“Coñecer algo tan complexo como a violencia que se exerce sobre as mulleres é unha forma clara de tomar partido”. Así o di Carme Adán, autora de ‘Feminicidio. Unha nova orde patriarcal en tempos de submisión’, un dos libros que abren a colección de Galaxia sobre feminismos. Falamos con Carme Adán deste libro en conexión con moitos debates actuais arredor da violencia de xénero.

Este libro nace para axudar a coñecer, a comprender, a violencia de xénero. O cal xa implica “tomar partido: é unha acción política”, segundo explica o limiar. En concreto, como xorde o libro?

Coñecer nunca é un acto neutro, ningunha acción humana o é. Coñecer implica situarse nun marco de referencia, partir dunhas hipóteses, primar máis uns valores ca outros… Coñecer algo tan complexo como a violencia que se exerce sobre as mulleres é unha forma de tomar partido clara. Pensa como a extrema dereita pelexa polas palabras, sabe perfectamente que reducir a unha cuestión privada e doméstica a violencia contra as mulleres é involucionar décadas na conquista dos nosos dereitos. Por iso é tan importante chamala violencia doméstica para eles.

“A extrema dereita sabe perfectamente que reducir a unha cuestión doméstica a violencia contra as mulleres é involucionar décadas na conquista dos nosos dereitos”

Sobre como xorde este libro é difícil responder… Non sei, décadas lendo teoría feminista, o traballo cando nova nas comisión feministas do BNG, o contacto directo coa violencia na Secretaría de Igualdade, a redacción da lei galega no 2006 e posta en marcha a partir do 2007, os debates parlamentarios, as vivencias con moitas mulleres que sufriron violencia, a experiencia propia, debates, charlas…

Mais a idea central xurdiu nun debate en setembro de 2015 no Parlamento mentres defendía a incorporación do termo feminicidio e de súpeto entroume a dúbida “filosófica” de “que é a violencia contra as mulleres?”… Foi como se despois de tantos anos as palabras encolleran e non foran quen de dicir ou explicar que é a violencia. Comecei a cavilar que a violencia non é unha mostra da desigualdade, senón que é o elemento fundante da mesma… Sobre esa idea comecei o traballo de relecturas e lectura novas e logo o da escrita.

“Foi como se despois de tantos anos as palabras encollesen e non fosen quen de dicir ou explicar que é a violencia”

A epistemoloxía feminista, explicas, cuestiona as ideas de “neutralidade” e “obxectividade” do coñecemento desa ciencia occidental que durante tanto tempo xustificou a discriminación das mulleres. Por que é tan relevante ese cuestionamento?

O coñecemento é un proceso sempre inacabado e permeado de valores. Cando non recoñecemos os valores e pensamos que unha especie de “ollo divino” ve a realidade desde todos os puntos de vista… malo. A ciencia ten aspectos enormemente liberadores e tamén puntos cegos nos que contribuíu a manter e reproducir os prexuízos sobre as mulleres.

“A posta en cuestión de nocións como o de obxectividade é algo que neste momento podemos dicir comeza a ser asumido por unha parte importante diso denominado comunidade científica”

A posta en cuestión de nocións como o de obxectividade é algo que neste momento podemos dicir comeza a ser asumido por unha parte importante diso denominado comunidade científica. A obxectividade é unha convención máis, non unha calquera por suposto, e eu non creo que poidamos prescindir da materialidade do mundo. Porén, a idea dunha ciencia que descobre a verdade do mundo é algo xa superado. No referido en concreto ás mulleres, unha parte dos discursos científicos contribuíron a reproducir e perpetuar moitos dos estereotipos e prexuízos sobre nós. Sobre a nosa debilidade ou menor capacidade. Aínda hoxe perviven algún deles na teoría da medicina, a psicoloxía ou a bioloxía.

Comentas tamén que non debemos caer na trampa da vitimización. O que compartimos non é unha “esencia” feminina, senón unha posición nunha estrutura patriarcal. Despois hai factores que fan unhas mulleres máis vulnerables ca outras (raza, clase, orientación sexual…). Como resolver esa aparente contradición entre dicir que non somos vítimas pero que si o somos por ser mulleres? 

