Discurso de ingreso na Academia de Enfermería de Galicia lido, na Biblioteca Pública Juan Compañel (Vigo) o 6 de setembro de 2024. Publicado no número 244 de Grial

A tecnoloxía dixital atópase xa totalmente instalada das nosas vidas, para ben ou para mal. Exemplos recentes na miña consulta de Pediatría nun centro de saúde, poderían ser: para ben, o mozo que vive con ictiose e interactúa en liña con outros nenos coa mesma enfermidade rara; para mal, o mozo para quen o videoxogo se converteu nun hábito e xa se apoderou da súa vida

Desde hai un tempo, a tecnoloxía dixital incorporouse ás nosas vidas, e o interese por xestionala de xeito que non afecte negativamente os mozos é cada vez máis patente. Este fenómeno atribúese en parte á rápida evolución destes dispositivos e ás súas capacidades, o que mantén a súa contorna en constante cambio, esixíndonos unha adaptación continua.

En pouco tempo os debates ao redor das tecnoloxías dixitais experimentaron cambios significativos, desde canto é o tempo apropiado para ver a televisión a considerar cal é o mellor lugar da casa para situar o computador, e, ultimamente, reflexións sobre se o uso do móbil debería permitirse ou non nos institutos[2].

A evolución é tan rápida, que probablemente que, no pouco tempo que transcorreu entre a redacción deste discurso e a súa lectura, se desen cambios, reflexións e opinións que o fagan caduco.

A pandemia sanitaria tivo un grande impacto no benestar emocional das persoas, especialmente na mocidade e menores que atravesaban momentos de desenvolvemento e evolución relevantes, cando maduran as áreas cognitivas e sociais do seu cerebro, e onde os cambios neuroestruturais do córtex prefrontal, a poda sináptica, facilita que o mozo inestable se converta en adulto maduro; pero tamén explicaría moitos dos trastornos emocionais e de conduta do adolescente. Durante o confinamento aumentou o uso de tecnoloxías dixitais e Internet, principalmente plataformas e servizos online como as redes sociais e os videoxogos, o que afectou tanto ao número de persoas que os usaron como ao tempo que neles se investiu. Simultaneamente, viviuse illamento social, reducíndose os plans de lecer e as relacións sociais convencionais[3].

A velocidade coa que se estenderon foi especialmente intensa entre adolescentes, moito máis familiarizados co seu uso que os adultos. Existen posicións enfrontadas respecto do impacto que a expansión das Tecnoloxías da Información e a Comunicación (desde agora, TIC) ten no desenvolvemento psicosocial dos adolescentes. Estes debates son frecuentes cando emerxen novos fenómenos sociais e mostran as dificultades da sociedade para adaptarse a eles, temores que encerran unha realidade en certo xeito descoñecida[4].

A tecnoloxía dixital atópase xa totalmente instalada das nosas vidas, para ben ou para mal. Exemplos recentes na miña consulta de Pediatría nun centro de saúde, poderían ser: para ben, o mozo que vive con ictiose e interactúa en liña con outros nenos coa mesma enfermidade rara, sen que as escamas da súa pel sexan motivo de rexeitamento; para mal, o mozo para quen o videoxogo se converteu nun hábito e xa se apoderou da súa vida.

Epidemiología do uso de TIC

O 58 por cento adoita durmir co móbil no seu cuarto e o 22 por cento úsao pasadas as 12 da noite, triplicándose neses casos as taxas de sexting, ciberacoso, contacto con descoñecidos e apostas online

En 2022, UNICEF publicou o informe “Impacto da tecnoloxía na adolescencia”, co obxectivo de facer un diagnóstico do uso que os adolescentes españois fan dos medios dixitais[5].

Entre os datos que ofrece figura que case a totalidade dos adolescentes que cursan o Ensino Secundario Obrigatorio dispón de teléfono móbil con conexión a Internet, dispositivo ao que acceden aos 11 anos, aproximadamente.

O 58 por cento adoita durmir co móbil no seu cuarto e o 22 por cento úsao pasadas as 12 da noite, triplicándose neses casos as taxas de sexting, ciberacoso, contacto con descoñecidos e apostas online. Un 32 por cento inviste máis de cinco horas diarias conectado a Internet e ás redes sociais, cifra que ascende ata un 50 por cento na fin de semana.

