Superado un ano de pandemia, de sufrimento e morte para tantas persoas, de abatemento e medo, probablemente das cuestións que deixou máis claras, alomenos para min, foi a da fraxilidade, o da nosa vulnerabilidade. Para todas e para todos, quizais en maior medida para os que formamos parte desa franxa sociolóxica que chamamos “maiores”, ou tamén terceira ou cuarta idade, asegún, e que antes, ou noutras partes do mundo menos desenvolvido, seguen a coñecer por vellos ou “anciáns”.
Santiago López Petit, no prólogo que fai ó suxerente e provocador libro de Asun Pié Balaguer, pedagoga da Universidade de Barcelona, profesora tamén na Ouberta de Cataluña (UOC), que veño de ler con moito interese, e titulado moi acertadamente “La insurrección de la vulnerabilidad. Para una pedagoxía de los cuidados y la resistencia” (2.019), comenta que a autora pretende politizar a vulnerabilidade e eu coincido. Destaca precisamente deste concepto, a vulnerabilidade, todo o seu potencial deconstrutor, pois é unha maneira de amosar abertamente, sen eufemismos, a nosa finitude. Mesmo cando afirma que a precariedade, materia constituínte da nosa época por excelencia, o denominado precariado, non é simplemente algo de carácter estritamente laboral senón tamén existencial: “A precariedade existencial é, polo tanto, a forma histórica da vulnerabilidade que corresponde á nosa época”.
Para afrontar esa vulnerabilidade máis consciente, menos opaca, precisamos, como auga de maio, do público, do de todas e de todos, do Estado de Medioestar que aí quedou, de poderosas redes de interdependencia e de resistencia a construír individual e colectivamente, pero sobre todo, dos coidados, dos afectos, da tenrura, fronte da dependencia, e máis alá dela, na educación, nas familias, nos centros sociais, na sanidade, na vida. Uns coidados que non poden seguir asentándose na desigualdade social e de xénero, senón na sustentabilidade da vida e do ben común, o que a autora denomina “a insurrección da vulnerabilidade”
Aspiramos inconscientemente a vivir nunha ficción de inmortalidade, de xuventude eterna e saudable, de invulnerabilidade, para evitar o sufrimento que produce a conciencia da propia finitude e da dependencia. Rexeitamos a nosa fraxilidade constituínte, as limitacións, e construímos ó noso derredor unha ilusoria e continua normalidade.
Sen embargo, esta maldita pandemia, sobre todo, fíxonos sentir nas propias carnes as fortes perdas sociais provocadas por anos de neoliberalismo cruel, de desigualdades crecentes, dos enormes retrocesos en materia de liberdades e de dereitos, as mordazas, a voadura, máis ou menos controlada, do estado de medioestar entre os aplausos dos inconscientes.
Por iso, os coidados, a filosofía do coidar, tan brutal e inxustamente atribuída ó rol feminino, dos que xa falaba Carol Guilligan hai décadas, son esenciais para facernos cargo da nosa condición dependente e vulnerable, revisando ó tempo a súa distribución tan desigual.
Os coidados públicos teñen que recuperar a centralidade, dunha forma igualitaria, cos afectos e os sentimentos, como elementos nucleares e transversais da axenda política, como mellor resistencia.
Sostén Asun Pié que “o neoliberalismo é causa e efecto dun inmenso destrozo humano producido pola centralidade que toma a máquina do capital nos modos de comprender a vida e as relacións”.
As persoas maiores, pero tamén ás crianzas son vulnerables, non poden defenderse por sí mesmas, están nunhas condicións de radical desigualdade, e non depende só das circunstancias, trátase dunha característica, dunha condición da propia infancia.
Recorre Pié Balaguer a un xogo cooperativo que temos utilizado moito na Educación para a Paz desde hai moitos anos, aquel xogo no que unha persoa, un alumno, unha alumna, cae voluntariamente sobre as mans dos compañeiros e compañeiras, que o acollen, o agarran, o protexen... porque, como moi ben di, “caer é humano e soster a quen cae, tamén”.
Pensar unha pedagoxía da vulnerabilidade centrada nos coidados e na vida, educar para a vida, pero non para unha vida pensada como un ideal de Max Weber, senón asentada na realidade cotiá, coidar do mundo e dos outros, como dicía Leonardo Boff no coidado necesario, unha pedagoxía que teña como eixe estruturador unha nova relación coa natureza e cos demais, como apuntan xa proxectos como o do ben vivir, o ben común, abandonando a lóxica da explotación en favor da mutualidade e a cooperación.
Por que non imaxinar escolas, colexios comunais centrados nos coidados, con outros e novos modelos de organización escolar, de plantillas, de materias, escolas que ensinen novas sensibilidades para cos demais e co mundo?. Hai anos que escoitei ó amigo Adolfo Pérez Esquivel, premio nobel da paz, falar da Pachamama, da nai terra, a Natureza, e da necesidade imperiosa de educar nunha pedagoxía da nai terra fronte da obediencia e aceptación da apoloxía da violencia, da organización inxusta da sociedade, das desigualdades, da marxinación.., e apelar, dunha vez por todas, á cultura de paz.
