“Un prosista chino ha observado que el unicornio, en razón misma de lo anómalo que es, ha de pasar inadvertido. Los ojos ven lo que están habituados a ver” (Jorge Luis Borges)

Maio é época de exames e o 15-M non se libra. A celebración do segundo aniversario é unha ocasión propicia para o xuízo mediático: está aínda vivo o 15-M, que queda? Son máis, son menos? E que conseguiron? Son ollos que ven o que están habituados a ver: o evento e non o proceso, a identidade e non as metamorfoses, o espectacular e non o cotián, o macro e non o micro, o cuantitativo e non o cualitativo, os resultados e non os efectos. Mirada clínica, mirada exterior, mirada do Pai, o maior problema é que a interioricemos e nos conformemos ás súas normas. Por iso, o outro día unha amiga protestaba dicindo: “á merda o aniversario, loitamos todos os días, poderiámolo celebrar o 3 de febreiro ou o 11 de xuño. Se os medios dannos por mortos, pois mellor, así traballaremos máis tranquilos”.

O unicornio non é exactamente un cabalo. E do mesmo xeito, o 15-M, as mareas ou a PAH tampouco son movementos sociais ao uso, senón os nomes e as máscaras que se dá a si mesmo un proceso verdadeiramente insólito de politización social. Á vez o mesmo e sempre diferente, en transformación. O desafío non pasa tanto por responder o sennúmero de mentiras ou clixés que se atopan a diario nos medios, como por aprender a vernos e narrarnos de forma distinta. Saber nomear, dar valor e comunicar o extraordinario do que estamos facendo e vivindo.

Milagres

O máis normal sería a xeneralización do medo, a resignación, a culpa e a individualización. Ese é por exemplo o efecto pasivizante que persegue sementar o relato oficial de que “vivimos por riba das nosas posibilidades”

Atención á actualidade política, implicación persoal en iniciativas, protesta e organización, hoxe o malestar social exprésase e compártese, non só con amigos e nos bares, senón con descoñecidos e na rúa. Convértese en acción. Isto non é mecánico, automático, necesario, non tería por que ser así. De feito, non é o que está a pasar noutros países europeos afectados pola crise/estafa. O máis normal sería a xeneralización do medo, a resignación, a culpa e a individualización. Ese é por exemplo o efecto pasivizante que persegue sementar o relato oficial de que “vivimos por riba das nosas posibilidades”: somos pecadores, non temos polo tanto ningunha lexitimidade para a protesta, no castigo acharemos a nosa expiación, benvidos sexan pois os recortes de Merkel e Rajoy (figuras do Pai castigador).

O privado vólvese común e compartido. A depresión politízase. Afúndense os sentidos que sostiñan a nosa existencia (propiedade, éxito, consumo), pero tamén somos capaces de inventar outros con outros

Pero ese relato non conseguiu imporse como hexemónico. O privado vólvese común e compartido. A depresión politízase. Afúndense os sentidos que sostiñan a nosa existencia (propiedade, éxito, consumo), pero tamén somos capaces de inventar outros con outros. Movémonos a partir dos lugares que habitamos para facernos cargo da situación colectiva. Responsabilización contra culpa. (De feito, e seguramente por isto mesmo, non é en absoluto seguro que a tendencia de suicidios na crise sexa á alza).

Perroflautas, funcionarios, bombeiros, policías, persoal sanitario, xuíces, profesores, xente calquera... O suxeito do 15-M, as mareas ou a PAH é o 99%. Non son loitas corporativas, senón inclusivas e “polo de todos”. En primeiro lugar, agrupan ao redor de evidencias comúns e obxectivos concretos a xentes de procedencia ideolóxica moi diversa, neutralizando o escenario de enfrontamento entre “as dúas Españas” tan funcional aos poderes. En segundo lugar, rompen a división tradicional entre actores e espectadores da política: a comunidade de loita e sentido da marea verde son os pais, os profesores e os alumnos; no caso da marea branca, os médicos, os traballadores e os usuarios do sistema público de saúde; no da PAH, os afectados directos, activistas con distintos percorridos e xente calquera, etc. Por último, comparten momentos de protesta pública (coma o pasado 23-F), un repertorio de acción (asembleas, cortes de rúa, peches) e un mesmo relato sobre a natureza do que ocorre: “non somos mercadorías en mans de políticos e banqueiros”.

O suxeito do 15-M, as mareas ou a PAH é o 99%. Non son loitas corporativas, senón inclusivas e “polo de todos”

Isto non é mecánico, automático, necesario, non tería por que ser así. O máis normal sería a autorreferencialidade e a fragmentación, corporativa ou ideolóxica. Loitas que van ao seu, sen resoar coas demais, sen abrir preguntas comúns sobre a sociedade en que vivimos, sen inventar novas posibilidades contaxiosas para a acción colectiva, sen ir máis aló da definición sectorial dos problemas. Iso é o normal. Un activista grego recentemente de paso por Madrid contaba que a Praza Syntagma sempre estivera dividida por identidades: anarquistas, comunistas, etc. E asombrábase escoitando que nas prazas do 15-M creamos un nós aberto e incluínte que transcendía as diferenzas sen abolilas.

Un activista grego contaba que a Praza Syntagma sempre estivera dividida por identidades: anarquistas, comunistas, etc. E asombrábase escoitando que nas prazas do 15-M creamos un nós aberto e incluínte que transcendía as diferenzas sen abolilas.