O 99 por cento está rexistrado polo menos nunha rede social e un 83 por cento en tres ou máis. Ademais de YouTube, que o utilizan maioritariamente, as dúas redes sociais de maior aceptación son Instagram e TikTok. Máis da metade dos adolescentes utiliza as redes sociais para facer amigos e o 44 por cento para non sentirse só, adquirindo o compoñente relacional máis peso coa idade.

Centrándonos nos límites na casa, só o 29 por cento indica que os seus pais lles poñen normas sobre o uso da tecnoloxía, e un de cada catro ten discusións na casa todas as semanas por este motivo. Paradoxalmente, o 37 por cento informa que os seus pais adoitan utilizar o móbil durante as comidas.

En relación aos videoxogos, seis de cada dez adolescentes xogan polo menos algún día por semana. Máis do 50 por cento xogan habitualmente a videoxogos non recomendados para menores de 18 anos, pero só un de cada catro proxenitores prestan atención á idade recomendada para poñer algún tipo de control.

En canto ao acoso escolar, no 70 por cento dos casos son perpetrados por compañeiros da mesma clase. Catro de cada dez que din sufrir acoso escolar tardaron meses ou anos en contalo, ou non chegaron a facelo nunca. As taxas de vitimización duplícanse entre a mocidade cunha orientación sexual non heterosexual. Os adolescentes que sofren acoso presentan taxas significativamente máis altas de depresión e pensamentos suicidas.

Con respecto ao grooming, un de cada dez chegou a recibir proposicións de tipo sexual por parte dun adulto a través da Rede, sendo moito máis frecuente nas mozas, mentres que o consumo de pornografía online duplícase no xénero masculino. O 57 por cento aceptou algunha vez persoas que non coñecían nunha rede social e o 22 por cento mesmo chegou a quedar fisicamente con elas nalgunha ocasión.

Beneficios potenciais do uso do TIC

Inmersos no século XXI, ninguén pode negar o avance e os beneficios que supuxeron as novas tecnoloxías

Inmersos no século XXI, ninguén pode negar o avance e os beneficios que supuxeron as novas tecnoloxías. Durante a adolescencia, a escola é a contorna onde se establecen e se forxan relacións e os primeiros lazos de amizade, que están influenciados polas TIC. Coñecen novas persoas de forma virtual, obteñen liderado dentro dun grupo, participan en máis actividades sociais, falan coas súas amizades de forma inmediata e continua[6].

Outra vantaxe destas tecnoloxías é o acceso ás redes sociais, que poden ser especialmente valiosas para adolescentes que, doutra maneira, poderían sentirse excluídos ou carecer de apoio no mundo real. Isto inclúe os que padecen enfermidades raras ou discapacidades, persoas que loitan contra a obesidade ou problemas de saúde mental, así como as que pertencen a grupos marxinados, como a comunidade LGBTQIA+. Ao proporcionar un medio para conectarse con persoas en situacións similares, as redes sociais poden reducir o estigma e ofrecer un espazo para compartir estratexias de afrontamento. Ademais, para os adolescentes con trastornos neurolóxicos, poden proporcionar unha forma máis manexable de relacionarse socialmente, axudando a mitigar os sentimentos de soidade non desexada[7].

As TIC tamén ofrecen vantaxes educativas, pois, grazas á aprendizaxe interactiva, os alumnos poden asimilar mellor os contidos e sentirse máis motivados[8]. E, non se pode esquecer outro beneficio, como o do entretemento e a diversión, ao posibilitar o acceso a múltiples recursos de lecer e compartir afeccións con outras persoas.

Efectos do mundo dixital sobre a saúde dos adolescentes

Os medios dixitais impactan na saúde a todos os niveis e a calquera idade, pero os adolescentes son un grupo particularmente vulnerable por estar en desenvolvemento e ter dificultades para o autocontrol[9].

As TIC xa se inclúen nos exames de saúde, como un ítem máis. Así mesmo, aos factores individuais e de estilos de vida incorporáronse os conceptos de marxinación e sedentarismo dixital como determinantes dixitais de saúde[10].

