Texto publicado no número 245 de Grial

Na década de 1960 -en España houbo que agardar ata a morte de Franco- popularizouse a revolución sexual como un proceso de emancipación fronte ás restricións morais e sociais que reprimían a liberdade erótica. Mais, como denunciaron feministas radicais como Kate Millett e Adrienne Rich, a suposta liberación sexual non foi igual para todas as persoas

Na década de 1960, en España houbo que agardar ata a morte de Franco, popularizouse a revolución sexual como un proceso de emancipación fronte ás restricións morais e sociais que reprimían a liberdade erótica. A legalización da pílula anticonceptiva, os movementos feministas e LGTBI e a contestación aos valores tradicionais parecían configurar un novo escenario onde o pracer deixaba de estar mediado pola culpa e o control. Mais, como denunciaron feministas radicais como Kate Millett e Adrienne Rich, a suposta liberación sexual non foi igual para todas as persoas: mentres que moitos homes vían nesta nova era unha oportunidade para explorar a súa sexualidade sen restricións, moitas mulleres continuaban atrapadas en novas formas de presión e obxectualización. A “liberación” que lles foi prometida en moitos casos traduciuse nunha maior dispoñibilidade dos seus corpos ao servizo do desexo masculino.

Décadas despois, este patrón segue vixente, aínda que con novas ferramentas. A mercantilización do desexo transformou a sexualidade nun produto de consumo e, dentro deste marco, fenómenos como a pornografía, a prostitución ou a proliferación de plataformas como OnlyFans representan a última expresión desta falsa liberación sexual. Lonxe de cuestionar as estruturas patriarcais que historicamente condicionaron o desexo, o discurso dominante reduce a emancipación ao consumo ilimitado de sexo, despolitizando a loita e reforzando novas formas de desigualdade.

É imprescindible que o feminismo incorpore estes temas á súa axenda como cuestións fundamentais: non será posible construír unha sociedade libre de discriminación entre mulleres e homes sen unha sexualidade que se basee na igualdade e no respecto mutuo, onde nin o mercado, nin outras formas de explotación, teñan a última palabra.

A mercantilización do desexo transformou a sexualidade nun produto de consumo e, dentro deste marco, fenómenos como a pornografía, a prostitución ou a proliferación de plataformas como OnlyFans representan a última expresión desta falsa liberación sexual

Puritanismo? Unha trampa discursiva

A crítica feminista á pornografía, á prostitución e a outras formas de mercantilización da sexualidade adoita ser caricaturizada como unha postura puritana, conservadora ou represiva. Este argumento, empregado con frecuencia para deslexitimar os debates sobre a explotación sexual, parte dunha falsa dicotomía: como se só se puidese escoller entre unha liberdade sexual sen límites ou unha moralidade represiva e castradora. Mais esta é unha trampa discursiva que oculta o verdadeiro problema: non estamos a falar dun rexeitamento ao sexo, senón dunha postura ética contra a normalización da violencia sexual disfrazada de pracer.

Non é o sexo o que se cuestiona, senón as condicións en que este se produce, consume e representa. O que se critica non é o desexo, senón a desigualdade estrutural que define quen pode exercelo en liberdade e quen está relegado ao papel de obxecto de consumo. A pornografía non é unha simple representación do sexo, senón unha industria multimillonaria que promove un modelo de sexualidade baseado na dominación, na humillación e na cousificación das mulleres. A prostitución non é un “traballo máis”, senón unha institución patriarcal que, en palabras de Sheila Jeffreys, “consolida o dereito dos homes a acceder ao corpo das mulleres baixo a lóxica do mercado”. OnlyFans, pola súa banda, non é unha plataforma de apoderamento, senón unha nova expresión da mesma lóxica de explotación, adaptada á era dixital e presentada como elección individual.

