"O 15-M non converte en inimigo aquilo que rexeita"

Asemblea do 15M na Coruña CC-BY-NC-SA Maribolheras

Juan Gutierrez é investigador e asesor pola paz. Estudou filosofía en Hamburgo. En torno ao 68 participou no movemento estudantil alemán contra a guerra de Vietnam e contra case todo. Traballou oito anos de obreiro-asistente social nun estaleiro. Militou malamente nun partido maoísta. Dirixiu un centro de ecoloxía en Madrid, fundou e dirixiu un centro de investigacións pola paz en Gernika (Gernika Gogoratuz que significa Lembrando Gernika). Actualmente, é membro e asesor da Asociación 11-M Afectados por Terrorismo e da Rede Mundial de Afectados por Violencia Política. Coordina o proxecto Memoria e procomún de Medialab-Prado, que reconstrúe a memoria de paz de vida en España durante o período 1936-1978.

Que é a imaxe de inimigo?

Mellor responder que fai. A imaxe de inimigo pon e quita. Ponlle cornos e pata de chibo ao outro. É dicir, engádelle cousas. En primeiro lugar, a capacidade de danar: o outro ten unha capacidade case ilimitada de danar. En segundo lugar, a intención de danar: ten toda a intención do mundo de facelo. De feito non ten sequera interese en por si, móvelle exclusivamente o desexo de facer dano. Dicíase por exemplo que a Sadam Hussein só lle movía o desexo de bombardear Israel. Pero Hussein preocupábase pola súa propia vida e sabía que se bombardeaba Israel matábano a el de volta. Un estratego sempre se pregunta "coa miña acción, que me volve?" A imaxe de inimigo presenta ao outro como pura vontade de facer dano. Parecería que é o único que lle comprace e móveo. 

A imaxe de inimigo baleira o humano no outro. Deshumanízao, sácalle todo o contido humano

E que lle quita?

A imaxe de inimigo baleira o humano no outro. Deshumanízao, sácalle todo o contido humano. O outro, visto a través da imaxe de inimigo, non quere a ninguén e ninguén o quere a el. Por exemplo, un piloto que bombardea non distingue seres humanos, porque mira os que corren por baixo coa imaxe de inimigo interposta. Non advirte que se mata unha nai hai un orfo que pasará toda a súa vida marcada por iso. Só percibe seres daniños, non o sufrimento que causa coa súa acción. Como o outro é pura vontade de facer dano, quen o liquide será un patriota e defensor da humanidade. Ese é o motor da "fe ardente" da que falaba o presidente húngaro Andras Hegedüs, que foi primeiro asinante do Pacto de Varsovia e logo fíxose disidente e sociólogo.

Pero si que hai inimigos, hai quen fai dano.

Podemos distinguir entre "o" inimigo e "o" inimigo. Unha forma plástica de explicalo sería a seguinte. Ante a man que mata ou mutila a outros pode haber dúas actitudes: oporse ao que fai a man, pero buscar o humano no cerebro ou o corazón; ou xulgar o outro só polo que fai a man. Como a man fai unha cabronada, é un cabrón. Como a man comete un acto de terror, é un terrorista. E só nos queda tiralo ao lixo canto antes. A imaxe de inimigo é este acto de baleirado e de redución. Pero tamén podemos buscar o humano detrás do acto de inhumanidade. Constantemente atopamos xente que actuou coa maior inhumanidade, pero logo ten unha dimensión humana noutra dirección.

Trátase de ser firmes na crítica, pero honrando o outro. Manter esa tensión. Que quero dicir? Non podemos ser diplomáticos. A diplomacia esconde o conflito, tápao

E se non hai outro? Quero dicir: e se o inimigo é máis unha lóxica (de poder ou de explotación) que un ser humano?