Algunhas das consecuencias máis citadas na literatura científica pola sobreexposición a redes sociais (RRSS) e pantallas son:

Consecuencias físicas:

• TRASTORNOS DO SONO. foron amplamente estudados, aínda que o nivel de evidencia é aínda débil[11]. Os adolescentes que pasan máis de dúas horas utilizando dispositivos dixitais teñen un maior risco de durmir menos do necesario. A súa presenza no dormitorio pode interromper o sono, posiblemente debido á tentación de revisalos, e a falta deste causada polo uso nocturno do móbil está relacionada co estado de ánimo depresivo e a diminución da autoestima[9].
• ALIMENTACIÓN. Existe evidencia moderada que suxire unha asociación entre o tempo de pantalla e unha dieta menos saudable[11]. Tamén se debe ter en conta as páxinas web, os blogs e os grupos en redes sociais que fan apoloxía da anorexia e da bulimina, que representan un gran risco, ao promover este tipo de comportamentos[5].
• ACTIVIDADE FÍSICA. Os niveis máis altos de tempo fronte á pantalla e os niveis máis baixos de actividade física asócianse cunha menor satisfacción coa vida e maiores queixas psicosomáticas entre os adolescentes de países de ingresos altos[12]. Por outra parte, reducen considerablemente o tempo que se dedica a actividades que non requiren dispositivos tecnolóxicos, como o deporte[3].
• OBESIDADE. A asociación entre o uso excesivo das novas tecnoloxías e o aumento de peso está amplamente investigada e documentada. Os adolescentes con problemas de obesidade son especialmente propensos a desenvolver adicción a Internet[13]. Existe unha evidencia bastante sólida que suxire que pasar máis tempo fronte a unha pantalla está relacionado cun aumento nos niveis de graxa corporal[9].
• FATIGA VISUAL DIXITAL. Engloba a miopía de recente aparición e a aceleración da miopía preexistente, sendo unha das complicacións de saúde ocular máis importantes[9].
• NIVEL DE ATENCIÓN E COGNITIVO Hai probas limitadas que suxiren unha relación entre o tempo fronte á pantalla e un peor rendemento académico[9]. O dixital é un elemento distractor e os adolescentes son conscientes de que, con frecuencuia, pasan máis tempo do que deberían pegados ás pantallas[15].

Consecuencias sociais:

Certos estilos cognitivos, como os que presentan altos niveis de ruminación, aumentan os efectos negativos das redes sociais. O impacto negativo das redes nos síntomas depresivos parece ser máis pronunciado nos adolescentes con baixos niveis de interacción en persoa; pola contra, os que teñen altos niveis de socialización cara a cara parecen estar relativamente protexidos contra as consecuencias negativas de pasar demasiado tempo en liña[16].

Consecuencias psicolóxicas:

A pesar do comentado, debemos ter presente que o feito de que a evidencia científica dos riscos e consecuencias do uso das TIC sexa débil polo tipo de estudo realizado, non significa que se demostrase que non existen riscos[9]. Como dixo Carl Sagan: “A ausencia de evidencia non é evidencia de ausencia”.

Uso ou abuso das TIC

Adóitase pensar que o tempo de uso é o factor determinante para identificar o problema, pero o uso desadaptativo non se pode determinar utilizando un único criterio de valoración, e moito menos o tempo que un adolescente lle dedica. É necesario considerar o conxunto de factores e observar ademais se estes aspectos son unha constante no tempo

Non existe un consenso entre os especialistas nin nas sociedades científicas á hora de denominar e definir o uso-abuso de Internet polos adolescentes, dándose unha diversa terminoloxía: “adicción a Internet”, “uso compulsivo de Internet”, “uso problemático de Internet”, entre outros. Ademais, nin o Manual Diagnóstico e Estatístico dos Trastornos Mentais (DSM-5) nin a Clasificación Estadística Internacional de Enfermidades e Problemas Relacionados coa Saúde (CIE-10) contemplan esta categoría. En cambio si incorporaron “os trastornos polos videoxogos online e o xogo patolóxico”[19].

Caplan’s define “uso problemático de Internet” como unha síndrome multidimensional con síntomas cognitivos, emocionais e de comportamento que se traduce en dificultades para xestionar a vida diaria cando non se está conectado[20]. Actualmente, os adolescentes manteñen unha relación íntima e estreita coas tecnoloxías, levando moitas das súas actividades e experiencias ás contornas dixitais. A actividade de lecer máis habitual é chatear e navegar pola rede, e o consumo de contidos en redes sociais destaca como a práctica principal, por diante de estar con amigos ou amigas. A integración das tecnoloxías no tempo de lecer da poboación adolescente, segundo mostran algunhas investigacións, indica que cada vez máis formas de entretemento están influenciadas polo uso de dispositivos tecnolóxicos[21]. Por outra banda, as grandes empresas tecnolóxicas empregan técnicas dirixidas a secuestrar a nosa atención e fan moi difícil para nenos e adolescentes regular o uso destas ferramentas[22].