Reducir esta análise a unha cuestión de puritanismo é unha forma de despolitizar o debate e evitar a pregunta incómoda: por que o discurso dominante sobre a “liberación sexual” segue baseándose na submisión feminina? O feminismo non defende unha moral represiva, senón unha sexualidade libre de coaccións, explotacións e violencias. Un pracer que non dependa da degradación do outro, senón do respecto e da reciprocidade. Porque se a revolución sexual significa que a violencia se presenta como erotismo e a desigualdade como liberdade, entón seguimos lonxe dunha verdadeira transformación. A liberación sexual non pode limitarse ao dereito a ter máis relacións sexuais, parellas ou coleccionar experiencias, senón que debe incluír unha transformación radical das relacións de poder.

A crítica feminista á pornografía, á prostitución e a outras formas de mercantilización da sexualidade adoita ser caricaturizada como unha postura puritana, conservadora ou represiva. O que se critica non é o desexo, senón a desigualdade estrutural que define quen pode exercelo en liberdade e quen está relegado ao papel de obxecto de consumo

Pracer feminino atravesado polo perigo

A retórica do pracer feminino trae consigo a promesa dun pracer libre de culpa, no que as mulleres poidan explorar a súa sexualidade sen medo á represión moralista. Pero que ocorre cando ese pracer segue estando condicionado polas mesmas relacións de poder de sempre? Cando a liberación sexual convive cunha ameaza latente de violencia e co peso da responsabilidade individual para evitala?

As mulleres seguimos vivindo nun espazo de contradición constante: por un lado, estimúlasenos a que nos mostremos sexualmente liberadas, que aproveitemos a nosa “liberdade sexual”, que nos expoñamos en redes e que nos apropiemos da nosa desexabilidade. Pero, ao mesmo tempo, seguimos suxeitas a normas e advertencias que nos recordan que debemos protexernos. Ensínannos que debemos gozar, pero tamén que debemos estar en alerta; que debemos sacar partido da nosa sexualidade, pero sen pasarnos; que debemos desexar, pero con coidado. O pracer feminino segue a estar vixiado, regulado e castigado, non só pola sociedade, senón tamén por nós mesmas, que interiorizamos todas estas regras ata convertelas en parte da nosa forma de vivir a sexualidade.

Estou pensando nas constantes recomendacións para ocupar o espazo público, tapar o vaso en discotecas para non arriscarse a unha submisión química, mensaxes claves no baño para poder comunicar unha agresión ao persoal dun pub sen levantar sospeitas. Non son só mensaxes de prevención, son recordatorios de que a violencia sexual está normalizada ata o punto de que é responsabilidade das mulleres previla. Hai infinidade de mensaxes para que as mulleres aprendamos a movernos no espazo público con medo, con estratexias de defensa, con listas de precaucións.

As mulleres seguimos vivindo nun espazo de contradición constante: por un lado, estimúlasenos a que nos mostremos sexualmente liberadas, que aproveitemos a nosa “liberdade sexual”, que nos expoñamos en redes e que nos apropiemos da nosa desexabilidade

A investigadora Nerea Barjola, no seu ensaio Microfísica sexista del poder. El caso Alcàsser y la construcción del terror sexual, analiza como a cobertura mediática de crimes como o de Alcàsser en 1992 serviu para instaurar un “terror sexual” que limita a liberdade das mulleres. Barjola sostén que a representación destes casos nos medios funcionou como un mecanismo de control social, advertindo as mulleres dos perigos de ocupar espazos públicos e reforzando a idea de que son elas as responsables de evitar situacións de risco.

Incluso comprendendo a demanda deste tipo de campañas non podo evitar que me preocupe que, lonxe de cuestionar as estruturas que perpetúan a violencia sexual, esteamos a trasladar á posible vítima a responsabilidade de evitar o perigo. Se non segues as normas de autoprotección, a culpa pode recaer sobre ti: porque bebiches demasiado, porque saíches soa, porque non tapaches o vaso. E, ao mesmo tempo, se segues todas as normas, o que se che está dicindo é que a única forma de garantir a túa seguridade é a vixilancia constante sobre ti mesma.

