Tras a publicación da sentenza nº 60/2021, do 12 de febreiro, da sección 3ª da Audiencia Provincial da Coruña, a maior parte da opinión pública galega tense pronunciado en contra do seu contido, até o punto de ser considerado unha nova aldraxe filofranquista fronte a quen defende a recuperación do Pazo de Meirás para a cidadanía.
Malia ter a sentenza confirmado, felizmente, o núcleo esencial da histórica decisión xurídica de instancia, ditada o 2 de setembro do 2020 pola maxistrada titular do xulgado nº1 da Coruña –lémbrese: que o Pazo de Meirás é dominio público estatal pola súa afectación ao servizo da xefatura do Estado, e en consecuencia deben declararse nulos todos os intentos de formalización dunha apropiación privada pola Familia Franco–, tanto o PSdeG como o BNG manifestaron o seu malestar coas maxistradas da Audiencia –a sección de tres estaba formada por maioría de mulleres– por teren aceptado a apelación da familia Franco no punto que tecnicamente os xuristas coñecemos como a “liquidación do estado posesorio”, isto é, o rexime indemnizatorio que desde o 1889 recolle o Código Civil para todos os posuidores dunha cousa, moble ou inmoble, que resultan non ser os donos dela.
Na medida en que está demostrada a fraudulenta apropiación do Pazo polos Franco, é lóxico que esta afirmación teña provocado incomprensión e mesmo indignación social, polo que convén explicala con algún detalle
Para que se entenda correctamente esta sentenza, e a partir de aí se poda facer unha ponderada valoración política do seu transfondo (tamén, da eventual conveniencia da presentación dun recurso de casación), as leitoras e leitores de Praza Pública vanme permitir expor neste artigo unha sucinta explicación técnica da parte máis polémica deste pronunciamento xudicial.
En resumo, fronte ao criterio seguido pola xuíza Marta Canales na primeira instancia, a sentenza da Audiencia Provincial acepta abonar todos os gastos necesarios e útiles feitos polos posuidores do Pazo desde o momento da morte de Franco, desde a premisa xurídica de que os herdeiros de Franco e Carmen Polo tiveron a partir de novembro do 1975 (ou cando menos desde marzo de 1990, cando se retira o último Guardia Civil do Pazo) a condición civil de posuidores de boa-fé.
Na medida en que está demostrada a fraudulenta apropiación do Pazo polos Franco, é lóxico que esta afirmación teña provocado incomprensión e mesmo indignación social, polo que convén explicala con algún detalle. Comezando polo feito de que o noso Código Civil (art. 433) considera posuidor de boa-fé “ao que ignora que no seu título ou modo de adquirir exista vicio que o invalide”, e posuidor de má-fé a quen se encontre no caso contrario. Aliás, o Código presume sempre a boa-fé, de tal modo que, conforme ao rexime das presuncións iuris tantum, correspóndelle probar esa má-fé a quen afirme a súa existencia verbo dun determinado posuidor.
Por suposto, con todas as evidencias achegadas pola demanda, a sentenza non dubida en considerar que Franco sí era un posuidor de má-fé, moi consciente de todas as maquinacións feitas para apropiarse ilicitamente do Pazo.
Porén, o debate xurídico está noutrén. Concretamente, en determinar se a posesión do Pazo polos herdeiros Franco era ou non de má-fé. Pois, como elemento subxectivo e persoal, o Código Civil considera que a má-fé non se transmite aos herdeiros, salvo que se acredite que estes coñecían os vicios da posesión do causante (art. 442 CC).
O Código Civil considera que a má-fé non se transmite aos herdeiros, salvo que se acredite que estes coñecían os vicios da posesión do causante. Trátase dun debate que, en sede xudicial non pode respostarse con criterios políticos, senón aplicando ao caso concreto os criterios xerais establecidos polo Código Civil e a xurisprudencia aplicable ao respecto.