É comprensible que quen enfrontan dificultades para relacionarse, ou que non están satisfeitos coa súa imaxe ou o seu papel no seu grupo de amigos, busquen en Internet espazos onde poidan relacionarse de maneira máis cómoda, coñecer novas persoas sen prexuízos ou mesmo optar por construír unha nova identidade para presentarse ante outros que non os coñecen[22].

Adóitase pensar que o tempo de uso é o factor determinante para identificar o problema, pero o uso desadaptativo non se pode determinar utilizando un único criterio de valoración, e moito menos o tempo que un adolescente lle dedica. É necesario considerar o conxunto de factores e observar ademais se estes aspectos son unha constante no tempo.

Para identificar un problema deste tipo é aconsellable ter en conta, entre outros, os seguintes factores[3,22]:

Non podemos ignorar que os teléfonos intelixentes están a fomentar unha “cultura do dormitorio”, e para moitos mozos o acceso en liña é cada vez máis persoal, ten un carácter máis privado e está menos supervisado

• PRESENZA DE CONFLITOS. Unha ferramenta, aplicación ou contido está a converterse nun problema cando entra en conflito co resto de contextos da vida do adolescente. Estes conflitos maniféstanse en múltiples áreas: no ámbito familiar (vólvese irascible, pouco respectuoso e tende a romper a comunicación; prefire estar só ou pechado no seu cuarto, pero sempre coa ferramenta nas mans); coas amizades (vai suprimindo as actividades en que participaba cos seus amigos/as, deixa de quedar para saír; tenderá a manter só relacións online); na saúde (van reducindo as horas de sono, suprimen comidas, van pospoñendo actividades como a ducha ou lavar os dentes); no lecer (tenden a eliminar calquera outra forma de lecer que non sexa dixital e deixan de facer deporte e outras actividades que antes compartían coa familia); nos estudos (antes ou despois os resultados académicos vense comprometidos).
• DESENVOLVEMENTO DA TOLERANCIA. Cando consomen contido dixital, inicialmente pode resultar altamente gratificante, pero, coa repetición, o seu efecto atenúase gradualmente, o que conduce á necesidade constante de aumentar a dose para obter o mesmo nivel de satisfacción.
• SÍNDROME DE ABSTINENCIA. Quen desenvolven un trastorno adictivo como consecuencia do consumo dixital, con frecuencia non poden manexar a súa frustración, o que resulta en enfados que poden desencadear reaccións violentas, como golpear obxectos, insultar e mesmo agredir.
• USO COMPULSIVO. O usuario recorre á ferramenta sempre que ten a menor ocasión; se quedan quince minutos para comer, ou media hora para saír de casa, aproveita eses minutos para volver utilizala.
• ALIVIO EMOCIONAL. Pode chegar a utilizar a ferramenta como forma de evadirse da realidade e convertelo nunha fonte de alivio emocional.
• CAMBIOS DE HUMOR. Habitualmente, o estado de ánimo mellora ante a perspectiva de utilizar a ferramenta e empeora ante a súa restrición ou a demora no seu uso.

Non podemos ignorar que os teléfonos intelixentes están a fomentar unha “cultura do dormitorio”, e para moitos mozos o acceso en liña é cada vez máis persoal, ten un carácter máis privado e está menos supervisado[23].

Fenda dixital

Non todos os pais teñen a competencia dixital necesaria para educar ou supervisar os seus fillos neste ámbito, o que pode levar a que se convertan en pais sen un modelo de referencia en canto ás novas tecnoloxías, porque estes dispositivos entraron tarde nas súas vidas

No ámbito educativo tradicional, preséntase un paradoxo en relación coas ferramentas dixitais, posto que, en xeral, os adolescentes teñen un maior coñecemento desta tecnoloxía ca os adultos[24] e posúen un dominio relativo da linguaxe dixital que utilizan de forma natural na súa interacción co mundo. Isto xerou unha distancia tecnolóxica entre pais e fillos, a coñecida como “fenda dixital”[25].

Non todos os pais teñen a competencia dixital necesaria para educar ou supervisar os seus fillos neste ámbito, o que pode levar a que se convertan en pais sen un modelo de referencia en canto ás novas tecnoloxías, porque estes dispositivos entraron tarde nas súas vidas. Como resultado, a capacidade tecnolóxica da mocidae adoita aumentar a fenda dixital entre xeracións e mina a autoridade dos pais, poñendo en dúbida as regras e valores que tentan transmitir[26]. De aí a importancia de formar na adquisición de competencias dixitais básicas as familias e centros escolares para que poidan acompañar e supervisar os menores no proceso de aprendizaxe dixital e nunha utilización responsable e segura.