Este equilibrio entre o pracer e o perigo non é unha coincidencia, senón un mecanismo que permite que o patriarcado siga exercendo control sobre os corpos e os desexos das mulleres, pero agora sen necesidade de discursos represivos tradicionais. Agora funciona a lóxica da seguridade individual.

Desexo masculino: unha construción patriarcal incuestionada?

O sistema patriarcal non só impón roles e expectativas ás mulleres, senón que tamén define como deben desexar os homes. O desexo masculino ensínase desde un mandato de dominio, onde o pracer está asociado á conquista, ao acceso ao corpo feminino, á satisfacción inmediata sen cuestionamentos

Unha das grandes ausencias no debate sobre a revolución sexual e a mercantilización da sexualidade é a análise do desexo masculino. A miúdo, as discusións céntranse en como as mulleres experimentan a súa sexualidade, en como se lles impón un modelo de pracer, en como se lles esixe que sexan suxeitos e obxectos de desexo ao mesmo tempo. Pero que pasa co desexo dos homes? Como se constrúe? En que medida está atravesado por unha lóxica patriarcal que lle outorga dereitos e privilexios incuestionables?

O sistema patriarcal non só impón roles e expectativas ás mulleres, senón que tamén define como deben desexar os homes. O desexo masculino ensínase desde un mandato de dominio, onde o pracer está asociado á conquista, ao acceso ao corpo feminino, á satisfacción inmediata sen cuestionamentos. Desde a infancia, os nenos son educados a ver a súa sexualidade como algo natural e indiscutible, mentres que as nenas aprenden que deben xestionar o seu pracer con coidado e responsabilidade. Esta asimetría non é casual: responde a unha estrutura de poder que coloca o desexo masculino como norma e o desexo feminino como unha variable secundaria, suxeita a regulación e vixilancia.

Se hai un espazo onde esta construción patriarcal do desexo se expresa con forza, é na pornografía. A industria pornográfica non só reproduce fantasías masculinas senón que as normaliza, converténdoas en patróns de excitación. O que se desexa e como se desexa non é neutral: está codificado dentro dun sistema que ensina aos homes a excitarse coa humillación feminina, coa dor, coa submisión. Como sinalan autoras como Amada Traba e Chis Oliveira, a pornografía actúa como unha “pedagoxía do pracer” que adoita naturalizar relacións de poder baseadas na desigualdade.

O problema non é só que os homes consuman pornografía, senón que a pornografía estrutura a súa forma de desexar. O desexo masculino fórmase en referencia a imaxes de violencia, dominación e dispoñibilidade absoluta dos corpos femininos

O problema non é só que os homes consuman pornografía, senón que a pornografía estrutura a súa forma de desexar. Nun mundo onde a pornografía mainstream é o primeiro contacto de moitos nenos e adolescentes coa sexualidade, o desexo masculino fórmase en referencia a imaxes de violencia, dominación e dispoñibilidade absoluta dos corpos femininos. Como romper este círculo? Como ensinar a desexar sen reproducir a lóxica da desigualdade?

Se non somos quen de poñer en dúbida os principios sobre os que se constrúe o pracer, entón estamos condenadas a reproducir as mesmas dinámicas baixo unha nova linguaxe. O feminismo non pode limitarse a pensar só no pracer das mulleres, senón que tamén debe cuestionar como se constrúe o desexo dos homes.

Isto non significa reprimir ou censurar a sexualidade masculina, senón abrir un espazo de reflexión sobre que implica desexar dentro dunha sociedade que nos educou na xerarquía e na desigualdade. Precisamos transformar o imaxinario do desexo, rachar coa idea de que o pracer ten que estar vinculado ao poder. Un pracer que non implique submisión nin dominio, que non dependa da violencia nin da obxectualización, é posible. Pero para iso, temos que atrevernos a cuestionar non só o desexo feminino, senón tamén o masculino.