Debate que non é un asunto de brancos e negros, ou pacífico; trátase dun debate que, en sede xudicial non pode respostarse con criterios políticos, senón aplicando ao caso concreto os criterios xerais establecidos polo Código Civil e a xurisprudencia aplicable ao respecto.
Estas dúbidas foron oportunamente advertidas tanto no Informe histórico-xurídico rendido o 27 de febreiro do 2018 pola comisión de expertos designada pola Deputación da Coruña, como no Informe xurídico rendido en xuño do 2018 pola comisión de expertos designada pola Consellaría de Cultura, Educación e ordenación Universitaria. En particular, este último informe opinou que “prudencialmente pódese cualificar como unha posesión de boa-fé, por canto non consta existencia de requirimento ningún de restitución realizado pola Administración Xeral do Estado (nin por outra Administración pública)”.
Frente a isto, o concello de Sada manifestouse en contra, defendendo a interpretación de que a posesión do Pazo a partir da morte de Franco foi de má-fé; tamén o fixeron En Marea e BNG no Parlamento galego na súa sesión do 11 de xullo do 2018. De facto, a Proposición non de Lei transaccionada e finalmente aprobada no Parlamento galego por unanimidade ese día, manifestaba no seu punto 3 a vontade de que “a recuperación do Pazo de Meirás para o patrimonio público non implique un novo custo para o pobo de Galicia”.
Inicialmente, non obstante, a demanda da acción reivindicatoria exercida pola Avogacía do Estado sobre o pazo (presentada o 10 de xullo do 2019) recoñecía que os demandados ostentaban unha posesión de boa-fé, polo que non se opuña ao recoñecemento do resarcimento de gastos necesarios e útiles para a conservación do Pazo.
Mais a Avogacía do Estado cambiou sobrevidamente este enfoque inicial da demanda –que era o da Comisión de expertos da Xunta de Galicia–, introducindo o criterio contrario no acto da audiencia previa ao xuízo oral na instancia.
Neste acto, a Avogacía do Estado introduciu como alegación complementar que, no caso de se acceder ás súas pretensións, non se debía liquidar o estado posesorio, na medida en que consideraba que non existira boa-fé por parte dos posuidores, fundamentando a proba da má-fé (tal e como exixe o Código Civil) en que os herdeiros de Franco, na súa contestación á demanda, recoñeceran que a escritura de compravenda do pazo do ano 1941 non contemplaba un prezo real, senón ficticio. Todas as institucións personadas nos autos aceptaron este plantexamento, e así o acabou facendo tamén a propia xuíz de instancia na sentenza do 2 de setembro (p. 380):
“Atendida la declaración de hechos probados efectuada y habiéndose aceptado la argumentación jurídica del Estado e intervinientes, se considera que ha de aceptarse la petición del Estado, por lo que no cabe liquidar el estado posesorio, al ser evidente la mala fe.
Trátase dunha cuestión formal pero moi delicada, porque pode supor o quebrantamento das formas esenciais do xuízo, e con iso podería dar lugar a unha estimación do eventual recurso de casación e, xa que logo, á anulación da sentenza do 2 de setembro
Mala fe que se materializa, en lo que aquí atañe, cuando tras aceptar el Caudillo la donación del Pazo de Meiras, en su calidad de Jefe de Estado, otorga una escritura pública el 24 de mayo de 1941 con la sola finalidad de inscribir este bien a su nombre en el Registro de la Propiedad, sin mediar precio alguno. Porque se realizaron transmisiones forzosas de las propiedades colindantes. Y porque el Estado asumió todo los gastos de la residencia estival que fue gestionada y administrada como residencia oficial del Jefe de Estado”.