Para o patriarcado que as mulleres sexamos débiles ou vítimas é unha ferramenta de control. Por iso falo de evitar definirnos ou entendernos como vítimas. Unha cousa é definir de xeito xeral o feminicidio como o asasinato de mulleres por ser mulleres, no que estamos marcando que o factor de risco é ser mulleres. Definición moi clarificadora. Outra é afondar no prexuízo da debilidade das mulleres. Nese fío da navalla o importante é mostrar que o patriarcado, entendido como estrutura política e social, é o que establece os factores desa vulnerabilidade social das mulleres.

“Para o patriarcado que as mulleres sexamos débiles ou vítimas é unha ferramenta de control. Por iso falo de evitar definirnos ou entendernos como vítimas”

Un dos retos para traballar no ámbito da prevención é xustamente non caer na revitimización. A socialización diferenciada ten dous elementos principais, por unha banda, a perda de liberdade das mulleres a través do medo e, por outra, a perda da liberdade das mulleres mediante a dependencia emocional. Sobre a noción de “interseccionalidade” lévase escrito moito. Creo que é de grande utilidade para entender ese proceso de discriminacións múltiples. É evidente que nunha sociedade tan racista como a nosa, aínda que pensemos que non é así… A raza, por exemplo, é unha variable que aumenta a vulnerabilidade das mulleres ante a violencia.

En relación co anterior, o termo “mulleres” foi un concepto fundamental do feminismo nas décadas do 1970 e 1980, pero nos 90 tórnase problemático, pola posible esencialización que implica. Que pensas ti das críticas ao termo de, por exemplo, Judith Butler?

Xa a propia Simone de Beauvoir comezaba ‘O segundo sexo’ con esa pregunta de “Acaso existen as mulleres?”. É un termo problemático porque toda definición entraña unha exclusión e a definición das mulleres historicamente é a historia de múltiples e variadas exclusións. Mais a propia Judith Butler recoñece o seu papel para a loita política nalgún dos seus textos posteriores ao ‘Xénero en Disputa’.

“Gosto moito da expresión de Teresa de Lauretis, que afirma que as mulleres existen porque existe o feminismo”

Gosto moito da expresión de Teresa de Lauretis, que afirma que as mulleres existen porque existe o feminismo. É unha afirmación que nos obriga a pensar na múltiples formas para resignificar o propio termo. Que son as mulleres é unha cuestión ben complexa, mais si que podemos dicir que os corpos sexuados en feminino, ou así considerados, e as sexualidades disidentes, teñen unha historia detrás de infravaloración e de exclusión da esfera do público.

Hoxe vivimos un debate que por momentos semella estéril sobre quen en singular ou plural é o suxeito do feminismo. Non creo que ninguén poida apropiarse desa autoría colectiva e mutante…

“Podemos dicir que os corpos sexuados en feminino, ou así considerados, e as sexualidades disidentes teñen unha historia detrás de infravaloración e de exclusión da esfera do público”

O patriarcado é unha estrutura que funciona desde antigo adaptándose a diferentes ordes económicas e sociais. Combatelo non é un proceso unilateral: cada persoa, grupo ou teorías darán conta dunha parcela ou espazo de liberdade… Se non podemos definilo de xeito global e abstracto, tampouco podemos combatelo como un todo. Esta é unha idea en sintonía coa proposta de Butler cando ela fala dos espazos de liberdade ou as liñas de fuga. Vouche poñer un exemplo; eu agora estou moi preocupada porque no meu centro a materia de coeducación de 1º de BAC obriga para poder cursala a matricularse de relixión católica.

“Saír a rúa o día 8 ou facer folga é unha liña de fuga colectiva que ataca con forza o sistema patriarcal”

Isto, que é un despropósito, ataca a liña de flotación do feminismo. Para min é prioritario denunciar e combater esta barbaridade que a moita xente parécella algo pequeno e sen importancia… Porén, as batallas globais tamén necesitan de pequenas liñas de fuga. Saír a rúa o día 8 ou facer folga é unha liña de fuga colectiva que ataca con forza o sistema patriarcal. E para esa acción non creo que debamos ter problemas co termo mulleres, xa que a liña divisoria está entre quen defende a liberdade e a igualdade e quen non. Pode semellar reducionista mais eu véxoo así. Estou un pouco farta de quen non vai á folga buscando escusas conceptuais… Esas mellor deixámolas para os debates.

