O Fanon psiquiatra ten unha presenza relevante no libro. Dende os seus comezos, Shatz menciona a molestia que lle causaban os prexuízos compartidos no exercicio da psiquiatría, a indiferenza sistemática dos neurólogos respecto ao síntoma psiquiátrico e, sobre todo, algo moi habitual nos sistemas de interpretación filosóficos do canon occidental, a testada contraposición entre corpo e mente –o epítome desta separación é precisamente o unilateralmente recoñecido como pai da modernidade (occidental): René Descartes-. Ante todo, para Fanon, todo paciente é unha unidade enteira e indisoluble, de aí a súa crítica ao troceamento do suxeito e á tendencia da ciencia psiquiátrica moderna a prescindir da Erlebnis (vivencia) deste.

Fanon compartía, con Marcel Mauss, o antropólogo e sociólogo francés, a necesidade de reconstruír o feito social total no que o suxeito se desenvolve. Tamén en filósofos marxistas occidentais como Lukacs, que inspirarían a Theodor Adorno, Herbert Marcuse, Max Horckheimer e Xurxen Habermas (A Escola de Frankfurt de primeira e segunda xeración), atopamos esta insistencia na necesidade de reconstruír o feito social total, de descompartimentalizar o ámbito das ciencias e integrar perspectivas para construír a historicidade e a complexidade da experiencia humana sen necesidade de chegar a modelo estáticos, fixos e acabados.

De novo, serán figuras do ámbito da esquerda católica francesa as que se cruzarán no seu camiño para dar a coñecer as súas teses nucleares no ámbito da psiquiatría. Concretamente, será Jean Marie Domenach, redactor da revista Esprit, quen levará o traballo de Fanon a Francis Jeanson, dono da editorial Edition du soleil, tamén con moitos lazos coa esquerda católica francesa e cos personalistas franceses. De feito, será precisamente este último quen será nomeado por Sartre como redactor de Les temps Modernes.

É aquí, en Les Temps, onde Jeanson humilla intelectualmente a Camus en beneficio de Sartre nun famoso artigo titulado "A alma rebelde" -alusión burlona e despectiva ao famoso ensaio de Camus-. O motivo desta humillación burlona é un síntoma do eterno desacordo entre Camus e Sartre sobre o posicionamento que os intelectuais occidentais debían ter sobre o descubrimento progresivo da cara escura do mal chamado socialismo real. Jeanson non era membro do Partido comunista pero, como Sartre, consideraba o anticomunismo como unha ameaza maior que o estalinismo para o destino da esquerda francesa.

A clave da empatía intelectual que Fanon sentía por Sartre, antes de afastarse del, radica na noción de liberalismo concreto -non abstracto- acuñado por Sartre. Para él, como xa dixemos, a universalidade comezaba por recoñecer a diferenza, e no esencialismo racial de Senghor Fanon non atopaba outra cousa que unha fuxida cara a un pasado inexistente onde, hipotéticamente, esperaba o tesouro da esencialidade racial e cultural africana. Foi precisamente Senghor o artífice daquel desafortunadísimo epigrama sen base filosófica, antropolóxica nin historiográfica que rezaba que "A emoción é africana, mais a razón é Helena" (sic).

O contexto histórico de "Pel negra, Máscaras brancas", escrito orixinalmente en francés no ano 1952 -pasou inadvertido ata a década dos 80-, cando comezaron a ter maior recepción os estudos poscoloniais, enmárcase nunha ola de reacción anticolonial e antiracista contra os restos da Alemaña Hitleriana -xa derrotada- e coexiste coas primeiras ondas de correntes político-culturais a favor da independencia das nacions africanas. Precisamente en 1951 publicouse un impactante artigo/ensaio do etnógrafo francés Michel Leiris que causou moito impacto na Unesco –"Raza e civilización"– e que alertaba contra a persistencia do supremacismo branco -nesas andamos aínda, polo que dá vergoña allea que despois de tantas décadas a actitude da esquerda política e cultural siga sendo a autosatisfacción na defensa dos seus principios -agora materializada na ridícula escenificación mediática dese enxendro chamado esquerda woke- e non a autocrítica e análise dos seus fracasos históricos coa conseguinte aprendizaxe. 