Pois ben, tal foi o punto que NON aceptou a Audiencia Provincial na súa sentenza do 12 de febreiro do 2021. O seu criterio, en cambio, asenta sobre dúas razóns xurídicas:
Unha razón procesual, consistente en que este argumento, o da má-fe dos Franco, foi introducido extemporáneamente pola Avogacía do Estado no trámite de alegacións previas, contradicindo substancialmente o suplico da demanda inicial, que configura os termos do debate procesual conforme ao principio de congruencia, tal e como se regula polo art. 426 Lei de Axuizamento Civil. A Audiencia non o admite, porque “Se trata de una alegación sorpresiva, que supone una importante modificación de la demanda, en un momento en que ya no se permite alegar, se obliga a los demandados a formalizar una contestación improvisada en el acto, sobre la que no se pudo proponer prueba con la contestación, y se obligaría a articularla a contrapié en ese momento. Se le situó en una posición de inferioridad defensiva. Por lo que no debió de admitirse la mutación”. Trátase dunha cuestión formal pero moi delicada, porque pode supor o quebrantamento das formas esenciais do xuízo, e con iso podería dar lugar a unha estimación do eventual recurso de casación e, xa que logo, á anulación da sentenza do 2 de setembro.
Unha razón de fondo sobre a natureza dos gastos producidos durante a posesión do Pazo tras a morte de Franco. Seguindo a distinción civil (art. 453 CC) entre gastos necesarios (os imprescindibles para conservar a cousa) e os útiles (os que sen ser necesarios para a súa conservación, contribúen a un maior aproveitamento do mesmo), a Audiencia recoñece que a familia Franco fixo gastos necesarios (obras de mantemento e reconstrución) no Pazo tras o seu incendio en 1978 e en anos posteriores, lembrando que o Código Civil recoñece o resarcimento de tales gastos mesmo aos posuidores de má-fe (por exemplo: a uns okupas). Tamén recoñece que se produciron gastos útiles, e que tales gastos deben aboarse ao posuidor de boa-fé.
Tras un detallado razoamento (páxinas 26 a 29 da sentenza), a Audiencia Provincial considera non demostrada a existencia de má-fé dos herdeiros de Franco no sentido técnico-xurídico, conforme a unha variada gama de argumentos entre os que destaca o feito de que durante moitos anos ningunha administración reclamase ou opuxese nada á posesión do Pazo pola familia Franco. Razóns polas cais non considera desvirtuada a presunción legal de boa-fé. A consecuencia do razoamento non pode ser outra que a indemnización tamén dos gastos útiles.
Do punto de vista do razoamento xurídico, en definitiva, considero que os argumentos dados, por moi discutibles que resulten, resultan ser sólidos e competentes, e mesmo prudentes do punto de vista xurídico estratéxico
En todo caso, a determinación concreta deses gastos e a súa correspondente liquidación deberá ser obxecto dun procedemento contraditorio específico en execución de sentenza –moi probablemente, con probas periciais contraditorias das partes sobre a taxación deses gastos–, que tramitará a xuíza do xulgado de instancia nº 1 da Coruña cando a súa sentenza adquira firmeza; cousa que, dito sexa de paso, deberá ainda agardar a que se resolva o recurso de casación que, con toda probabilidade, presentará a familia Franco perante o Tribunal Supremo. A Avogacía do Estado –ao meu xuízo, con prudente criterio– aceptou xa a razonabilidade técnica do pronunciamento da Audiencia, ao anunciar a súa intención de non recorrer en casación ao Tribunal Supremo.
Nun paso da súa sentenza, a propia Audiencia advirte de que non se pode malinterpretar o punto 3 da PNL aprobada polo Parlamento Galego (transcrito arriba). E faino cun párrafo que, pola súa infrecuencia nunha resolución xudicial, merece a pena ser reproducido como motivación “material” da decisión “salomónica” que, se así se quer, adoptou o tribunal coruñés:
“(...) el mandato político fue siempre que la integración en el patrimonio público se obtuviese, y que además «no implique un nuevo coste para el pueblo de Galicia». Lo que se quiere decir es que para esa integración no se acudiese a una expropiación con justiprecio, ni a una negociación tendente a una compra; y parece haberse interpretado como una obligación de negar la liquidación del estado posesorio. El Parlamento de Galicia en ningún momento rechaza ningún extremo de las conclusiones del dictamen de la Comisión de Expertos, al contrario. La voluntad del Pueblo Gallego, expresada a través del Parlamento de Galicia en una resolución unánime, nunca ha sido que se infringiese la Ley, ni que se dejase de hacer frente a lo que las normas legales establezcan, ni que se proceda a una usurpación, cuando es claro que está marcando que el camino a seguir es acudir a los tribunales de justicia. Lo que se quiso vetar fueron vías que supusieran en definitiva pagar por la recompra –en sentido vulgar del término– del Pazo”.