Pode haber leis inhumanas, por exemplo agora a que nega a atención médica aos inmigrantes. "O" inimigo entón é unha estrutura. Aí non é posible buscar o humano no outro, porque o humano está nos humanos e non nas estruturas. Outra variante: recordo un amigo que vivía en Belfast e tiña familiares mortos en ambos os lados, católico e protestante, irlandés e británico. El dicíame sempre: "o inimigo é a situación de hostilidade". Isto é, non o outro, senón a dinámica que existe entre ambos e enfróntanos. O Acordo de Paz de Venres Santo transformou a situación e quitou un gran obstáculo a unha convivencia que aínda está por mellorarse. En todos os casos a distinción entre "o" inimigo e "o" inimigo segue funcionando, xa sexa o inimigo unha estrutura, unha dinámica ou unha acción.

Pero tanta complexización da figura do inimigo, non pode augar e diluír a xusta crítica á violencia e a opresión?

Trátase de ser firmes na crítica, pero honrando o outro. Manter esa tensión. Que quero dicir? Non podemos ser diplomáticos. A diplomacia esconde o conflito, tápao. O mal que está a xerar o outro hai que dicilo e denuncialo, pero usando a distinción entre o mal e a persoa. Pódeslle dicir a unha nai que o seu fillo está enfermo e que tal e como o coida o vai matar, pero non "vostede non quere o seu fillo, non é un ser humano". Distinguir entre a persoa e o problema, porque o outro sempre é máis do que está atado ao problema en cuestión (aínda que ás veces átese tanto que parezan o mesmo). Sempre hai vetas onde aparece o humano se o buscas.

Pode haber políticas sen construción de inimigo. Políticas que non ignoren a existencia de conflitos, pero que os aborden de modo que non teña que haber vencedores e vencidos

Que facemos entón coa definición clásica da política como distinción entre amigo e inimigo?

Primeiro cuestionar que sexa a única definición posible. Acuñouna o xurista Carl Schmitt para cualificar a política de Hitler: "o que non é o meu amigo é o meu inimigo". Bush dixo o mesmo tras o 11-S e daba medo escoitarlle. Para min a política é a arte de gobernar. En que medida necesítase ao inimigo para gobernar? Desde logo usouse e úsase todo o tempo como recurso. Está moi metido na nosa educación, desde a infancia co coco: usar unha imaxe de inimigo para provocar ou modificar un comportamento. Pero pode haber políticas sen construción de inimigo. Políticas que non ignoren a existencia de conflitos, pero que os aborden de modo que non teña que haber vencedores e vencidos. Mors tua vita mea, dicíase no Imperio Romano. A túa morte, a miña vida. É unha forma de facer política, pero non a única.

Pero de que outra forma pódese transformar a realidade?

Gústame moito citar o exemplo de Mandela. Mandela decidiu e organizou a loita armada contra o apartheid. Loita armada, non falamos de calquera cousa. Pero el, como portavoz que era da "Carta da Liberdade" elaborada durante máis dun ano por un milleiro de membros do Congreso Nacional Africano, dirixía sempre esta mensaxe aos brancos: "non queremos que marchedes de África do Sur, sabemos recoñecer e valorar todo o que achegastes ao país. O que queremos é que nos miremos aos ollos en igualdade. Dámosvos a man, pero primeiro hai que afundir a estrutura que nos divide". Mandela non quería tirar a ninguén ao lixo, pensaba que o seu país se podía enriquecer coa presenza dos brancos unha vez derrubado o muro do apartheid. A gran lección de Mandela non é tanto que sempre e en cada situación haxa que ser non-violento, como que se trata de abrir unha vía en todo o que fas para honrar o outro. Mesmo diría que esta vía é máis realista e efectiva a longo prazo.

A gran lección de Mandela non é tanto que sempre e en cada situación haxa que ser non-violento, como que se trata de abrir unha vía en todo o que fas para honrar o outro

Explícame mellor isto último.