Que autores tan recoñecidos e merecidamente premiados -a quenes aprezo, a pesar de todo- como Manuel Rivas tendan a interiorizar estas correntes de opinión cunha autosuficiencia tan naive non é azaroso: non se pode escribir e morder a man de quen che dá de comer ao mesmo tempo. 

-“Quen non é un escravo?, decídemo -sentenciaba Herman Melville a través de Ismael en Moby dick.

Fálase moito do proverbial chauvinismo xacobino dos franceses. De feito, Castelao mencionao -non sen motivos- no seu Sempre en Galiza en máis dunha ocasión, de forma directa e indirecta; porén, é precisamente en Francia onde xorden tamén individualidades que formulan un profundo desdén ao supremacismo branco. Sen ir máis lonxe, tamén en 1952, Claude Lévi-Strauss publica "Raza e historia". Así que con todas as críticas que poidan facer algúns sociólogos, filósofos e políticos anti, post ou de coloniais, o certo é que nesta década non existen en absoluto en occidente moitas obras que dean tanta importancia á importancia corporal e situada da percepción humana -o que é o mellor do legado da filosofía de Merleau Ponty- como lle deron Sartre, Beauvoir e o propio Fanon. "O segundo sexo" é, entre moitas outras cousas, unha descrición sublime que recolle a impronta da "Fenomenoloxía do espírito" de Hegel- da construción da outra-muller nunha sociedade patriarcal. E "Pel negra, máscaras brancas", é, entre outras cousas, outra certeira descrición da construción do outro-negro nunha sociedade racista. 

A muller non nace, faise. o negro tampouco nace, faise: Os libros, os suxeitos que os escriben, a súa etno-biografía e as correntes culturais hexemónicas no seu contexto histórico hai que integralas holisticamente: non pode resultar en absoluto azaroso este cruzamento de suxeitos. O segundo sexo é a cara oculta da lúa do proceso civilizacional occidental en termos de denuncia da epistemoloxía androcéntrica patriarcal e sexista. Pel negra, máscaras brancas é, tamén, a cara oculta de la lúa do mismo proceso en termos de denuncia da epistemoloxía branco-supremacista.

É case seguro, di Adam Shatz, que Fanon leu a Beauvoir. Dende logo que leu tamén "The world and Africa" (1947) de Du Bois e o "Discurso sobre o colonialismo" (1950) de Aime Cesaire. Tanto Du Bois como Cesaire, moito antes de que Hannah Arendt, en "As orixes do totalitarismo" (1974), anticipara as consecuencias da violencia colonial e do asesinato en masa, atrevéronse a pór no tapete unha reflexión político-moral sobre o holocausto que morde na mesma ferida da boa conciencia de occidente, a saber: que realmente o que non se lle perdoa a Hitler é que este puxese en práctica en occidente o que occidente nunca dubidou en pór en práctica cos outros indomesticables -permítanme reclamar a autoría deste concepto- pola razón político-instrumental de occidente; eses outros indomesticables son árabes, negros, xudíos, xitanos, homosexuais, trans, lesbianas en definitiva, toda etno-comunidade sexual, cultural, política e éticamente diferenciada que asuma un discurso e unha praxe de denuncia da inxustiza e a deshumanización estrutural intrínseca á lóxica implacable do gran mercado.

Pois ben, os diarios Le Monde, Figaro e L ́humanité non prestaron a menor atención ao libro de Fanon. Afortunadamente, libros como "Racecraft: the soul of inequality in American life" (2012) son unha mostra dunha nutrida literatura sociolóxica que non dubida en concluír que é algo máis que unha mera correlación estatística afirmar que é o racismo o que crea a noción ilusoria de raza.

