A antropóloga ecofeminista Yayo Herrero (Madrid, 1965) participou a pasada semana en senllas charlas e debates en Vigo, A Coruña e Touro, en senllos actos organizados polo colectivo Matogueira, a plataforma Mina Touro-O Pino Non e Marea Atlántica. Alí falou dos perigos do extractivismo e da megaminería, dos riscos dun modelo económico que non teña en conta os límites do planeta e das políticas de sustentabilidade que se poden poñer en marcha dende as institucións locais. Herrero foi coordinadora estatal de Ecologistas en Acción e directora xeral da Fundación FUHEM, ademais de exercer a docencia na UNED. As súas investigacións céntranse na análise da actual crise ecolóxica producida polo modo de produción capitalista e fan fincapé no feito de que os traballos de coidados e de sostemento da vida -realizados maioritariamente por mulleres- non son tidos en conta no ciclo económico, carentes de remuneración ou completamente precarizados.

Como se ligan ecoloxismo e feminismo? E ecoloxismo e xustiza social? Son os grupos máis empobrecidos e as mulleres quen sofren en primeiro termo e de maneira máis brutal os efectos máis negativos da degradación medioambiental e do cambio climático?

O nesgo de clase é clarísimo. As dimensións ecolóxicas do cambio climático non teñen en si mesmas un nesgo de clase, pero quen se ve prexudicado en maior medida polas consecuencias de fenómenos meteorolóxicos extremos son claramente as clases populares. Ou, por exemplo, se observamos toda a dinámica extractivista nun momento en que os límites físicos do planeta está superados, son precisamente as sociedades máis empobrecidas as que se ven expulsadas dos seus territorios para poder extraer as materias primas que van beneficiar os sectores máis privilexiados. Se miramos ademais cal é a pegada ecolóxica deses materiais, a quen prexudican máis é aos sectores máis empobrecidos. E así temos medio mundo convertido nunha mina e nun vertedoiro, ao servizo dunha minoría amparada polo poder económico, político e militar.

"Temos medio mundo convertido nunha mina e nun vertedoiro, ao servizo dunha minoría amparada polo poder económico, político e militar"

E en relación coas mulleres, atopamos por exemplo que os fenómenos de contaminación masiva con produtos químicos e alteradores hormonais as afectan sobre todo a elas. Pero, ademais, se observamos como se sostén a vida humana, vemos que non só depende da natureza, senón que depende tamén de que as persoas recibamos ao longo de toda a vida -pero sobre todo na infancia, na vellez ou nos momentos de enfermidade- unha cantidade inxente de traballo de coidados, que son realizados maioritariamente por mulleres. Temos un modelo que ataca a vida, que debe ser sostida polas mulleres. E polo tanto ecoloxismo e feminismo teñen por diante un camiño conxunto, moi sinérxico.

"A medida que a demanda crece e que os espazos de onde obter minerais se van reducindo, comeza a optarse por sacalos máis preto da casa"

O pasado xoves estiveches en Touro, onde se está a vivir unha loita moi importante contra a reapertura da mina. Este tipo de conflitos vai ser cada vez máis habitual, mesmo nos países máis desenvolvidos?

Nalgunhas zonas do planeta levan sufrindo este esquema máis de 500 anos, porque o modelo capitalista desenvolveuse cun esquema racista e colonial. O propio modelo de estado de benestar que coñecemos, que funcionou durante 30 ou 40 anos, funcionou a custa do fluxo de materiais e enerxía procedente dos países empobrecidos. A medida que a demanda crece e que os espazos de onde obter minerais se van reducindo, comeza a optarse por sacalos máis preto da casa. É por iso que no Estado español están pendentes de aprobarse centos de proxectos extractivistas, en moitos casos minas que xa se deran por pechadas anos atrás, como o caso de Touro. O procedemento é moitas veces o dunha alianza entre unha empresa transnacional con algunha compañía local, como unha forma de dar cumprimento a toda esta retórica do desenvolvemento local, xeración de postos de traballo e demais. E estes proxectos acaban provocando unha perda de calidade de vida moi importante nos lugares nos que actúan, xerando uns poucos postos de traballo a custa de perder outros moitos nas actividades tradicionais. Ademais, estragan o territorio nun momento en que o cambio climático nos vai ir obrigando a vivir de novo máis relocalizados nos nosos propios territorios. É un suicidio.

Nos últimos meses está crecendo un debate sobre se a esquerda debe priorizar as respostas ás necesidades materiais da poboación ou ás necesidades identitarias (unha denominación na que entraría todo o non referido directamente ao campo económico e ao benestar material), presentada esta dicotomía como unha oposición entre dous conceptos case indeparables. Como valoras este debate?

Ese debate dáse moitas veces no que para min é unha falsa oposición. Non creo que poida haber un debate materialista en oposición a un debate identitario como se levar adiante ambos temas fose algo incompatible. É un erro habitual das esquerdas que vén dende hai moitísimo tempo. Abordar as condicións materiais, é dicir, o reparto da riqueza e o sostemento da vida digna da maioría social, é absolutamente imposible sen abordar os límites físicos do planeta e a dependencia que a reprodución humana ten dos traballos de coidados, que veñen realizando as mulleres de forma sistemática.