O concepto “xénero” permitiu explicar a orixe social (e non biolóxica) da desigualdade. Mais tamén serviu para fuxir de palabras “incómodas” como feminismo. Por que defendes devolverlle a centralidade ao adxectivo “feminista”, no canto de “de xénero”?

Centralidade ao adxectivo e ao substantivo. O uso do termo xénero foi unha estratexia para poder presentarse nas academias e nas institucións e non ser demonizadas, nin queimadas directamente… E xa ves que para algún aínda isto é moito e inventaron iso de “ideoloxía de xénero”, que é a reacción relixiosa e ultradereitosa ao cambio de marco conceptual que promove a teoría feminista.

“Algúns inventaron iso de “ideoloxía de xénero”, que é a reacción relixiosa e ultradereitosa ao cambio de marco conceptual que promove a teoría feminista”

Por iso penso que hoxe debemos analizar como unha cuestión importante quen teme ao feminismo e por que. O temor e o combate de quen defende unha sociedade desigual e xerárquica, creo que porque ve a forza e capacidade do feminismo para desmontar este sistema. Como dirían as compañeira arxentinas, ¡El patriarcado se va a caer! Seguramente que non caerá de golpe nin mañá porque é un edificio ben sólido pero vemos como os cascallos e as fendas comezan a aparecer. Pensemos que até un partido como Ciudadanos ten que empregar o termo feminismo liberal para explicar as súas teses para o 8 de marzo. Por certo, que non teñen nada de feministas nin de liberais.

“Hoxe debemos analizar como unha cuestión importante quen teme ao feminismo e por que”

Mais o propio concepto de xénero escríbese sobre outro, que é o sexo (biolóxico, fronte ao xénero, social), que tamén foi cuestionado por non ser tan “biolóxico”, senón tamén unha construción social, asentada nun binarismo obrigatorio que procuraría a hexemonía da sexualidade cisheteronormativa. De aí as teorías queer ou transfeministas. Cal cres que son as achegas destas últimas, e sobre todo do transfeminismo?

Difícil resumir… É un tema sobre o que estou traballando. Recomendo a lectura de Lorenzo Bernini ‘Las teoría queer’, filósofo italiano que afonda na idea das teorías queer como filosofías críticas que realizan exercicios de ontoloxía da actualidade, son actos de insubordinación e desobediencia dos réximes de saber e poder.

O transfeminismo obriga a revisar unha boa parte das formulacións feministas que caeron no esencialismo cultural do xénero, o cal é algo xenial porque permite abrir novos espazos non só discursivos senón de liberdade, como os denominamos antes. Non creo que exista ningunha meta final que non sexa o propio proceso de buscar visións do mundo máis liberadoras… Que isto é unha visión ilustrada da historia, pode que si… A min gústame dicir que o conseguido non nos impida avanzar, aínda que sexa prescindindo do que hai ben pouco consideramos terra firme e segura.

“O transfeminismo obriga a revisar unha boa parte das formulacións feministas que caeron no esencialismo cultural do xénero”

Unha idea na que insistes bastante no libro é que a violencia contra as mulleres non é unha manifestación da desigualdade, senón que o principio no que se basean a discriminación e a propia desigualdade. Podes explicala?

Non sei se serei quen de resumir todo o libro porque esta é a tese central… O que propoño é que pensemos a violencia patriarcal como o elemento fundante do propio patriarcado. A perda de liberdade das mulleres permite que este se reproduza. Moitos son os elementos para esa perda de liberdade: antes comentabamos o medo e a dependencia. A educación no medo á liberdade é unha constante nas nenas e as mozas. Ten coidado é unha frase mil veces dita e escoitada.