Mentres estaba preso, Mandela fíxose amigo dun dos seus carceleiros. Honrándoo e non tratándoo como inimigo, acendeu a súa humanidade e fixo que saíse do carril onde estaba e pasase ao seu lado. Non foi o único caso. No xogo de espellos da imaxe de inimigo non se xera nada, os reflexos reprodúcense ao infinito. É o famoso chiste do humorista Pierre Desproges: "O inimigo é parvo: cre que nós somos o inimigo, cando o inimigo é el!" Proxectando imaxe de inimigo chocas co que ti mesmo puxeches aí, un escudo que tapa a humanidade do outro e alenta a súa resposta destrutiva. Mandela conseguiu atravesar ese escudo e atopar ao outro como ser humano. Entón, as palabras que saían da súa boca (e que non calaban ningunha crítica) chegábanlle ao seu carceleiro cargadas de moita máis forza porque o interpelaban como ser humano. Se non hai imaxe de inimigo polo medio, é posible afectar, tocar o outro, facer un engarce con el.

A min gústame pensar o 15-M como un ourizo. Carne tenra e púas infinitas, a dimensión acolledora e incluínte e os nons. A púa mide a realidade desde o trato que recibe a miña dignidade humana

Ves o 15-M nesa liña?

A min gústame pensar o 15-M como un ourizo. Carne tenra e púas infinitas, a dimensión acolledora e incluínte e os nons. A púa mide a realidade desde o trato que recibe a miña dignidade humana. Isto asfixia ou estrangula a miña dignidade? Entón saco unha púa para picalo e respirar libremente, con independencia de se ten o seu obxectivo a cinco centímetros ou ten que cruzar tres galaxias (a dación en pago ou a autoxestión). O mesmo nome "indignados" arrinca da palabra dignidade. O 15-M define a realidade desde a dignidade, non en que medida a levo dentro, senón como a atopo encaixonada, maltratada e ferida polos poderes que manexan o mundo. E convida a calquera a sumarse como uno máis partindo das feridas que cada cal sofre na súa dignidade. Isto viuse claro nas marchas a Madrid en xuño de 2011 que ían recollendo os diferentes agravios en asembleas polas vilas e o campo.

Dise que o 15-M é un movemento moi lixeiro, que non cambiou nada e que, "coa que está a caer", necesitamos outra cousa.

Bo, dicir que o labor negador do 15-M non existe, que é un movemento tan inclusivo que funciona sen nons, que é unha marmelada e que xa non estamos para marmeladas, é algo moi curto. As púas do 15-M dixeron "non" ao que hai e un non tan incisivo que fixo que institucións protexidas por unha membrana desde hai décadas como a monarquía, o Parlamento ou o sistema de partidos estean a descubrir agora todas as súas miserias e todo o mal que se xera desde elas. Fai falta unha capacidade importante de ignorar a realidade para dicir que o 15-M non cambiou nada. O que ocorre é que as púas do 15-M non chocan e se embotan coa imaxe de inimigo, senón que apuntan ao inhumano sen negar a humanidade no outro, senón abrindo vías para explorala e atoparche con ela. O 15-M non converte en inimigo aquilo que rexeita.

É unha non-violencia que cruza mesmo chiscadelas de complicidade alén das barreiras policiais. E que se dirixan a ti como a un ser humano e non como a un inimigo, iso si que doe

Explícame iso máis concretamente.

Penso por exemplo na non.violencia ostentativa, alegre e activa do 15-M. Non se trata xa da non-violencia ghandiana. A ghandiana era masoquista subida. Non dun cidadán que goza da vida, senón máis ben dun faquir que di: "non causo sufrimentos a outros, trágoos e fago ostentación dos sufrimentos que trago". A non-violencia do 15-M nace distinta, é unha mutación que reinterpreta todo un legado histórico. Non é só para os que teñan a "alma grande", senón para calquera. Non é para poucos, senón masiva, oceánica. Móvese no anonimato o cal significa, non que aparezamos todos esvaecidos, senón que a riqueza humana non é apropiada por unha figura sobresaliente que empequenece as demais. É unha non-violencia que cruza mesmo chiscadelas de complicidade alén das barreiras policiais. E que se dirixan a ti como a un ser humano e non como a un inimigo, iso si que doe.