"Paréceme moi torpe que dende algúns sectores das esquerdas non se vexa que detrás do ecoloxismo e do feminismo hai elementos absolutamente materiais"

Detrás da crise económica, detrás do feito de que a economía capitalista estea sendo incapaz de reproducirse a partir da economía real non especulativa está o propio declive dos recursos naturais do planeta. O problema do desemprego masivo non é consecuencia da aplicación de políticas ecolóxicas que nunca foron aplicadas, senón que é un problema de límites no modelo establecido. Cando as taxas de ganancia xa non son suficientes para ese modelo, o que se fai é expulsar os traballadores. A crise ecolóxica está no corazón da crise económica. Se ti tes a tentación de separar o material do ecolóxico, que está na base do material, corres o risco de facer propostas que sexan inviables, convertendo as propostas da esquerda en irrelevantes, dando paso á emerxencia dos fascismos.

E o mesmo pasa co feminismo. O capitalismo non se sostén sen o traballo de coidados que realizan as mulleres. Se ti non incorporas esa dimensión, o resultado é que as clases máis desfavorecidas quedan privadas dese traballo de coidados. Por iso paréceme moi torpe que dende algúns sectores das esquerdas non se vexa que detrás do ecoloxismo e no feminismo hai elementos absolutamente materiais.

"Algúns partidos e movementos sociais elitizáronse enormemente: non hai organización de base e hai en cambio un traballo máis abstracto e desvinculado dos lugares concretos"

Como se pode chegar ás maiorías sociais? A aquelas persoas e colectivos máis afastados dos núcleos activistas?

Creo que aos partidos políticos de esquerda e aos movementos sociais con ollada emancipadora nos falta organización. Aí si que creo que temos que mirar cara atrás e ver como se organizou o movemento obreiro, que en cada barrio onde estaba a xente que sufría había persoas que realizaban un traballo dende a base. Algúns partidos e movementos sociais elitizáronse enormemente: non hai organización de base e hai en cambio un traballo máis abstracto e desvinculado dos lugares concretos. E creo que temos que recuperar estas cousas.

"É clave que a xente participe: en partidos políticos, en movementos sociais, en asociacións de nais e pais..., para aprender e para autodefenderse, para coidarnos as unhas ás outras"

As verdadeiras mudanzas (por exemplo nos hábitos de consumo) chegan a través de cambios colectivos e non só individuais?

As dúas cousas son necesarias e unha non se separa da outra. Un cambio colectivo xera cambios individuais e os cambios persoais fan que te integres máis no colectivo. Eu creo que cando os cambios persoais os fas ti soa e pensas en mudar hábitos de consumo, por exemplo, podes acabar caendo en dinámicas que estruturalmente non provocan cambios reais. Cos cambios colectivos cada persoa vai aprendendo a resolver os problemas. Para min é clave que a xente participe: en partidos políticos, en movementos sociais, en asociacións de nais e pais..., pero o importante é estar organizadas, para aprender e para autodefenderse, para coidarnos as unhas ás outras.

"O movemento feminista está facendo unha lectura moito máis global do momento histórico: de como hai unha ideoloxía capitalista, machista, heteropatriarcal e ecocida que está poñendo en risco o conxunto da vida"

Hai unha gran diferenza de xénero no voto que reciben Trump, Bolsonaro, Salvini ou a AFD, maioritariamente masculino. Ademais, o movemento feminista erixiuse nunha das grandes forzas de oposición ao ascenso da dereita populista en varios países. Por que se produce isto, ao teu xuízo?

O movemento feminista está indo máis aló de simplemente ocuparse da violencia machista ou das desigualdades de xénero. Está facendo unha lectura moito máis global do momento histórico que estamos vivindo: de como hai unha ideoloxía capitalista, machista, heteropatriarcal e ecocida que está poñendo en risco o conxunto da vida, a posibilidade de vivir vidas que mereza a pena ser vividas. Está sabendo ler este momento de complexidade, xerando axendas nas que se senten incluídas a maior parte das persoas, como vimos no 8M.

Que capacidade teñen as administracións locais, por exemplo os gobernos municipais de cidades e vilas, para introducir cambios reais nas políticas de sustentabilidade? 

Dende as cidades pódense facer moitisimas cousas, se temos en conta en primeiro lugar que son as responsables de xerar a maior parte dos gases de efecto invernadoiro. Dentro da cidade pódese traballar tamén no cambio dos sistemas alimentarios, no modelo urbanístico ou nos sistemas de transporte e mobilidade. Pero as institucións, ademais, poden pelexar pola hexemonía cultural; mesmo cando non se teñen competencias, o poder cuestionar o discurso dominante é clave. En Madrid vivímolo na loita contra a contaminación atmosférica, cando por primeira vez se tomaron medidas: determinados sectores conservadores revolvéronse de maneira violenta, pero amplos sectores da poboación viron por primeira vez que isto era necesario, e iso tivo que ver coa capacidade de amplificar un discurso que xa viña facendo o movemento ecoloxista.

"As institucións poden pelexar pola hexemonía cultural; mesmo cando non se teñen competencias, poder cuestionar o discurso dominante é clave"

Hai que traballar ademais en termos de ecorrexión, que as cidades teñan en conta que están rodeadas por un tecido rural rico, no que se pode relocalizar economía. E, por último, hai que ter en conta que moitas veces as administracións non son neoliberais só porque haxa persoas neoliberais á súa fronte, senón porque os procesos, a institución, as formas de contratación..., son en si neoliberais. Hai que facer cambios aí, aínda que moitas veces implique facer algunha forma de desobediencia institucional. E para facer desobediencia institucional é necesario ter maiorías sociais detrás que estean dispostas a apoiar iso. E aí volvemos a ese traballo de base nos barrios, cos movementos sociais..., e na atención ás persoas que están a sufrir a emerxencia social e a precariedade social máis directamente e de forma máis brutal.