“A educación no medo á liberdade é unha constante nas nenas e as mozas”

Ten coidado porque se che pasa algo a responsabilidade é túa e non do teu agresor. Iso que logo vemos nas sentenzas xudiciais ou nos xuízos da rúa de que a culpa era dela é algo que aprendemos desde nenas. A violencia disciplina. As mulleres sufrimos a violencia física e a testemuñal, iso que no libro denomino inxustiza epistémica, e que vén ser que a palabra das mulleres non ten a mesma credibilidade. Con ese medo de base, a dependencia emocional con mitos como o do amor romántico ten o terreo aboado para poder actuar.

“Co medo de base, a dependencia emocional con mitos como o do amor romántico ten o terreo aboado para poder actuar”

A violencia patriarcal, o feminicidio, non é unha desigualdade máis como se puideramos ir acumulándoas nunha lista. É o elemento central sobre as que as demais toman forma. Esta é a hipótese que propoño para o debate, xa que penso que non podemos caer nin no inmobilismo nin na repetición porque conseguimos que neste tema os outros teñan que xogar no noso marco conceptual e criticar as nosas propostas, por iso debemos aproveitar para melloralas.

Advirtes tamén do “espellismo da igualdade” nun contexto en que o capitalismo absorbe, tamén, parte das proclamas feministas, para edulcoralas a través de camisolas de Zara, por exemplo, mentras promove a hipersexualización das adolescentes ou o discurso (neoliberal) da “libre elección” de distintas formas de opresión patriarcal. En que consiste este espellismo e que consecuencias ten?

Dime algo que non sexa quen de absorber o capitalismo!. Se o termo feminismo está de moda, Zara usarao para vender camisetas. Iso é algo esperábel. Para min o importante é a oportunidade que isto abre para que moita xente nova se acerque á historia do feminismo, ao que realmente é, ás súas propostas.

“Moitas mozas crecen co discurso de que teñen os mesmos dereitos, mais cando chegan ao ámbito laboral a realidade dálles unha labazada”

Falo de espellismo porque moitas mozas crecen co discurso de que teñen os mesmos dereitos, mais cando chegan ao ámbito laboral ou á hora de conciliar cando teñen a primeira crianza a realidade dálles unha labazada. A igualdade é un espellismo que cada día vai conseguindo ser máis real, e para que poida selo necesitamos desenmascar a socialización diferenciada que aínda persiste nas escolas, as familias e a sociedade no seu conxunto. Para min o importante do feminismo é o camiño que facemos, cando damos un paso vemos que quedan moitos por diante... Si, pero mira cantos prexuízos e limitacións deixamos atrás.

“A igualdade é un espellismo que cada día vai conseguindo ser máis real”

Nas políticas públicas, a literatura especializada distingue tres momentos: as políticas baseadas na igualdade de oportunidades, (por exemplo, o acceso a dereitos políticos e á educación do feminismo liberal); as políticas de acción positiva (porque a igualdade de dereitos formal non acaba de por si coa asimetría no reparto de tempos, espazos e recoñecemento) e as políticas de “mainstreaming”, que consiste en que a perspectiva de xénero se incorpore en todas as políticas, niveis e etapas. Existe un discurso (político) que tende a ir en contra de todo o que vaia máis alá do feminismo liberal. Refírome ás proclamas antifeministas da dereita e extrema dereita española (a “ideoloxía de xénero”) ou á apelación á suposta “discriminación” dos homes. Como les ti mesma este fenómeno?

Tampouco penso que se acepte o feminismo liberal. O feminismo liberal pon en cuestión os estados e a propia noción de cidadanía. Creo que se acepta a visión edulcorada que os partidos da dereita queren dar da igualdade de oportunidades baseada nun “si ti queres podes”. Se non houbese reacción é que non avanzamos. Se vas contra os alicerces mesmos do sistema supoño que non agardabamos que nos desen un premio ou nos parabenizasen.