Poder invisible

A mercantilización da sexualidade na era dixital non fixo máis que afondar nesta relación de poder. OnlyFans, presentado como unha vía de apoderamento feminino, en realidade insírese nunha economía da explotación na que as mulleres son incentivadas a monetizar a súa propia cousificación

A sexualidade nunca foi un espazo neutral nin alleo ás relacións de poder. Como sinala Rosa Cobo, o patriarcado estruturou historicamente o desexo de maneira xerárquica, establecendo quen pode exercer a súa sexualidade en liberdade e quen está relegado ao papel de obxecto de consumo. A pornografía, a prostitución e plataformas como OnlyFans non son fenómenos illados, senón expresións contemporáneas dunha estrutura de dominación que perpetúa a desigualdade entre homes e mulleres.

A través destes espazos cristalízanse relacións de poder que non só afectan os corpos e as prácticas sexuais, senón tamén a forma en que se constrúe o propio concepto de pracer. Vemos así como se reforza a lóxica patriarcal segundo a cal a sexualidade feminina ten que estar orientada ao servizo do desexo masculino. O discurso da “libre elección” oculta que, nun contexto de desigualdade estrutural, moitas decisións non son tan libres como parecen.

A mercantilización da sexualidade na era dixital non fixo máis que afondar nesta relación de poder. OnlyFans, presentado como unha vía de apoderamento feminino, en realidade insírese nunha economía da explotación na que as mulleres son incentivadas a monetizar a súa propia cousificación. É de parvas non sacar partido ao teu “capital erótico”. A diferenza da prostitución tradicional, na que as mulleres deben desprazarse a espazos físicos e traballar baixo a mediación de terceiros, OnlyFans propón un modelo onde cada muller é a súa propia proxeneta, encargada de xestionar a súa imaxe, o seu márketing e a súa propia obxectualización. Esta descentralización do mercado do sexo non o fai menos violento, senón máis sofisticado: agora, a submisión vístese de autonomía e a explotación preséntase como emprendemento.

A citada Rosa Cobo analiza como o capitalismo neoliberal soubo apropiarse das demandas de liberdade individual para reforzar a subordinación das mulleres baixo novas formas. O concepto de “patriarcado neoliberal” que ela desenvolve refírese precisamente a este proceso: en sociedades onde a igualdade formal xa está recoñecida xuridicamente, a desigualdade estrutural reconfigúrase a través do mercado, convertendo a explotación nunha decisión individual.

Este mecanismo é particularmente perverso porque oculta o poder. Antes a opresión das mulleres era lexitimada por discursos abertamente misóxinos que as relegaban ao ámbito privado. Quedan aínda residuos na linguaxe, como sinala María Xosé Porteiro en As benfaladas denunciando unha violencia oficializada e vinculada co sexual: o dicionario define á “muller pública” como “prostituta”; compárese co que di de “home público”. Hoxe preséntase como un conxunto de eleccións individuais dentro dun mercado libre. Pero o que se nos vende como liberdade é, en moitos casos, unha forma renovada de submisión: non desaparece o poder que subordina, só se fai máis invisible.

Pornografía feminista, alternativa real ou falsa ilusión?

En teoría, o chamado porno feminista pretende distanciarse da pornografía mainstream, promovendo narrativas onde a muller non sexa un simple obxecto de consumo, senón unha suxeita do seu propio desexo

Nos últimos anos xurdiu un debate sobre a posibilidade de crear unha pornografía feminista, que rompa coa lóxica de dominación e obxectualización das mulleres. A pregunta parece razoable: se a pornografía tradicional está marcada pola violencia, a desigualdade e a mirada masculina (male gaze), sería posible producir contido erótico que aposte por unha representación máis igualitaria do pracer?

En teoría, o chamado porno feminista pretende distanciarse da pornografía mainstream, promovendo narrativas onde a muller non sexa un simple obxecto de consumo, senón unha suxeita do seu propio desexo. Deféndese a idea de que este tipo de pornografía podería ofrecer representacións máis diversas, escenas nas que o pracer feminino non estea subordinado á satisfacción masculina e dinámicas que non reproduzan estereotipos de xénero. Mais coido que esta visión choca cunha serie de problemas estruturais difíciles de ignorar.

