgunhas ocasións hai avances provisionais de comunidades autónomas ou doutros organismos, pero non son realmente fiables porque non están sempre cruzados ou verificados", apunta.

Os últimos datos datan do ano 2010 e por iso é difícil establecer, sempre estatisticamente, unha relación real entre desafiuzamentos e suicidios. En opinión de De Rivera, "o tema dos desafiuzamentos crea moita alarma pero estatisticamente hai 30 suicidios ao ano por desafiuzamento, que xa é unha burrada, pero corresponderíase con menos dun 1% do total de suicidios, que son máis de tres mil". O sociólogo aclara que "algo que crea alarma social pola súa presenza mediática non ten necesariamente que representar unha variación importante da estatística, xa que cambios do 3 ou 5% pasan case todos os anos".

De Rivera publicou hai uns meses un artigo no que se preguntaba se aumentaban os suicidios coa crise. No texto afirmaba que os datos actuais, de 2010, non indicaban que houbese "unha tendencia preocupante de aumento dos suicidios por mor da crise. Existe unha relación, si, pero polo de agora é menos grave e máis complexa do que nos presentan algúns medios".

"Nos últimos 10 anos, os incrementos na taxa de suicidios coincidiron cun cambio de tendencia na taxa de paro"

Continuaba: "Nos últimos 10 anos, os incrementos na taxa de suicidios coincidiron cun cambio de tendencia na taxa de paro. En 2008, o ano que comezou a crise, o aumento do desemprego nun 67% (entre decembro 2007 e decembro de 2008) correspóndese cun incremento do 10% de suicidios entre a poboación de 15 a 65 anos (entre os maiores de 65 anos baixou un 1%). O mesmo sucede en 2002, cando un incremento do paro nun 14% correspóndese cun incremento do 7% no numero de suicidios de persoas en idade laboral".