“Se non houbese reacción é que non avanzamos. Se vas contra os alicerces mesmos do sistema supoño que non agardabamos que nos desen un premio ou nos parabenizasen”

Un sistema que necesita dun contrato sexual baseado na submisión das mulleres non vai tolerar a liberdade destas. Tampouco o vai dicir con estas palabras: en plan, “chicas hai que voltar á casa, pódese quedar unha pequena parte en plan elite de elixidas, pero o resto ás vosas labores”. Buscará fórmulas como esa de que os homes son discriminados, ou que sofren violencia, voltará ao discurso da maternidade e a demografía, ou a mistificación do amor…

Creo que estamos nun momento interesante para decidir como avanzar, como desenmascarar os intereses desa elite económica e relixiosa que inventou esa expresión de “ideoloxía de xénero” ou que non para de repetir “eu nin feminista nin machista” como se fosen dúas cousas da mesma orde. Nesta batalla de ideas o tema da violencia para min é central porque apunta ao corazón mesmo do patriarcado.

En relación con iso, afirmas no libro que estamos a asistir a unha nova orde patriarcal, relacionada coa reconfiguración do patriarcado no marco neoliberal. Un marco que vende a ilusión da muller libre e autónoma, mentres promove unha submisión consentida que se naturaliza ata parecer decidida polas mulleres. En que consiste esta forma de submisión? De que xeito se apoia, entre outros factores, nunha sorte de nova mística da maternidade e na idea do amor romántico?

O patriarcado ten unha capacidade de amoldarse incríbel. Cando lle entreguei o primeiro borrador a Francisco Castro, o editor desta colección, díxome, “estas defendendo que o patriarcado é de plastilina”. Pois si, iso é o que quería dicir. Pateman fala da “submisión consentida” para o pacto sexual que sostén ao pacto social liberal. Eu buscaba outro concepto porque non vivimos o liberalismo clásico, estamos vivindo a imposición do neoliberalismo e o seu pacto sexual é doutra orde…

“Pateman fala da “submisión consentida” para o pacto sexual que sostén ao pacto social liberal”

Non tiña moi claro como denominalo. Ao final optei por “submisión predecidida” no sentido de apuntar cara a esa ficción neoliberal de que escollemos libremente. Se asistimos á configuración dunha nova orde na racionalidade política que se asenta no individualismo, na perda de soberanía das comunidade humanas e no capitalismo financeiro, temos que analizar tamén como o patriarcado se moldea con todo isto.

Citas varias veces no libro a Silvia Federicci e a súa análise sobre a relación entre a orixe dos Estados modernos e o control (a través da queima de “bruxas”) sobre os corpos das mulleres, o seu traballo e, xeral, a súa potencial posición de poder: debido aos seus coñecementos, o seu rol reprodutivo… Habería, entón, unha amálgama necesaria entre patriarcado, orixe do Estado e orixe do capitalismo. Alén do debate (se cadra non moi fértil) de cal veu antes e cal despois, como poderiamos relacionar a análise de Federicci coas actuais chamadas á volta das mulleres á súa posición tradicional en canto á función reprodutiva? (Refírome, por exemplo, aos argumentos en favor de volver á anterior lei do aborto para que non se poida “abortar el tercer hijo”).

Eu creo que antes que nada veu o patriarcado. Aí sigo a Gerda Lerner. A súa orixe pode ser difusa pero pérdese no tempo. É iso que Rita Segato denomina o tempo do xénero. Cada momento histórico e económico deulle forma segundo o que conviña. O que introduce Federicci é a tese da acumulación orixinaria que penso que é moi suxestiva para relacionar coa de Pateman sobre o pacto sexual. Sen embargo, nós estamos noutro momento, o pacto social estase a redefinir no neoliberalismo que é máis que unha fase do capitalismo. É o xurdemento dunha nova subxectividade e racionalidade política que na orde económica efectivamente ten por aliado ao capitalismo financeiro.

“Nesta situación o control sobre a sexualidade das mulleres, sobre o seu papel como nais volve ser fundamental”

Neste momento o pacto sexual é outro tamén. Entón a miña pregunta é a seguinte: a violencia patriarcal e a extrema crueldade actual é necesaria para a reconfiguración política, económica e social que vivimos? Nesta situación o control sobre a sexualidade das mulleres, sobre o seu papel como nais volve ser fundamental. Como subverter isto… Non sei. Desde a crianza con apego, que eu non comparto pero que entendo e respecto, até posturas tecnooptimistas que recollerían aquelas proclamas dos 70, como a de Sulamith Firestone, de superar a maternidade… Pensar que hai unha única solución é un erro. Contextualizar as loitas é fundamental. Igual que non pensamos en abstracto tampouco transformamos en abstracto.