Pero a policía responde a porrazos. Que facemos coa violencia que vén do outro lado?

A non-violencia non debe separarse da violencia, senón que esforzarse por entendela (que é algo distinto a xustificala). Hai que entender o que move os antidisturbios a actuar, o que pesa sobre eles. Recordo nunha manifestación do 15-M unha moza que lle gritaba á policía: "sodes coma nós, unídevos". Non é verdade. O 15-M di "sen casa, sen curro, sen medo". Pero ao policía, se lle dan unha orde e non a cumpre, igual o botan, queda sen traballo e sen soldo. Hai que entender as razóns que impiden ao outro sumarse a ti, entender como chegou até onde está, os seus valores, etc. Iso pasa por quitarlle a imaxe de inimigo. É a única forma de tecer algunha complicidade aínda que sexa mínima e pase só por pequenos xestos, actitudes e miradas. No enfrontamento máis duro pérdese todo iso, porque só hai imaxes de inimigo por todas partes. E golpear un inimigo é sempre moito máis fácil que golpear a un ser humano.

A non-violencia do 15-M, coa democratización actual da comunicación, expón un verdadeiro desafío aos poderes. Non saben manexala, aplícanlle constantemente imaxe de inimigo ("son lobos con pel de cordeiro"), pero non serve de nada

Pero a non-violencia do 15-M non conseguiu parar os recortes.

E a loita dos mineiros si? Unha forma falsa de definirse como realista é dicir que o outro perdeu contacto coa realidade. Ás veces hai obxectivos que non son alcanzables a curto prazo, nin polas boas nin polas malas. Dicir que polas boas non se consegue non é unha razón, habería que ver que se consegue polas malas. A violencia sempre se xustificou dese modo: "non serven as cousas pacíficas, hai que meter máis enerxía, meter a propia vida, ameazar a do outro". Pero está por ver que así se sexa máis eficaz. A non-violencia do 15-M, coa democratización actual da comunicación, expón un verdadeiro desafío aos poderes. Non saben manexala, aplícanlle constantemente imaxe de inimigo ("son lobos con pel de cordeiro"), pero non serve de nada. O 15-M é un gran deconstructor de imaxes de inimigo: "Non somos antisistema, o sistema é antinós". Quen respira o aire do 15-M na poboación? Unha inmensa maioría. Está claro que o endurecemento das políticas do PP busca acabar con ela e construír o seu outro como inimigo. Saben que a presión cidadá pode acabar pondo límites ás súas políticas.

En torno ao 25-S hai unha sensación de "cambio de fase", de que agora necesitamos algo máis directo, contundente e eficaz que o 15-M.

Estamos nun mundo onde pasan moitas cousas fodidas e o ourizo ten que sacar os seus púas. Estou de acordo. O problema é que a "radicalización" implique unha simplificación das cousas, recortando dimensións da riqueza do 15-M, facendo así que perda forza e se desinche. Un exemplo: o 25-S pretendía tensar o enfrontamento, superar barreiras de medo, acelerar os acontecementos, pero os pais e as nais non puideron ir á manifestación cos seus nenos porque podía ser perigoso. Non é estoutra forma de delegación política dos "incapaces" nos "capaces"? E outra cousa. Na lóxica dialéctica entre opresor e oprimido atopas moita acusación e moita denuncia, pero non a riqueza que hai xa aquí e agora no oprimido e que se despregaba como ríos polos campamentos do 15-M: a alegría do compartir, os engarces de vida, a construción colectiva, os tráficos de amizade e tenrura. Así quedamos só coas púas do ourizo e perdemos riqueza.

