Uns dos modos de prestar oídos á historia é escoitar a voz do pasado a través das persoas que o viviron. As mesmas que padeceron o peor da crise sanitaria, moitos en soidade, coas súas familias desexando estar xunto a eles. Pero tamén o peor do noso pasado, a parte máis gris. Unha xeración que merece unha homenaxe pública pois é historia do noso Estado. Para a miña investigación, necesitaba de o seu testemuño, coñecer o sufrimento da guerra. Para este traballo, decidín ir a a unha residencia da terceira idade e súa responsable proporcionoume unha listaxe daqueles/as que querían falar conmigo para contarme as súas vivencias.
Aínda recordo a primeira entrevista, realmente acórdome de todas e difícil de esquecelas, que realicei a un soldado da Guerra Civil. Era un cabaleiro coas faccións propias de quen traballou duro no campo, falaba nun galego precioso, puro, de aldea. Ao comezar o relato de cando o chamaron para alistarse no exército sublevado, ese aire de rudeza cambiou por completo. Xa non estaba a falar cun home de 92 anos, senón cun mozo de 20 a quen acababan de chamar a filas. Os seus ollos aniñáronse e a súa mirada virou cara ao medo. Máis que lembrar, revivía, atopábase literalmente co petate, fronte ao tren que o ía a destinar a unha unidade militar, e transmitiume os seus sentimentos. Da súa boca saían as palabras, cun ton distinto, máis doce, xenuíno, o propio dos mozos cando se enfrontan a unha situación que lles vén grande. Relatou a súa historia cunha voz entrecortada que xeaba o corazón. Cando terminei de falar con el, penseime se, realmente tiña sentido facerlles vivir outra vez o medo, esa tristeza e esa vergoña?
O seguinte parecía máis novo, pero tiña a mesma idade. Estaba a aprender inglés e gozaba dun coñecemento da actualidade e dunha capacidade de análise que recoñezo, por culpa dos meus prexuízos, que me sorprenderon. A conversa foi moi fluída. Contoume operacións militares, como se atacaba, as posicións, e todo cun folio e un bolígrafo para que eu non me perdese ningún aspecto da súa narración. Contábao co entusiasmo de quen non recibira atención e agora contaba cun público a quen sorprender. Con todo, nunca fixo referencia á morte que puido perpetrar na fronte. Este sempre foi un factor común: ningún dos entrevistados desta xeración mencionou nunca se tiveran que matar. Comprendín que era un mecanismo de defensa para evitar contar o que cría que non ía ser comprendido por alguén que non estivese na fronte: "Unha guerra hai que vivila" era a frase que dixeron todos os entrevistados.
"Esta xeración que loitou na Guerra Civil de maneira forzosa xa morreu. En 2011, cando puiden recoller as súas vivencias, todos superaban os 90 anos"
As seguintes tomas de contacto foron dispares. Un deles retirouse xusto cando comezaba a narrar a súa experiencia nun buque de guerra. Deixeino marchar, xa que non me importaba tanto a súa historia como a súa tranquilidade. Pareceume contemplar tristeza, pena e arrepentimento na súa cara. Outro ex-combateente, cando referiu o seu recrutamento, confesou: "Subín ao camión e moitos choraban… Eu tamén chorei". A súa voz entrecurtouse, e caeron dúas bágoas dos seus ollos. Tiven que parar e estivemos un tempo en silencio ata que nos vimos os dous con forzas de retomar a entrevista, porque as súas bágoas tamén eran miñas.
Aínda hoxe acórdome de todas as que realicei e dos nomes que me prestaron o seu tempo para falar da súa peor experiencia vital. Esta xeración que loitou na Guerra Civil de maneira forzosa xa morreu. En 2011, cando puiden recoller as súas vivencias, todos superaban os 90 anos. Cando os quixen visitar para ensinarlles o meu primeiro libro, que sen eles non foi posible, xa non quedaba ninguén que me escoitase. Decidín que, se quería seguir investigando aquela época, non podía perder o tempo e tiña que conversar con irmás, con esposas e con familiares moi próximos dos ex-combateentes.
"Sinto unha fonda dor persoal cando, por mor da crise da COVID, gran parte deles faleceron en soidade, ben na UCI, ben nas súas residencias, porque non se puxeron á súa disposición os medios que calquera entidade de xestión pública debería ser capaz de activar"
Agora estou enfrascado noutra investigación e quero coñecer de primeira man o que sentiron e fixeron, antes de que xa non estean, antes de que se esquezan as súas experiencias. Por iso, sinto unha fonda dor persoal cando, por mor da crise da COVID, gran parte deles faleceron en soidade, ben na UCI, ben nas súas residencias, porque non se puxeron á súa disposición os medios que calquera entidade de xestión pública debería ser capaz de activar. A Xunta debería pedir perdón polo que non supo xestionar. Con eles foise parte da nosa memoria, miles de historias, mortas na máis triste soidade e que só puideron ser despedidas por apenas tres familiares. Outros, nin iso. Se a todo o que padeceron sumámoslle a pandemia, estamos diante dunha xeración que viviu o peor da nosa historia recente. Temos que darlles dignidade nos seus últimos anos de vida e iso leva a que as residencias estean ben equipadas.
"Pido á Xunta que coide os nosos maiores, para que, se continúa a pantasma que nos axexa, eles, os anciáns, os que levantaron o país, poidan sobrevivir dignamente"
Do mesmo xeito que os historiadores defendemos o acceso aos arquivos, debemos posicionarnos, non só desde un punto de vista profesional, senón social e humanitario, en defensa da dignidade daquelas persoas que portan a memoria do noso pasado recente –a guerra, a ditadura, a súa represión, a fame, a miseria, o estraperlo, o final do franquismo, os problemas sociais da transición á democracia, a falta de empregos, a reconversión industrial–. Os historiadores non podemos permitir que se esfumen con eles esas narracións duras e tristes, eses relatos que abaten tanto a quen as conta como a quen as escoita. Nunca esquecerei aquel rostro da miña primeira entrevista e de como cambiou cando empezou a explicar as súas vivencias. Tampouco daquel que non quixo continuar, de quen chorou, do que me explicaba a guerra nun folio, do que me falaba de que facían cando non loitaban, dos que quedaban na anécdota. Todos me regalaron a súa memoria e nunca poderei agradecerlles que me fixesen partícipe das súas vidas, para que eu puidéseas converter en historia.
Por iso, pido á Xunta que coide os nosos maiores, para que, se continúa a pantasma que nos axexa, eles, os anciáns, os que levantaron o país, poidan sobrevivir dignamente. É unha reclamación que toda a sociedade ten que defender con afán. Os historiadores teremos que preocuparnos por escribir a historia a partir da súa memoria, para que non se esqueza, porque algún día seremos nós os que esteamos diante dunha gravadora… Para que mozos investigadores poidan deixar por escrito o que fomos e fixemos. É dicir, para non esquecer o pasado, e do mesmo aprender para o presente. É noso deber como historiadores, pero, sobre todo, como cidadáns. As súas vidas, o seu pasado, merecen dignidade no seu presente.