O acompañamento parental é imprescindible, e isto implica que a familia teña coñecementos suficientes e estea disposta a dedicarlle o tempo necesario; cumprindo estas dúas condicións, sería o momento de entregar o móbil ao adolescente. A confianza en normas e institucións non debería substituír a nosa responsabilidade individual, como pais, nais, educadores e profesionais sanitarios.

Tamén existe unha fenda dixital entre os propios adolescentes, algo que quedou moito máis visible coa chegada da Covid-19, puidéndose constatar como a situación pandémica afectou máis á poboación con peor situación socioeconómica á hora de adaptarse á cultura dixital forzada e a educación online[27]. Os grupos de mozos en mellor posición socioeconómica e maior capital cultural son quen dispoñen dunha accesibilidade tecnolóxica máis variada e diversificada. Máis que basearse en xénero ou idade, o acceso á tecnoloxía entre a mocidade segue sendo principalmente unha cuestión de clase. A evidencia empírica sobre a desigualdade dixital mostra unha forte correlación entre un acceso deficiente a dispositivos tecnolóxicos e unha menor diversidade e profundidade nos usos que se fan deles, así como un nivel inferior de competencias digitales[21]. Como reflicte o informe de UNICEF Nenos nun mundo dixital, a medida que estes se fan adultos e entran no mundo do traballo, a conectividade na era dixital significará cada vez máis a diferenza de capacidade dos mozos de gañar a vida ou non[23].

A alfabetización dixital pódese definir como a capacidade variable de nenos e adultos para utilizar tecnoloxías dixitais e comprender os seus riscos. Non se limita só ás destrezas técnicas precisas para acceder e utilizar Internet, senón que tamén implica a capacidade de interactuar de maneira crítica e segura coa contorna en liña. Desde unha perspectiva máis ampla, como determinante da saúde, salientouse que a alfabetización dixital interactúa substancialmente con outros factores de saúde intermedios e determinantes sociais, influíndo tanto no acceso aos recursos de saúde dixitais como nos resultados xerais de equidade en saúde[28]. Os expertos consideran que se debería incluír a alfabetización dixital como eixe adicional de desigualdade, de par da clase social, xénero, idade, etnia e territorio[29].

Para que os alumnos asimilen a alfabetización mediática dixital, terán que ser educados por profesores que dominen o ámbito e reciban formación sobre como transmitilo aos seus alumnos de maneira efectiva, o que implica que os docentes tamén necesitarán formación continua para manterse ao día coas novas tendencias tecnolóxicas

As competencias dixitais vincúlanse tamén coas fontes de alfabetización dixital. Entre a poboación adolescente a autoformación é a forma máis estendida, destacando o uso de Google —ou outro motor de busca—, xunto con titoriais, seguido da poboación que declara que se apaña de maneira autosuficiente, solucionando e aprendendo por ensaio-erro. Por detrás atopamos o apoio social, onde é máis frecuente preguntar a amigos ou amigas que a familiares para resolver dúbidas e problemas tecnolóxicos, e resulta moito máis infrecuente recorrer a docentes ou ao centro educativo. Doutra banda, a maioría da poboación adolescente percibe que ten un nivel de destrezas máis elevado que os seus familiares e que os seus profesores e profesoras, sendo esta percepción máis acusada en homes[21].

Hai indicadores que mostran que segue habendo fendas dixitais de xénero en termos de usos, competencias e habilidades[21]. Mentres que os adolescentes homes adoptan un rol máis activo, hedonista e determinante en programación dixital, as adolescentes adoitan asumir un rol máis pasivo ou de simple produtor/consumidor de contidos, reproducindo así a fenda de xénero nos usos[30]. Os estereotipos de xénero levan as nenas a desconfiar das súas propias habilidades e a solicitar axuda en tarefas que son perfectamente alcanzables para elas[31].

As continuas innovacións tecnolóxicas, unido ao feito de que os coñecementos e destrezas necesarios para o manexo das TIC non adoitan ser facilitadas pola familia ou na escola, senón adquiridas de maneira autodidacta, explicaría por que os adolescentes non dominan todas as habilidades, especialmente as relacionadas coa seguridade[4].

