En abril de 1961, a filósofa Hannah Arendt cubriu o xuízo contra Adolf Eichmann, tenente coronel das SS e principal responsable das deportacións masivas de xudeus aos campos de concentración. Cando Eichmann chegou a Xerusalén, multitude de persoas acudiron a velo en directo, e o xuízo foi retransmitido por televisión. Converteuse nun auténtico evento nacional para Israel. A sociedade esperaba atopar un individuo malvado, ideoloxicamente convencido e cunha clara psicopatía social. No fondo, querían (e necesitaban) ver nel ao mesmo diaño.
Con todo, Arendt, non sen trabas por parte dalgún dos seus compañeiros, atopouse cun homiño gris. Un verdugo, con todas as letras, pero afastado da imaxe perversa que o simbolismo ao redor do Holocausto creara. Eichmann era un burócrata que xustificaba as súas accións alegando que era “o que tiña que facer”, ou que se trataba "do seu traballo”. No seu pensamento, non consideraba que estivese a facer algo malo, a pesar das sanguentas consecuencias que cada unha das súas firmas desataba. Escudábase en que era, como demostrou no xuízo, un gran coñecedor da doutrina da Igrexa xudaica, e que buscou alternativas antes do envío masivo de xudeus aos campos de concentración. Non actuou movido pola tolemia nin a maldade, senón que era un elo dunha cadea. Como é lóxico, non é algo que escuse os seus actos, pero non encaixaba no estereotipo dos nazis.
Aquí nace a tese da banalidade do mal, na que a responsabilidade se dilúe dentro dun sistema do que toda a sociedade alemá formou parte, dunha forma máis ou menos activa. Con todo, ten unha dobre lectura. Se Eichmann non estaba tolo nin era un psicópata, por que participou no exterminio, sendo plenamente consciente das consecuencias que carrexaba? A resposta é que aquilo que diferenciou o ben do mal quedou difuminado durante aqueles anos. A lóxica subxacente non só era vista como algo normal, senón que tamén se vía como moderna e revolucionaria, algo que xa demostraron os especialistas sobre o fascismo dos anos 30 do século pasado, Roger Griffin ou Robert O. Paxton.
"Un pensamento xenófobo, homófobo, machista e ultranacionalista está a xeneralizarse, e cada vez son máis sectores da sociedade os que o abrazan. Contémplase como algo rompedor, politicamente incorrecto e, por tanto, subversivo ou revolucionario"
Algo similar está a ocorrer en Europa actualmente. Un pensamento xenófobo, homófobo, machista e ultranacionalista está a xeneralizarse, e cada vez son máis sectores da sociedade os que o abrazan. Contémplase como algo rompedor, politicamente incorrecto e, por tanto, subversivo ou revolucionario. Así mesmo, as súas alegacións preséntanse cun envoltorio similar a como percibiu Arendt a Eichmann. Quen o sostén non casan co estereotipo do neonazi, o que provoca que ese discurso de odio convértase, aparentemente, en inofensivo. Ao defendelo, non se está atentando contra certas minorías, senón que se vela por unha maioría que sente atacada sen estalo nunca. Pero nada máis lonxe da realidade, porque fomenta a expansión desa atmosfera na que calquera pode transformarse nun Eichmann e, sen facer nada malo, ser partícipe e cómplice de delitos de odio.
En ningún momento afirmarei que Isabel Díaz Ayuso, Pablo Casado ou Ignacio Camuñas (ex-ministro e presidente do Foro da Sociedade Civil) sexan malas persoas, porque non o penso. Transmiten as súas ideas con boas palabras, que soan, ás veces, atractivas, coherentes ou intranscendentes, e que provocan risa, burla ou memes. Con todo, debemos tomaloen serio, porque lexitiman as fobias. Os dous últimos xustificaron o golpe de estado contra a Segunda República, un réxime que ningún historiador serio asegurará que foi perfecto, pero que era o establecido, e unha democracia equiparable á francesa ou británica dos anos trinta. Cualificar o Goberno do Estado de ilexítimo pon en cuestión a mesma democracia baseada na Constitución na que tanto se amparan e pola que os seus devanceiros políticos de Alianza Popular votaron en contra ou se abstiveron. Que non condenasen no Parlamento Europeo as medidas contra a homosexualidade do Goberno húngaro de Orbán ou o crime homófobo (porque, Ayuso, a vítima ten nome) na Coruña ao berro de “maricón de merda”, de facto, xustifícao.
"Cualificar o Goberno do Estado de ilexítimo pon en cuestión a mesma democracia baseada na Constitución na que tanto se amparan e pola que os seus devanceiros políticos de Alianza Popular votaron en contra ou se abstiveron"
Non reprobar a violencia de xénero, con actos vergoñosos como a última performance do histriónico Ortega Smith, chea de argumentos aos maltratadores. Pódese continuar coa campaña electoral de "comunismo ou liberdade" das eleccións madrileñas e os comentarios racistas reproducidos pola dereita tras a crise migratoria. O formato ao que se adaptan e, mesmo, a aparencia pop de quen os pronuncia convértenos, a ollos de moitos, en menos perigosos do que realmente son, pero seguen sendo palabras que alimentan o caldo de cultivo no que pode crecer a banalidade do mal.
Xa ocorreu en 1936. Naquela data, a cultura democrática e o seu proxecto aínda non se asentaron en España. En 2021, e tras todo o que deberiamos aprender do século pasado, non hai escusa para que a dereita pretenda manter esa atmosfera antidemocrática na rúa e o Parlamento. Cando un policía estaba a asasinar a George Floyd, amparado nas alocucións, aparentemente inofensivas e obxecto de “memes”, do presidente de Estados Unidos Donald Trump, a vítima lamentábase de que non podía respirar. Espero que a dereita española atope o camiño e abandone o seu discurso actual porque está a empezar a crear un ambiente irrespirable para moitas “minorías” deste país.
