Doutor en Historia pola Universidade de Santiago de Compostela e Premio de Ciencias Sociais Juana de Vega, Francisco Leira Castiñeira (Ferrol, 1987) recibiu tamén o ano pasado o Premio Miguel Artola á Mellor Tese Doutoral en Historia polo seu traballo sobre a "socialización dos soldados do exército sublevado" durante e tras a guerra civil. Desa tese, premiada e gabada por Justo Beramendi, Núñez Seixas ou Lourenzo Fernández Prieto, xurdiu a súa obra, Soldados de Franco. Reclutamiento forzoso, experiencia de guerra y desmovilización militar (Siglo XXI), que vén de ser publicada. Nela, conclúe que a diversidade da xente mobilizada polo bando franquista era enorme e que, malia que a ditadura construíu un mito baseado en homenaxes a heroes combatentes, eran moitos deles os que non só querían esquecer ou se avergonzaban da súa participación no conflito, senón que foran recrutados á forza e non compartían nin a ideoloxía política dos seus superiores nin tiveran nunca gana ningunha de guerra. Todo, tras anos de estudo e análise e máis dun cento de entrevistas, 30 feitas por el e outras escoitadas en arquivos de memoria histórica. 

"No recrutamento franquista había moita diversidade: hai soldados recrutados a moita honra, pero moitos que escaparon ou que foron á guerra porque lles tocou"

A súa tese e esta obra racha con certos mitos sobre a visión dos soldados do bando franquista e as condicións nas que loitaban...

A imaxe que sempre se deu do exército sublevado, porque nin tan sequera se falaba de soldados, era que estaba composto por africanistas, falanxistas, carlistas e conservadores monárquicos. O que fixen foi preguntarme quen era realmente ese exército sublevado e quen o conformaba. O que apareceu e se descobre foi unha cousa que estaba en consonancia co que contaba moita xente que loitara no bando franquista: que no recrutamento hai moita diversidade e moita casuística diferente. Hai moitas historias de soldados que foron recrutados a moita honra, pero tamén de moitos que escaparon, que fuxiron e logo volveron á guerra ou de moitos outros que foron porque lles tocou. No caso de Galicia, o caso máis paradigmático foi o de Ramón Piñeiro. 

Por que?

É unha figura do galeguismo que foi soldado de Franco durante un tempo, e nos testemuños que hai recórdase como un compañeiro lle dicía que formando parte do exército franquista ían estar moito máis a salvo que se estivesen fóra. Era así. Piñeiro era unha persoa con moitas papeletas para poder ser represaliada, polo que ir á guerra, paradoxalmente, podía salvarlle a vida. Hai que entender a parte de obrigatoriedade que tiña ir á guerra, pero tamén todo o universo represivo que se vivía, especialmente no caso galego no que eu me centro. Todo era dunha enorme complexidade. 

Tamén no caso galego?

Galicia foi o principal centro de recrutamento e aquí tivo unha grande importancia a represión e a presión que existía. Se un recluta non ía á guerra só tiña dúas opcións: ou chamaban a un irmán seu ou mataban algún familiar. Iso explica por que moita xente acabou sendo o brazo executor de Franco. 

"A conclusión non é só que houbese recrutamento forzoso, senón que a sociedade non estaba tan polarizada. Non había dúas Españas condenadas a enfrontarse"

Cal é, daquela, a conclusión á que chega logo de tantos anos de estudo?

A conclusión final á que eu chego non é só que houbese un recrutamento forzoso e que moita xente que loitou nese bando non estaba de acordo co exército sublevado e co franquismo, senón que durante a República, en 1935 ou 1936, a sociedade non estaba tan polarizada como se di e como se instalou na memoria colectiva. É algo moi repetido pero daquela non existen esas dúas Españas condenadas a enfrontarse, tampouco existen tres como dicía Salvador de Madariaga, senón, posiblemente, catro, cinco, seis ou sete. 

Ese silencio que perviviu durante anos entre ex-soldados sobre a guerra civil non é tamén moitas veces debido á vergonza, ademais de á dor? 

