O 20 de outubro de 2011 ETA anunciou o "cese definitivo da súa actividade armada", tres días despois da Conferencia Internacional de Paz de Donostia, organizada por Lokarri e Brian Currin. En maio Bildu convertérase na forza máis votada nas eleccións municipais en Euskadi e en novembro Amaiur obtivo sete escanos nas eleccións xerais, o mellor resultado da esquerda abertzale na historia. Lokarri viñera realizando un labor silencioso de xerar consensos para o espazo central da sociedade vasca, nin violenta nin inmobilista e de apostar pola solución dialogada dos conflitos e a reconciliación. Esa actividade levou á Conferencia de Paz que levou ao abandono da violencia de ETA.

En recoñecemento ao seu traballo, o Seminario Galego de Educación para a Paz (SGEP), presidido por Manuel Dios, concedeulle a Paul Rios o Premio Portapaz, Rios recolleu este luns en Compostela.

Catro meses despois da declaración de ETA, a situación social en Euskadi é un máis normal?

Sempre dixemos que para que o proceso de paz tivese éxito facían falla dúas primeiras condicións: a fin da violencia de ETA e a legalización das forzas políticas da esquerda abertzale. ETA cesou a súa actividade e a esquerda abertzale ten representación política, aínda que aínda non a puidese conseguir a través dunha forza política propia. Obxectivamente a situación indica que estamos nun proceso irreversible. As persoas que estiveron ameazadas agora séntense menos ameazadas, non hai extorsión nin imposto revolucionario. Polo tanto estamos nunha etapa nova, cos seus problemas, pero radicalmente diferente.

Iso percíbese na sociedade vasca? Cal é o sentimento que predomina: alivio, alegría, esperanza, escepticismo...?

Pois seguramente unha mestura de todo iso. Hai unha parte da poboación que segue sentindo receos. Outra parte que até o de agora se sentía moi ameazada, que agora vive con moita máis tranquilidade, falas con concelleiros, empresarios, e ves que agora non senten esa presión. Hai unha parte que sente moita alegría, e outra que agora está algo preocupada, porque sente que estamos vivindo un certo impasse. Pero o que detectamos é que hai unha vontade xeralizada para aproveitar a situación, para que haxa un bo peche para o proceso, para construír un futuro en paz.

Neste tempo tamén cambiou o goberno no Estado, como era previsible. Como valorades en Lokarri a actitude e as accións do goberno de Rajoy?

Isto hai que valoralo dende os puntos de vista máis optimista e pesimista. Dende o pesimista, a verdade é que o Goberno non fixo até agora nada para que o proceso avanzase: non quere falar coa esquerda abertzale, nin dialogar con ETA para tratar o tema dos presos. Pero dende unha visión máis optimista, tampouco fixo nada para que o proceso de paz entrase en crise. Eu sempre defendín que á esquerda abertzale había que deixarlle tempo para que fixese a súa evolución e para que xerase un consenso interno. Por iso, sen gustarme a posición do Partido Popular, tamén entendo que acaban de chagar ao goberno e que hai que darlles tempo.

Cales son as tarefas máis inmediatas? Desarme e presos?

O tema dos presos é o máis simbólico, tanto para a vítimas do terrorismo como para as familias dos presos. Neste momento hai varios procesos en marcha, cada un cos seus suxeitos: hai un proceso de desarme e de certificación da fin da violencia, que o teñen que tratar Goberno e ETA; hai un proceso político, que nalgún momento haberá que tratar politicamente; e hai un terceiro proceso, que é de reconciliación social, de recoñecemento das vítimas, de autocrítica co que se fixo mal no pasado, e de humanización e de eliminación de espazos de sufrimento. Hai que xestionar os tres procesos. Se o Goberno central non dá pasos neste senso, partidos, institucións e sociedade vasca deben chegar a un consenso para chegar a unha folla de ruta para consolidar a paz e despois presentarlla ao Goberno central, para desbloquear o proceso.

Que papel debe xogar o Goberno vasco? Estase implicando menos do que debería?