Defendes, precisamente, a lexislación como vía institucional para avanzar, e lembras as leis contra a violencia de xénero española e galega. Cales eran e son as principais limitacións de ambas, é dicir, en que aspectos son mellorables? Canto ao mito das denuncias falsas (o 0.011, na realidade) e da opresión aos homes a través da lei, cres que é un discurso que callou socialmente máis alá da minoría que o promove? Se é así, por que aconteceu isto?

Supoño que a ter sido deputada nótase nesa afirmación sobre as leis. Creo que con elas temos avanzado, fundamentalmente porque son a materialización de moitas loitas das mulleres nas rúas. As leis sempre fican curtas… e a súa aplicación máis, porque en boa medida dependen dos valores e o grao de formación de quen as aplica, que non sempre está en sintonía con elas. Sen embargo, as leis de violencia conseguiron dar o debate sobre as relacións asimétricas de poder entre homes e mulleres, conseguiron que unha ampla maioría de persoas e gobernantes entendan que o machismo mata.

“As leis de violencia conseguiron que unha ampla maioría de persoas e gobernantes entendan que o machismo mata”

O mito das denuncias falsas e xusto iso, un mito elaborado desde a mala fe para cuestionar a efectividade destas leis. Como recollo no libro, só hai que abrir a páxina do Ministerio fiscal para comprobar que as denuncias falsas están moi por debaixo doutros delitos. Por que se crea entón ese mito? Pois igual que se crean noticias falsas, porque hoxe vivimos un tipo de guerra na que se busca a resposta emocional e non racional. Así, intelectuais de dereitas que coñecen de sobra o número de denuncias falsas seguen repetindo ese bulo porque son simplemente machistas. Os valores de novo: aquí ninguén é neutral. Para min o debate reside en que valores amplían a liberdade de todas e todas e cales a reducen.

“Para min o debate reside en que valores amplían a liberdade de todas e todas e cales a reducen”

Marcela Lagarde -que estivo hai pouco en Santiago- acuña o termo “feminicidio” para subliñar a dimensión política do asasinato de mulleres. Que termo prefires ti e por que?

Defendín no Parlamento, o defendo no libro e tamén nas presentación e debates sobre o mesmo que o termo feminicidio achega unha dimensión nova e interesante para referirnos á violencia contra as mulleres. As palabras importan moito. Avanzar na definición implica redimensionar o contexto. Se o que queremos é apuntar aos estados, feminicidio é un termo que a min resúltame acertado, igual que falar de violencias patriarcais para min é sumamente claro para referirnos a unha violencia que repetimos que é estrutural e que cómpre denominar a que estrutura nos referimos.

Di Rita Segato que non podemos permitir que a violencia nos reduza a corpo vitimizado e sometido. Por que dis que este risco en campañas do Día internacional contra a eliminación da violencia de xénero? Como xestionar o medo (non infundado) á violación para non renunciar á liberdade?

Recoñecer o medo xa é enfrontalo. Non penso que a solución sexa individual, non podemos pedir temeridade como mostra de liberdade. Hai que lanzar unha pregunta aos gobernos e “aos lexisladores”. Algo así como: por que as mulleres non temos dereito a unha vida libre de violencias? O problema non é das mulleres. Que o risco que conleva a vitimización que se produce en moitas ocasións coas campañas: o problema é que non existen os mecanismos para que esa violencia non se exerza como unha forma de control sobre as mulleres. Non sei se se entende…

“Non penso que a solución sexa individual, non podemos pedir temeridade como mostra de liberdade”

Outro dos temas que comentas é como o sistema xudicial (e mediático) aínda cuestiona a palabra das mulleres que se atreven a denunciar. As sentenzas do xuízo a La Manada ou da demanda por acoso da actriz Iria Pinheiro son significativas neste sentido. E é bastante habitual na actualidade ler titulares sobre sentenzas aberrantes neste sentido -aínda que tamén é certo que se cadra compartimos máis estas noticias que as das sentenzas que si castigan os agresores-. Alén do problema social, educativo, que papel cres que ten o sistema xudicial, e a propia lexislación, nesa falta de avance nese campo? (O propio código penal é bastante ambiguo respecto á violación).