Foi no psiquiátrico de Saint-Albán, ao que o pai do Dadaísmo (Tristan Tzara) e o mesmo Paul Eluard acudiron a terapia, onde Fanon comeza a percibir a importancia da obra de Sandor Ferenczi, o famoso psiquiatra que estudou as consecuencias psicosomáticas da guerra e deu pulo á xeopsiquiatría. Fanon non comeza a súa profesión pondo en práctica unha psiquiatría moi radical, senón que ten que ir acomodando as súas estratexias ás condicións do momento. Nos comezos da súa estadía en Arxelia a conciencia de Fanon comeza a ferver. Unha nova transformación interior. Na martinica francesa, afronta a súa rabia e a súa frustración polo feito de non ser recoñecido como francés a pesar do seu alistamento e loita nas tropas francesas contra o fascismo. A súa familia entendeuse a sí mesma e actuaba como a clásica familia ilustrada de clase media. Eran, ante todo, franceses. Co paso do tempo Fanon observa o patético trato do estado francés cos afrodescendentes alistados nos exércitos da resistencia ao fascismo. Moitos deles quedaron sen pensión, sen recoñecemento, abandoados á súa sorte nas rúas de París e na periferia francesa. Moitos deles foron esquecidos polos seus medios de comunicación, polas academias e polo relato histórico e sociolóxico. Fanon non puido esquecerr esa Erlebnis, esa experiencia histórica. O furor e a rabia da súa escritura reflicte a angustia interior que esa experiencia supuxo para él.

Adam Shatz escolle as referencias clave para facer entender agora ao lector, na etapa Arxelina de Fanon, a evolución do seu compromiso progresivo coa fronte de liberación nacional arxelina, a epistemoloxía colonial que se activaría na concreción do corpo e a experiencia cotiá e política de Fanon. Así, cita a referencia do libro de Louis Bertrand, "L ́Algerie Francaise", escritor decimonónico e membro da Academia francesa, que interpretaba a Arxelia como unha mera provincia romana devolta a Francia (...), como é de xustiza (...): "A África dos arcos do triunfo e das basílicas álzase ante min, é a áfrica de Apuleyo e de San Agustín, esa é a verdadeira áfrica" (sic) 

Albert Camus, dende logo, rexeitou este chauvinismo da Africa romana. Diría, textualmente, que "o único nacionalismo que existe aquí é o do sol" (sic). Porén, enfatizou a ascendencia Romana e mediterránea de Arxelia ata case excluír a herdanza musulmana. En "La Peste" (1947), árabes e bereberes están ausentes. Son obxecto de pena e compaixón, mais non, dende logo, protagonistas.

É mester recordar tamén perlas sociolóxicas como as de Alexis de Tocqueville, fetiche de moitos ultra-anarco-liberais contemporáneos así como de socialdemócratas de extremo-centro, para caer na conta do profundamente arraigada que está na epistemoloxía colonial de occidente non só o racismo institucional e simbólico senón tamén a islamofobia institucional e simbólica:

"Volvemos á sociedade musulmana. Moito máis miserable, máis desordenada, máis ignorante e bárbara que antes de chegar nós.

Non sabemos se en 1823, Emir Abdel Kader, xefe militar arxelino e poeta sufí, oficialmente considerado como o pai fundador da nación arxelina debido ao seu rol na resistencia ante a ocupación colonial francesa e procedente dunha familia descendente do profeta Mahoma, tivo a oportunidade de atoparse cara a cara con Alexis de Tocqueville, mais sí sabemos o que este aconsellou ao exército francés coa resistencia árabo-musulmana en Argelia: arrasar coas súas colleitas, acorralar ás súas familias e destruir as súas aldeas. Soan dalgo estes procedimentos decimonónicos de antes aos moi modernísimos procedimentos das guerras coloniais ou neo(sic)-coloniais de hoxe?

Emir Abdel Kader rendiríase no ano 1838. En 1871 Arxelia levántase de novo contra o dominio colonial. Francia decide, directamente, confiscar absolutamente todas as terras das familias árabomusulmanas previamente existentes no territorio da Arxelia histórica. Progresivamente, Arxelia sufriría unha política de branqueamento xestionada pola Francia colonial coa chegada de Italianos, corsos, españois e malteses aos territorios previamente confiscadas pola forza e o asesinato en masa. Soan tamén de algo estes decimonónicos procedementos de antes?.

E foi entón, si, despois da pacificación e o branqueamento de Arxelia, cando os franceses comezaron a amar a Arxelia -qué ternura, che-. Incluso acabaron crendo que Arxelia era o seu país:

Arxel non é parís!!, dicían os colonos franceses, nun alarde de distinción con respecto á mesma administración e o mesmo país que os pousou nun territorio usurpado despois do asesinato en masa do seu exército. O olvido e o cinismo é a peor das drogas colectivas.

Iso sí, nas rúas de Arxelia podían lerse nos carteis de moitos comercios franceses esta discreta e profunda declaración de amor a Arxelia:

-Prohibido cans e árabes