Para axilizar esta aprendizaxe, as TIC deben apoiarse nos sistemas educativos mediante unha capacitación axeitada para os docentes, porque non se pode depender unicamente da iniciativa individual dos profesores; o campo evoluciona demasiado rápido e os riscos de desinformación son demasiado elevados. Para que os alumnos asimilen a alfabetización mediática dixital, terán que ser educados por profesores que dominen o ámbito e reciban formación sobre como transmitilo aos seus alumnos de maneira efectiva[32], o que implica que os docentes tamén necesitarán formación continua para manterse ao día coas novas tendencias tecnolóxicas[3].

Prioridades no ámbito dixital

A desinformación representa unha vulnerabilidade para a sociedade ante a información enganosa, sendo os menores un segmento de poboación especialmente susceptible, debido a que o seu desenvolvemento neurolóxico aínda non finalizou nas áreas cerebrais responsables das funcións executivas. Vivir en e a través das plataformas sociais de forma abusiva ponnos a mercé destas e dos seus algoritmos

É innegable que a tecnoloxía dixital exercerá un impacto crecente no futuro da nosa sociedade. Aspírase a fomentar un enfoque innovador que, sen temer o avance tecnolóxico, poida avaliar de maneira reflexiva tanto beneficios como riscos, e resulta fundamental recoñecer que o ser humano debe ser o foco central desta reflexión, considerando a súa fraxilidade e vulnerabilidade[27].

Á hora de formular políticas e levar a cabo accións prácticas no ámbito dixital, é importante ter en conta unha serie de puntos clave[23]. Así, na Declaración europea sobre os dereitos e principios dixitais para a década dixital (Diario Oficial da Unión Europea, C 23 2323/01/2023), o capítulo V recolle, entre outros, o compromiso a:

• Brindar oportunidades a todos os nenos e os mozos para que adquiran as competencias e capacidades necesarias, en particular a alfabetización mediática e o pensamento crítico, de modo que naveguen e participen na contorna dixital de maneira activa e segura e tomen decisións con coñecemento de causa.
• O compromiso a promover experiencias positivas nunha contorna dixital segura e adaptada á súa idade.
• O compromiso a protexelos fronte aos contidos daniños e ilegais, a explotación, a manipulación e o abuso en liña, e evitar que o espazo dixital se utilice para cometer ou facilitar delitos.
• O compromiso de implicar os nenos e mozos no desenvolvemento de políticas dixitais que lles afecten.

Reflexións finais

En lugar de impoñer restricións ao uso de medios dixitais, unha mediación máis atenta e solidaria dos pais, nais e educadores preséntase como unha opción máis prometedora para garantir que os adolescentes obteñan da conectividade o máximo beneficio co mínimo risco

A desinformación representa unha vulnerabilidade para a sociedade ante a información enganosa, sendo os menores un segmento de poboación especialmente susceptible, debido a que o seu desenvolvemento neurolóxico aínda non finalizou nas áreas cerebrais responsables das funcións executivas. Vivir en e a través das plataformas sociais de forma abusiva ponnos a mercé destas e dos seus algoritmos[3].

As TIC deben concibirse como ferramentas cognitivas alertando que poden xerar desigualdades e que os estudantes, como di Antonio Mañas, deben aprender “coas tecnoloxías, non destas”[33].

Discútese sobre quen son as persoas máis indicadas para educar a mocidade sobre hábitos saudables no contexto dixital. Por unha banda, están os pais e as nais como responsables lexítimos de transmitir valores, normas e pautas aos seus fillos/as; o acompañamento parental é imprescindible desde o momento en que se lles entrega un dispositivo dixital. Doutra banda, os/ as profesores/as e educadores/as serían os responsables de dar continuidade a ese labor iniciado pola familia[34].

En lugar de impoñer restricións ao uso de medios dixitais, unha mediación máis atenta e solidaria dos pais, nais e educadores preséntase como unha opción máis prometedora para garantir que os adolescentes obteñan da conectividade o máximo beneficio co mínimo risco. Debería prestarse unha maior atención aos contidos e actividades das experiencias dixitais dos mozos —o que fan en liña e por que— en lugar de enfocarse estritamente á cantidade de tempo que pasan fronte á pantalla. A investigación e as políticas futuras deben considerar o contexto completo da vida dun neno —idade, xénero, personalidade, situación na vida, contorna social e cultural e outros factores— co fin de comprender onde se debe trazar a liña entre un uso saudable e un uso prexudicial[11].