Creo que me preguntas por dúas cousa distintas. Por unha banda, é importante fuxir da ambigüidade nas leis. Eu non son xurista, mais non creo que a vía penal resolva todos os problemas, nin moito menos. Outra cuestión pola que me preguntas é pola falta de credibilidade que sofren as mulleres, iso que no libro denomino inxustiza epistémica e que claramente ves no xuízo de La Manada ou no de Iria Pinheiro. Cuestionar o testemuño das mulleres é unha forma habitual de restar importancia ao que viven. Que se só era unha broma, “muller é que non tes humor”, que tampouco era para tanto, que xa se sabe que “non” é “medio non”…

“Eu non son xurista, mais non creo que a vía penal resolva todos os problemas, nin moito menos”

Estas frases feitas son unha forma de situarnos ás mulleres nun lugar menos críbel cando falamos da violencia que vivimos. O caso de La Manada é claro. O de Iria Pinheiro moi evidente. A súa denuncia é atacada por moitas frontes, por ser muller, polo traballo que desenvolve, que tamén lle resta credibilidade xa que ser actriz non se valora…O resultado é que moitas mulleres calaron e non a apoiaron, ten máis dificultades para atopar traballo e o seu caso foi desestimado por un xulgado.

“A valentía de Iria Pinheiro axudou enormemente a mostrar esta inxustiza testemuñal que viven as mulleres”

Porén, a súa valentía axudou enormemente a mostrar esta inxustiza testemuñal que viven as mulleres, a mostrar que o acoso sexual está tan normalizado e naturalizado que cando se denuncia outras que o sufriron calan por medo e a xustiza cre mal a túa palabra. De aí que sexa tan importante lembralo todos os días, da aí que #primacoso ou #metoo tivesen tanta importancia. De aí, que o xuízo da Manada ou de Iría Pinheiro marcasen un punto de inflexión.

Outro aspecto que comentas é o peso da mentalidade colonial nos propios feminismos. Citas por exemplo a Dolores Juliano ou ‘La cárcel del feminismo’ de Sirin Adlbi Sibai. O debate non é novo, mais na actualidade está bastante presente, polo menos nas redes sociais (penso en Afroféminas, por exemplo). Pódese dicir que é unha das principais materias pendentes de moitos feminismos? En que sentido?

Se nada é neutro tampouco o seremos as feministas. Teremos que someter a revisión e crítica os nosos postulados constantemente. Tamén a da mentalidade colonial que traemos de serie e á cal, mal que nos pese, non somos inmunes. Cando as mulleres xornaleiras da fresa denuncian as agresións sexuais non saímos a rúa coa mesma forza que noutros casos, por que? É unha materia pendente, desde logo.

“Cando as mulleres xornaleiras da fresa denuncian as agresións sexuais non saímos a rúa coa mesma forza que noutros casos, por que? É unha materia pendente, desde logo”

Despatriarcalizar o Estado, comentas, non pasa só por incluír mulleres (“feminizar” a política, por exemplo), senón por rachar o contrato sexual, (no sentido de Pateman, supoño). Para construír visións do mundo menos destrutivas e dominadoras. Isto fíxome pensar no feminismo da diferenza -aínda que a dicotomía feminismo da igualdade/ da diferenza xa se poida considerar pasada-. De que xeito pensas que podería romperse ese contrato sexual?

Estamos a rachalo todos os días. Nas vidas, nas manifestacións, nas aulas, con esta entrevista…. Igual temos un pouco esquecido o feminismo da diferenza, é certo, pero apuntaba a aspectos moi interesantes como o de buscar outro imaxinario para as mulleres. Non sei como podemos despatriarcalizar o estado ou sequera se isto é posíbel, xa que os estados nacen xustamente como estruturas patriarcais. Deixo iso aí para o debate. Eu co libro pretendía algo así como axitar un pouco o pensamento e convidar a pensar o seu carácter patriarcal. Algo que non acepta todo o mundo. Recoñecer as violencia feminicidas é unha forma de despatriarcalización do Estado.