Do punto de vista do razoamento xurídico, en definitiva, considero que os argumentos dados, por moi discutibles que resulten, resultan ser sólidos e competentes, e mesmo prudentes do punto de vista xurídico estratéxico. Explícome.
Por moito que nos “doa” pagarlle a indemnización correspondente aos Franco por eses gastos necesarios e útiles, é imprescindible que as lexítimas valoracións políticas da sentenza, e mesmo da viabilidade dunha eventual casación exercida pola Avogacía do Estado, se constrúan apartir do respecto –todo o crítico que se queira– ao criterio xurídico manifestado pola Audiencia.
Como demócratas, mal faríamos pedíndolles aos tribunais resolucións “ad personam” e contra legem; mal faríamos tamén se, cando non nos dan a razón nun preito, tiramos de argumentario “ad personam” contra os xuíces, tachándoos neste caso de “filofranquistas”. Por esta atitude, por certo, teño tido discusións reiteradas ao longo da vida con miña nai, que conserva unha peculiar tradición “cultural” de considerar que cando se perde un preito é porque alguén (ou o xuíz, ou o avogado, ou todos) “se vendeu”. É unha mala tradición, porque a fe no Dereito, como mecanismo milenario irremplazábel na resolución civilizada de conflitos, debe manterse intacta tanto nas vitorias como nas derrotas.
A recuperación do Pazo logrouse felizmente grazas ao esforzo de moita xente; mais o Pazo de Meirás non pode ser concibido como o año de Deus que vai arrincar o pecado franquista da España democrática. Non nos enganemos: a cultura política do franquismo –comezando pola propia Monarquía, os verdadeiros herdeiros políticos de Franco– segue estando aí, e ten ainda moito poder, especialmente nas cúpulas institucionais do Estado
Cumpriría contermos as gañas de facer pasar aos Franco “por debaixo do futbolín”, tratando de facer precipitadamente todos os deberes que non puidemos facer durante corenta e cinco anos. A recuperación do Pazo logrouse felizmente grazas ao esforzo de moita xente; mais o Pazo de Meirás non pode ser concibido como o año de Deus que vai arrincar o pecado franquista da España democrática. Non nos enganemos: a cultura política do franquismo –comezando pola propia Monarquía, os verdadeiros herdeiros políticos de Franco– segue estando aí, e ten ainda moito poder, especialmente nas cúpulas institucionais do Estado.
As nosas estratexias – tamén as xudiciais– deben ser moi conscientes diso. Tal e como está o panorama no Reino de España, pensar que imos encontrar na Sala 1ª do Tribunal Supremo seis maxistrados que declaren que os herdeiros de Franco actuaron durante corenta e cinco anos de má-fé, parece máis un exercicio de fantasía –ou de ruleta rusa– que de fría apreciación da realidade.
E por iso, deberíamos sermos os primeiros interesados en recuperar o Pazo para o público conforme á Lei, porque ningunha recuperación “confiscatoria” tería moito futuro, tendo en conta a xurisprudencia do propio Tribunal Supremo e, aliás, a do Tribunal Europeo de Dereitos Humanos no caso da confiscación dos bens do ex Rei de Grecia (Sentencia de 23 de novembro do ano 2000).
Coido que a Audiencia Provincial da Coruña avanzou por ese camiño de boa-fé (dito sexa sen retranca), e merece un recoñecemento público.
San Lourenzo de Meixigo, 22 de febreiro do 2021