Os efectos das TIC dependen do uso que se faga delas. Dado que os nosos menores interactuarán coa tecnoloxía ao longo de toda a súa vida, é a nosa responsabilidade proporcionarlles a formación e as ferramentas para que a utilicen de maneira saudable

Os efectos das TIC dependen do uso que se faga delas. Os expertos suxiren certas prácticas beneficiosas, como: dar exemplo; non prohibir, pero establecer límites; ensinar a utilizalas de maneira funcional; axudar a desenvolver habilidades sociais fóra das redes e motivalos a participar noutras actividades coas súas amizades[2].

Un uso saudable da tecnoloxía é posible. Dado que os nosos menores interactuarán coa tecnoloxía ao longo de toda a súa vida, é a nosa responsabilidade proporcionarlles a formación e as ferramentas para que a utilicen de maneira saudable[22].

Do mesmo xeito que a mellora dos coñecementos sobre a saúde pode provocar opcións de vida máis sas, a mellora dos coñecementos sobre os medios de comunicación pode conducir a mellores opcións en online[32] 

Referencias bibliográficas

1. Fondo de las Naciones Unidas para la Infancia (UNICEF). El estado Mundial de la Infancia 2017: Niños en un mundo digital. 2017. Disponible en: https://www.unicef.org/spanish/publications/files/SOWC_2017_SP.pdf
2. Dolz M, Camprodon E, Tarbal A. Una mirada a la salud mental de los adolescentes. Claves para comprenderlos y acompañarlos. Cuadernos Faros 12. Barcelona: Hospital Sant Joan de Déu. 2021.
3. Observatorio Nacional de Tecnología y Sociedad. Impacto del aumento del uso de Internet y las redes sociales en la salud mental de jóvenes y adolescentes. Ministerio de Asuntos Económicos y Transformación Digital. Secretaría de Estado de Digitalización e Inteligencia Artificial. 2023. NIPO: 094-23-071-6.
4. Sánchez Pardo L, Crespo Herrador G, Aguilar Moya R et al. Los adolescentes y las tecnologías de la información y comunicación (TIC). Unitat de Prevenció Comunitaria de Conductes Adictives (UPCCA-Valencia). Valencia. 2015.
5. Andrade B, Guadix I, Rial A, Suárez F. Impacto de la tecnología en la adolescencia. Relaciones, riesgos y oportunidades. Madrid: UNICEF. 2021.
6. Rodríguez-de-Dios I., Van Oosten, J. M. F., Igartua, J. J. “A study of the relationship between parental mediation and adolescents´digital skills, online risks and online opportunities”. Computers in Human Behavior 82, 2018; 186-198.
7. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. Social Media and Adolescent Health. Washington D. C.: The National Academies Press. 2023. https://DOI. org/10.17226/27396.
8. Plaza de la Hoz J. “Ventajas y desventajas del uso adolescente de las TIC”. Revista complutense de educación 2: 491-508.
9. Salmerón Ruíz MA. Salud digital. Adolescere. 2023; XI (1): 38-46.
10. Alarcón Belmonte I., Sánchez Collado R., Yuguero O., Acezat Oliva J., Martínez-Millana A., Saperas Pérez C. “La alfabetización digital como elemento clave en la transformación digital de las organizaciones en salud [Digital literacy as a key element in the digital transformation of health organizations]”. Atención Primaria, 6, febreiro de 2024. DOI: 10.1016/j.aprim.2024.102880.
11. Stiglic N., Viner R. M. “Effects of screentime on the health and well-being of children and adolescents: a systematic review of reviews”. BMJ Open 9, 2019. DOI: 10.1136/bmjo-pen-2018-023191.
12. Khan A., Lee E. Y., Rosenbaum S., Khan S. R., Tremblay M.S. “Dose-dependent and joint associations between screen time, physical activity, and mental wellbeing in adolescents: an international observational study”. The Lancet Child & Adolescent Health 10, outubro de 2021: 729-738. DOI: 10.1016/S2352-4642(21)00200-5).
13. Bozkurt H., Özer S., Sahin S., Sönmezgöz E. “Internet use patterns and internet addiction in children and adolescents with obesity”. Pediatric Obesity 13, 2018:: 301-6. http:// dx.DOI.org/10.1111/ijpo.12216.