Desde logo. Mesmo dentro dos sectores conservadores, había moita xente que non quería ir á guerra e que non estaban a gusto no conflito, algo que é compartido nos dous bandos. Participar nunha guerra supón ter que disparar, matar outra persoa ou ter que participar de maneira forzosa en fusilamentos. Iso, o que xera, é máis vergonza que orgullo. Tamén quero desmitificar esa imaxe das películas estadounidenses de que os soldados son heroes, porque tamén foron vítimas e verdugos dentro dun universo moito máis complexo que a dicotomía que a xente quere ver. 

Teño escoitado a ex-soldados franquistas contar como finxían disparar ou facíano ao aire para evitar matar xente. Escoitou testemuños parecidos? 

Ë algo que me dixeron en moitas entrevistas. Fago referencia a máis de cen conversas no libro e son bastantes os que falan de que disparaban ao aire ou non disparaban ou apuntaban mal adrede. É moi común e hai historiadores que indican como os mandos sabían que iso pasaba pero non lles dicían nada a estes soldados porque servían para que outros si disparasen a matar. A presión de grupo e dos oficiais era moi grande e o que facía esta xente era un tipo de resistencia cotiá. Obviamente, e non hai que esquecelo, na sociedade sempre hai xente violenta que nestes contextos de guerra é a que aparece como protagonista e se atopa cómoda. 

"Estar nunha guerra era matar ou participar en fusilamentos, e iso xera máis vergonza que orgullo"

Tería escoitado testemuños moi duros. Foi difícil?

Si, é difícil. Hai máis silencios que ti tes que interpretar que historias. Ás veces, unha pequena bágoa é máis importante. Había historias que partían o corazón e eu pensei en deixalo. Un antigo soldado contábame, entre bágoas, como choraban e el e outros compañeiros cando ían nun camión cara á fronte logo de ser recrutados con só 18 anos. Eu tamén chorei, quedei roto... Custoume moito seguir co traballo porque non sabía se estaba facendo o correcto. 

Cre que fixo o correcto?

Creo que si porque dei voz a quen non a tiña, aos que non a tiveron nunca. Non a ían ter porque non hai traballos deste tipo, centrados máis na historia social da guerra. 

"Non se pode xeneralizar; non todos os soldados eran franquistas ou se fixeron franquistas; houbo resistencia activa e hóuboos que non tiñan opción"

Sente que puido facer algo de xustiza?

Claro, porque hai moita xente que foi etiquetada como franquista por combater nese bando e non o era. O que non se pode é xeneralizar, porque non todos os soldados que combateron co fascismo eran franquistas ou se fixeron franquistas. E é importante falar daqueles que fixeron actos de resistencia activa, dos que tiveron que loitar para salvar a súa vida, dos que se atoparon na guerra e non souberon que facer ou daqueles que estaban vixiados e non tiveron opción. 

Había especial vixilancia sobre os soldados?

Moita. O exército sublevado creou unha auténtica maquinaria de control sobre os soldados, que estaban vixiados sobre o que fixeran antes e sobre o que facían durante a guerra. Aqueles dos que tiñan sospeitas, por ser antes de militancia socialista ou comunista, retirábanos de primeira liña por medo a que desertasen. Esta xente non tiña opción. O contexto e a casuística son amplas e o que intento é darlle voz á maior cantidade de xente posible. 

Derivado dos seus traballos ten tamén previsto un proxecto con Galaxia. En que consiste?

Está baseado nun libro de fotografía de guerra, a partir do fondo inédito dos herdeiros de Mario Blanco Fuentes e doutros. Pretende ser un libro divulgativo, unha especie de transformación da tese en 30 páxinas, cunha explicación das fotografías para que a aquela xente que non lle interese ler unha obra máis densa ou extensa poida saber o que pasou. Que se saiba o que ocorreu dunha maneira fácil e máis sinxela. 

"É importante tratar a guerra divil en termos sociais e humanitarios, ter en conta que era algo moi complexo e fuxir dos clixés que aínda existen"

É esa tamén unha encomenda dun historiador?

Os historiadores temos a obriga de que as nosas investigacións non só sexan densas, senón tamén facer cousas pequenas que todo o mundo poida entender e ás que calquera poida acceder. Pretendo que a través da fotografía xa se poida sacar algunha conclusión. E é importante tamén mostrar a guerra en termos sociais e humanitarios. Iso é o que tratará taén unha película, para a que estou colaborando cun guionista e que pretenderá precisamente iso, tratar o conflito desde outro punto de vista, tendo en conta que é algo moi complexo. É importante para fuxir dos clixés que aínda existen.