E non é a narrativa do 99% contra o 1%, esa resimbolización do común desde abaixo, o que conxurou polo momento a posibilidade dun Amencer Dourado á española, cos seus chibos expiatorios e a súa violencia nas rúas? O activista grego explicaba que o grupo neonazi está sostido en boa parte pola policía. E quedaba a cadros cando lle enumerabamos os xestos insólitos que vimos proliferar aquí entre os axentes da orde: manifestacións, críticas cara aos políticos e os mandos, accións de desobediencia, negativas a participar en desafiuzamentos, etc. O inimigo búscase por arriba, non á beira.

O máis normal sería tamén, como non paran de repetirnos os medios de comunicación, que se dese "un estalido". Non se sabe moi ben que é iso, pero imaxinemos: saqueos e pillaxe, aumento incontrolado da delincuencia, guerra de todos contra todos. E, en consecuencia, relexitimación da autoridade estatal como árbitro necesario da convivencia. Non está a pasar. Por unha banda, activouse un tecido de solidariedade formal e informal ao redor dos problemas materiais da precariedade e a pobreza (desde as redes de economía solidaria até as redes familiares e de amizade). E por outro, iso que desde arriba chaman antipolítica (penso por exemplo na PAH) elabora o malestar social nun sentido creativo e colectivo, de dignidade, que suscita alegría mesmo no medio da desesperación.

O imposible

O obxectivo principal das doutrinas do shock, explica Klein, é romper as defensas de sentido dunha sociedade: varrer as narrativas autónomas e as formas independentes de facer lexible o mundo que ten a xente común

Na doutrina do shock, Naomi Klein explica como o capitalismo do desastre aproveita as atmosferas de pánico e depresión social para catalizar un salto cara a adiante na transformación neoliberal das sociedades. No Chile de Pinochet, na Polonia post-soviética, na Nova Orleans devastado polo Katrina, unha mestura de shocks represivos e económicos noquearon as poboacións, crebando a solidariedade social, contaxiando a parálise, a renuncia e o medo ao outro, fomentando a dependencia dun pai protector. O obxectivo principal das doutrinas do shock, explica Klein, é romper as defensas de sentido dunha sociedade: varrer as narrativas autónomas e as formas independentes de facer lexible o mundo que ten a xente común, aproveitando a desorientación consecuente para instalar o sálvese quen poida como definición dominante da realidade.

A doutrina do shock non triunfa aquí como debería. Podémolo observar mesmo a contraluz da irritación con que os economistas neoliberais analizan a sociedade española e a crise: o problema para eles é a nosa persistencia tenaz en pensarnos doutra forma que como átomos sen dereitos colectivos nin apego ningún por seres ou lugares, movidos exclusivamente pola idea do éxito e a autorrealización individual (“rixideces normativas”, “insuficiente mobilidade xeográfica”, “limitado espírito emprendedor”, “colchón familiar”, etc.).

A política non é a expresión de suxeitos previos ou preconstituidos (ideolóxicos ou sociolóxicos), senón a creación de espazos de subxectivación que non existían antes

Non hai shock porque hai política. Segundo o filósofo francés Jacques Rancière, a política fai tres movementos. Primeiro, interrompe o necesario (o-que-hai-é-o-que-hai, é-a-crise, non-hai-diñeiro, non-hai, de-onde-non-hai). Segundo, crea outro mapa do posible: o que é posible ver, sentir, facer e pensar. Por exemplo, ver un desafiuzamento onde un non debería ver nada ou só a “execución rutineira da falta de pagamento dunha hipoteca”. Sentir que son intolerables, non correctos, necesarios ou fatais, e que nos concirnen. Organizarse colectivamente para detelos. E terceiro, inventa novos suxeitos: redefine quen son capaces de ver, sentir, facer ou pensar. A política non é a expresión de suxeitos previos ou preconstituidos (ideolóxicos ou sociolóxicos), senón a creación de espazos de subxectivación que non existían antes, onde os supostamente incapaces e ignorantes toman a palabra e actúan, pasando así de vítimas a actores.

A política debuxa un novo mapa de conexións. O máis potente en España non é que haxa moitos grupos facendo cousas, senón que se configurou un plano (ou clima) de politización que atravesa as divisións sociais: á vez un espazo de altísima condutibilidade onde as palabras, as accións e os afectos circulan, un ecosistema máis amplo que a suma das súas partes, un campo de forzas e resonancias, un relato común de sentido sobre o que (nos) pasa. Hai electricidade no aire.

Só vemos o que estamos habituados a ver: o normal e non o imposible. Pero desde o 15 de maio de 2011 vivimos no imposible. O desacato de todas as probabilidades, de todas as fatalidades, de todos os destinos. Necesitamos por tanto un “pensamento do imposible”

Só vemos o que estamos habituados a ver: o normal e non o imposible. Pero desde o 15 de maio de 2011 vivimos no imposible. O desacato de todas as probabilidades, de todas as fatalidades, de todos os destinos. Necesitamos por tanto un “pensamento do imposible”. Un pensamento que deshabitúe os nosos ollos para que podamos ver (e valorar) o que pasa e non tería que estar a pasar, o que non pasa e tería (por lóxica) que estar a suceder. Un pensamento des-naturalizador, capaz de ver a creación e non só a repetición, a acción e non só os determinismos sociais ou causais. Para sentir a potencia do que facemos, para persistir nela e prolongala en direccións imprevistas.