Hai que resistir a idea neoliberal de eficacia que se instala por todos lados: "non podemos perder o tempo con procesos longos, moi vagos e abertos, necesitamos froitos claros e tanxibles xa"

Un amigo di que entre o 15-M e o 25-S pasamos do "non nos representan" ao "a por eles". Unha radicalización do enfrontamento do 99% contra o 1% que aspira a cambiar as regras de xogo do poder.

Eu faríalle dúas preguntas críticas ao 25-S. A primeira, hai algo humano que buscar no outro lado ou só hai filloputas e criminais? É un búnker ou estámolo bunkerizando porque o vemos a través da imaxe de inimigo? Diríxesche ao outro (coas túas críticas) como ser humano ou chocas coa imaxe de inimigo? Bo, sobre isto xa falamos suficiente. E a segunda, canto tempo necesitamos para superar a maldición de Hegel que dicía que a cidadanía é incapaz de gobernarse a si mesma? Lembremos que o campamento de Sol durou só cinco semanas ou que as asembleas barriais baleiráronse moitísimo neste tempo. Construír é máis difícil que destruír e os seus tempos son moi distintos. Se tomásemos o poder creo que non saberiamos moi ben que facer con el. Como imos adquirir esa capacitación? Exclusivamente por vías rápidas de enfrontamento e tensión?

Rodear o Congreso tería que engadir esoutra dimensión, non?

Creo que si. Hai que coñecer, deslexitimar e pór na picota todos os resortes escondidos que un parlamento ten para funcionar en función de intereses que non son da sociedade, senón dos que a oprimen. Dicir o indicible, presentar o impresentable. Pero tamén necesitamos crear estruturas para que a cidadanía se goberne a si mesma. A auto-educación da cidadanía só pode ser un proceso lento e esa temporalidade choca coa procura de eficacia directa e inmediata. Hai que resistir á idea neoliberal de eficacia que se instala por todos lados: "non podemos perder o tempo con procesos longos, moi vagos e abertos, necesitamos froitos claros e tanxibles xa".

Outra idea de cambio social implica tamén outra temporalidade.

Está a madurar e callando unha política cidadá. Non partidista, non troceada en partidos que seleccionan só o que lles favorece e prexudica ao de en fronte. Unha política sen xerarquías e non excluínte, moi anónima, onde todo o mundo é substituíble. É un "cambio climático" que terá mareas altas e baixas, ondas encrespadas e escumas, pero o máis importante é a onda de fondo. A onda de fondo é esa nova política cidadá que vén. Durante algún tempo aínda, veremos infinitos xogos, engarces transitorios e tensións entre a política de partidos e esa política cidadá. Necesitamos os tempos dun proceso histórico para superar a maldición de Hegel.

Está a madurar e callando unha política cidadá. Non partidista, non troceada en partidos que seleccionan só o que lles favorece e prexudica ao de en fronte

Por último, Juan, por que honrar o outro e non optar mellor polo antagonismo puro e duro contra quen obstaculiza a nosa potencia? Por que a paz e non a guerra?

Pódense dar tantas respostas a iso... Non é unha elección moral, senón de vida contra a morte. A necesidade da vida é compartir e achegar vida a outros. A guerra sementa e cultiva morte. O obxectivo da guerra non é matar, pero é o medio para dobregar a vontade doutro á miña. Iso é nítido no teórico da guerra por excelencia, Von Clausewitz. Entre guerra e paz hai unha elección de vida. Non vida encorsetada en min mesmo como ser illado. Nin sequera no meu grupo con fronteira pechada cara a fóra. Porque empezas declarando inimigo ao de fóra e acabas buscando ao inimigo interno. Iso é o máis bonito do 15-M: é un espazo de vida compartida pero sen bordos duros cara a fóra.

Juan Gutiérrez CC-BY-SA El Diario
Asemblea do 15M na Coruña CC-BY-NC-SA Maribolheras

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.