14. Ochoa-Brezmes J., Ruiz-Hernández A., Blanco-Ocampo D., García-Lara G. M., Garach-Gómez A. “Mobile phone use, sleep disorders and obesity in a social exclusion zone”. Anales de Pediatría 5 (Engl. Ed), 2023: 344-352. DOI: 10.1016/j. anpede.2022.12.004.
15. García C., Rodríguez de Blas D., Pallero Soto P. et al. Impacto de las pantallas en la vida de la adolescencia y sus familias en situación de vulnerabilidad social: realidad y virtualidad. Cáritas Española Editores. 2022.
16. González-Rojas A., Rius-Buitrago A., Soriano-Villarroel I. Estudio exploratorio sobre las afectaciones a la salud por la sobreexposición a Redes Sociales (RRSS) y pantallas con perspectiva de género. UNAD. La Red de Atención a las Adicciones. 2023. Madrid.
17. Fundación ONCE. Observatorio Estatal de la Soledad No Deseada. Informe de Percepción Social de la Soledad No Deseada. 2023. https://www.soledades.es/estudios/informe-de-percepcion-social-de-la-soledad-no-deseada.
18. Orben A., Meier A., Dalgleish T., Blakemore S. J. “Mechanisms linking social media use to adolescent mental health vulnerability”. Nature Reviews Psychology 3, 2024:1-17.
19. Baz-Rodríguez M., González-Formoso C., Goicoechea-Castaño A., Álvarez-Vázquez E., García-Cendón C., Rial-Boubeta A., Clavería A.”Detección precoz del uso problemático de Internet en adolescentes, en pediatría de atención primaria”. Revista Española de Salud Pública 94, 12-V-2020; e202005035.
20. Caplan S., Williams D., Yee N. “Problematic Internet use and psychosocial well-being among MMO players”. Computers in Human Behavior 6, 2009:1312-19.
21. Gómez-Miguel A., Calderón-Gómez D. El ocio digital de la población adolescente. Madrid: Centro Reina Sofía sobre Adolescencia y Juventud. Fundación FAD Juventud. 2022. DOI: 10.5281/zenodo.7377069.
22. Fundación Merck Salud. Salud del niño, del adolescente y del joven adulto. Colección de bioética y derecho sanitario, 2022.
23. UNICEF. El estado mundial de la infancia. Niños en un mundo digital. División de Comunicacións de UNICEF. Nova York. 2017.
24. González Ramírez T., López-García Á. “La identidad digital de los adolescentes: usos y riesgos de las Tecnologías de la Información y la Comunicación”. Revista Latinoamericana de Tecnología Educativa 2, 2018: 74-78.
25. Alfaro M., Vázquez M. E., Fierro A. et al. “Uso y riesgo de las tecnologías de la información y comunicación en adolescentes de 13-18 años”. Acta Pediátrica Española 6, 2015: 126-135.
26. Stringaris A., Vidal P., Russi E., Vilar A., Fresno C. et al. Una mirada a la salud mental de los adolescente. Cuadernos Faros 12, 2021.
27. UNICEF Office of Research. The State of Children in the European Union. Addressing the needs and right of the EU’s generation 2024. 2024.
28. Arias López M. D. P., Ong B. A., Borrat Frigola X., Fernández A. L., Hicklent R. S., Obeles A. J. T., et al. “Digital literacy as a new determinant of health: A scoping review”. PLOS Digit Health 2, 2023: e0000279.
29. Organización Panamericana de la Salud. Determinantes sociales de la salud. OPS/OMS. [consultado 8-III-2024]. Dispoñible en: https://www.paho.org/es/temas/determinantes-sociales-salud.
30. Masanet M. J., Pires F., Gómez-Puertas L. “Riesgos de la brecha digital de género entre los y las adolescentes”. Profesional de la Información 1, 2021: e300112.
31. Observatorio Nacional de Tecnología y Sociedad. Brecha digital de género. Madrid. Ministerio de Asuntos Económicos y Transformación Digital. 2022.
32. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. Social Media and Adolescent Health. Washington, D. C.: The National Academies Press. 2023.
33. Mañas A., Roig-Vila R. “Las tecnologías de la información y la comunicación en el ámbito educativo. Un tándem necesario en el contexto de la sociedad actual”. Revista Internacional d’Humanitats 45, 2019: 75-86.
34. Grupo Conocimiento-Investigación en Problemáticas Sociales de la Universidad Europea de Madrid. Guía de Buenas Prácticas sobre el Uso de las Redes Sociales. Edición: Unión de Asociaciones Familiares (UNAF). 2023.