A nivel de discurso eu valoro positivamente que o Lehendakari diga que hai que cambiar a política penitenciaria. Como máximo representante da sociedade vasca, ten que exercer o liderado, convocar ao resto de partidos e definir esa folla de ruta. Iso é o que boto en falta. Nalgún momento temos que sentar e falar entre todos.

Contemplades unha volta atrás en ETA?

Hai tres barreiras de seguridade: unha é a vontade unánime da sociedade vasca, outra que a propia esquerda abertzale non vai aceptar unha volta á violencia e a terceira que tampouco o farán a comunidade internacional nin os mediadores. Pode haber violencia no futuro? Pero en calquera caso non será o mesmo problema: terá un apoio social moi débil, terá o rexeitamento de todos. ETA non ten espazo para a volta á violencia.

O gran cambio foi a presión que os sectores que na esquerda abertzale apostaban pola paz fixeron sobre ETA, non si? Iso mantense e aumenta?

Si, todo isto consolídase aínda máis despois das eleccións: a esquerda abertzale ve que ten moito máis apoio cidadán sen violencia e ve que ten posibilidade de gobernar, de levar adiante o seu proxecto político. Para que volver a algo que só xera sufrimento, ilegalización e á imposibilidade de desenvolver os teus obxectivos políticos? Este é a final, igual é un final imperfecto, pero é o final. O que pasa é que nesta sociedade, con tanta violencia e tantos anos de sufrimento, se cadra fai falla un plus; noutros sitios estes conflitos abonda con que se diriman nas institución, pero aquí fai falla algo máis.

Cal é o papel das vítimas? Que dereitos teñen neste proceso?

Teñen dereito ao recoñecemento, ao amparo e á reparación da dor que padeceron, aínda que a reparación nunca vai ser suficiente. Pero máis aló diso, hai que entender que nunha sociedade democrática quen ten a capacidade de tomar decisión de son as institucións, os partidos e a cidadanía. Iso non pode ser substituído pola opinión dunhas vítimas ou outras. Eu comprendo que as vítimas estes días están vivindo unha certa zozobra; o outro día unha vítima de ETA dicíame que por que non sucedera isto hai dez anos, porque deste xeito non tería matado o seu home.

Non se pode esixir o esquecemento, nin que algo non manque, pero si hai que atopar espazos para a xestión da dor, non si?

O mellor para axudar a unha vítima a xestionar a súa dor é poñer as condicións para que ninguén máis volva pasar polo mesmo. Outra vítima sempre me dicía que con cada asasinato tiña que revivir o do seu familiar, e iso sucedía 25 veces ao ano. Hai que atopar cauces para que as vítimas reconstrúan a súa vida; hai vítimas que atoparán ese camiño e outras non o conseguirán, pero iso é tan persoal que non creo que ninguén teña dereito a meterse aí. Un día preguntárolle a Alex Reid, que exerceu de mediador, que quen lle daba a lexitimidade para buscar unha mediación, e el respondeu que as vítimas do futuro, que non haxa máis vítimas.

Cal é o papel do grupo de observadores internacionais? Como valoras a actitude do Goberno español cara a ese labor de mediación?

Polo de agora veñen cumprindo unha función moi positiva de xerar confianza nas partes. Eles non veñen para dicir o que hai que facer, senón que veñen para amosar a súa experiencia. Teñen que ser os partidos e a sociedade os que acepten ou rexeiten o seu traballo. E é unha mágoa que o goberno siga sen recoñecer o seu labor.

Como recibistes a noticia de que o SGEP vos concedía este premio?

Non estamos habituados a estes recoñecementos, e polo tanto fíxonos moita ilusión, tamén por ser o Seminario quen nos outorgaba o premio. Agora o noso labor é máis coñecido e máis aceptado, pero durante moito tempo tan só nos apoiaron de forma continuada o SGEP e outras entidades semellantes en todo o Estado, cando defender a paz en Euskadi era motivo para que che tachasen dos peores pecados. Pero din que os vascos somos un pouco cabezóns, o que ten unha parte mala, pero tamén boa, de que non nos rendemos.