Na intervención con adolescentes en situación de vulnerabilidade, o risco non é só non entendelos, senón aplicarlles un marco que os responsabiliza do que nunca estiveron en condicións de soster

Na intervención con adolescentes en situación de vulnerabilidade, o risco non é só non entendelos, senón aplicarlles un marco que os responsabiliza do que nunca estiveron en condicións de soster. A saúde mental non se constrúe no baleiro: está atravesada por vínculos, ausencias e condicións materiais. E tamén pola culpa de non estar á altura dun ideal que lles resulta alleo.

Puidemos velo claramente durante a pandemia, cando moita da rapazada que atendemos no Programa Alento de atención comunitaria a adolescentes con trastornos mentais graves e en situación de vulnerabilidade social, da asociación ASEIA, tivo que conectarse ás sesións de apoio desde o móbil, sen datos suficientes, sen WiFi, sen un cuarto propio onde falar con intimidade. Algúns sentían vergoña de que vísemos a súa casa. Outros, directamente, non se conectaban. O que para moitos foi un tempo de videoconferencias e teletraballo, para eles foi, simplemente, un tempo de ausencia.

Este programa está dirixido a persoas adolescentes que presentan trastornos mentais graves e contextos de vulnerabilidade social, mediante unha intervención integral que combina apoio psicolóxico, acompañamento educativo-terapéutico, mediación de conflitos e orientación sociolaboral. Trátase, en moitos casos, de mozos e mozas que non encaixan en dispositivos máis convencionais, pero que tampouco están fóra do mundo: simplemente viven nel sen as condicións de sostén que o farían habitable.

Nun contexto onde se repite que a mocidade “o ten todo”, importa lembrar que, segundo o informe AROPE 2023, o 28,2 % dos nenos, nenas e adolescentes en Galicia viven en fogares en risco de pobreza ou exclusión social. Esta ferida estrutural atravesa a experiencia adolescente de forma silenciosa, pero brutal. E con demasiada frecuencia, os profesionais, as institucións e mesmo a sociedade non queremos ver o que esa cifra implica cando se encarna nun corpo adolescente.

É habitual escoitar recomendacións benintencionadas, pero alleas á realidade: que deixen de usar o móbil, que durman ben, que falen máis coa familia, que fagan actividades deportivas, que estuden nun espazo tranquilo. Mais que ocorre cando os proxenitores están ausentes por dobres xornadas de traballo? Cando non hai cuarto propio, nin mesa, nin silencio? Cando o móbil é a única compañía durante horas e horas? Cando apenas hai diñeiro para un clube, unha licenza ou o material deportivo?

Hai unha mirada fondamente burguesa do benestar, que parte dun modelo idealizado de familia, vivenda e tempo libre. Un modelo que non se corresponde coa realidade de moitos adolescentes cuxo único espazo público dispoñible son os centros comerciais: lugares onde non fai frío nin calor, hai baños, WiFi e ninguén os bota fóra. Pensamos que é hedonismo consumista... pero, non se tratará máis ben de supervivencia simbólica?

Diversos estudos veñen sinalando que as condicións económicas precarias están directamente asociadas cun maior risco de sufrimento psíquico: ansiedade, depresión, autolesión ou abandono escolar son máis frecuentes cando son escasos os recursos materiais básicos. Porén, esta relación adoita ser ocultada por discursos que individualizan o malestar. Mark Fisher advertía que “o sistema actúa de tal xeito que os individuos se senten responsables do seu propio malestar, incluso cando este ten orixes sociais evidentes.” Ao despolitizar o sufrimento, desactivamos a súa carga crítica e empurramos os suxeitos a inscribilo como culpa íntima, como falla do propio ser.

A saúde mental aparece así como un obxecto inaccesible, reservado a quen pode mercalo. A opción dunha consulta privada nin sequera se contempla para estes adolescentes. Son vítimas dunha saturación crónica do sistema público: listas de espera interminables, citas de dez minutos, altas prematuras, resposta unicamente farmacolóxica, sen espazo para a palabra nin o vínculo. Todo iso contribúe a unha exclusión psíquica que non se ve, pero que se sente profundamente.

Neste escenario, a súa dor non adoita ser recoñecida. A raiba, o illamento, a conduta autolesiva ou esa aparente apatía que tanto nos alarma non son desviacións individuais, senón respostas do inconsciente fronte á imposibilidade de cumprir cun lugar imposto no lazo social. Non é apatía, é fenda narcísica, é inhibición do desexo, é vergoña, é a angustia de non estar nunca á altura dun ideal do eu imposto desde fóra.

Moitos destes mozos e mozas cargan cunha culpa muda: a de non ter encaixado no ideal social do adolescente resiliente, produtivo, encantador e ben adaptado. Pero ese ideal é un espello roto: o ideal do eu que se lles impón é inaccesible, alleo, inxusto. Non participan nas actividades extraescolares que outros dan por supostas, nin teñen acceso a clases de reforzo cada vez máis normalizadas. Esas actividades, que operan como espazos de socialización e construción de identidade, marcan unha fronteira invisible entre quen pode e quen non pode ser “un adolescente normal”. E cando esa distancia se fai insoportable, emerxen a vergoña, o silencio, o corpo que cae, a mente que se repliega, o desexo que se suspende.

Como adultos e como profesionais, temos que revisar o lugar que ocupamos como Outro no seu proceso psíquico. Moitas das nosas intervencións replican o mandato superyoico do discurso social dominante: “esfórzate”, “mellora”, “reconstrúe o teu proxecto vital”. Pero... como reconstruír algo que nunca se puido construír? Como dar sentido ao mundo cando o mundo non recoñece a túa dor? Tal como sinalaba Winnicott, “é un alivio ser entendido, mesmo se o que se entende é algo moi doloroso”. O verdadeiro acto terapéutico non é pedirlles máis esforzo, senón ofrecer un espazo onde ese sufrimento poida ser simbolizado, recoñecido e aloxado sen xuízo.

Falar de saúde mental sen falar das condicións materiais e do imaxinario social que constrúe o que se considera desexable ou normal é diagnosticar a cegas. Adoitamos tratar os adolescentes coma se estivesen desconectados da realidade, cando en verdade están suxeitos a ela de forma radical e crúa.

Urxe unha mirada situada, relacional e con conciencia do vínculo. Unha mirada que non pida adaptación sen ofrecer lugar, que non idealice a autonomía sen atender á falla de sostén, que non interprete como trastorno o que é, moitas veces, un acto desesperado de conservación psíquica.

A nosa laboura non é xulgalos, senón escoitalos, aloxalos e traballar para que poidan, algún día, desexar algo propio, algo que non lles veña imposto

Estas persoas adolescentes non están perdidas. Non son marxinais, senón que habitan a periferia do sistema. Están orilladas por un ideal social. No mellor dos casos reinventan espazos e palabras para poder existir. No peor, sintomatizan o desamparo simbólico. E nesa intemperie, loitan, calan e sofren. Kaës lembra que “o suxeito constrúese entre a presenza e a ausencia dos outros. Cando os outros faltan, o suxeito colapsa no seu intento de sosterse.” E iso é precisamente o que vemos: mozos e mozas que colapsan non por debilidade, senón pola falla de sostén simbólico e afectivo. A nosa laboura non é xulgalos, senón escoitalos, aloxalos e traballar para que poidan, algún día, desexar algo propio, algo que non lles veña imposto.