A pornografía non é só unha forma de representación sexual, senón unha industria global que move miles de millóns de dólares e que ten un impacto directo na forma en que as xeracións máis novas aprenden sobre o sexo. O primeiro contacto cos contidos pornográficos acontece cada vez máis cedo: segundo varios estudos, a media de idade de acceso á pornografía sitúase arredor dos 8-11 anos. Este consumo temperán prodúcese sen ningún tipo de alfabetización sexual nin pensamento crítico, o que contribúe a que a pornografía funcione como unha “educación sexual de facto”.

A pornografía é o único xeito de representar a sexualidade? A aposta polo erotismo non pode pasar por outro tipo de narrativas, que non estean mediadas pola lóxica da mercantilización?

Neste contexto, a pregunta clave non é só se pode existir porno feminista, senón se ten algún impacto real fronte á omnipresencia da pornografía mainstream. O acceso maioritario a contidos gratuítos en plataformas como Pornhub ou Xvideos supón que as representacións hiperviolentas e degradantes sexan as primeiras imaxes que os menores e adolescentes ven sobre o sexo. É posible contrarrestar isto con nichos de pornografía alternativa? Se o principal referente segue sendo unha industria que se sustenta na explotación, pode realmente un espazo marxinal ofrecer unha alternativa transformadora?

Ademais, existe outro perigo: que a propia industria utilice a existencia do chamado porno feminista como un mecanismo de lexitimación, unha estratexia para maquillar as violencias estruturais que a sosteñen. Do mesmo xeito que a moda rápida incorporou liñas de roupa “sostible” sen poñer en cuestión a explotación laboral nin a contaminación ambiental que xera no seu conxunto, a pornografía feminista pode funcionar como unha coartada, unha fachada de suposta diversidade que serve para descentrar o debate e evitar cuestionamentos profundos. Mentres os contidos dominantes continúan baseándose na degradación e no abuso, a existencia de nichos alternativos convértese nun argumento para que a industria poida seguir operando sen ser interpelada.

Algunhas teóricas, como Erika Lust, sosteñen que é posible producir un erotismo visual con valores feministas, apostando por unha mirada que non reforce a violencia nin a subordinación feminina. Mais podemos cuestionarnos se a pornografía, en tanto que forma de produción audiovisual dentro dun mercado neoliberal, sempre estará atravesada polas lóxicas da dominación.

Por último, cabe preguntarse tamén: a pornografía é o único xeito de representar a sexualidade? A aposta polo erotismo non pode pasar por outro tipo de narrativas, que non estean mediadas pola lóxica da mercantilización? En definitiva, podemos imaxinar unha sexualidade máis libre e igualitaria sen que dependa dunha industria que, historicamente, foi unha ferramenta de opresión?

Educación sexual feminista: a verdadeira revolución pendente

Se queremos unha verdadeira revolución sexual que consiga transformar as relacións de poder dentro da sexualidade, cómpre preguntarnos: como podemos construír unha alternativa real? A resposta non pode ser outra que a educación sexual feminista

Se queremos unha verdadeira revolución sexual que consiga transformar as relacións de poder dentro da sexualidade, cómpre preguntarnos: como podemos construír unha alternativa real? A resposta non pode ser outra que a educación sexual feminista. Só a través da educación poderemos desmontar os imaxinarios herdados e reconstruír o pracer desde unha perspectiva que non estea marcada pola violencia, a desigualdade e a mercantilización dos corpos.

A educación sexual que necesitamos non pode ser un simple catálogo de información biolóxica nin unha lista de riscos que hai que evitar. Necesitamos unha educación que cuestione as relacións de poder que estruturan a sexualidade, que analice como se constrúe o desexo e que poña o foco en como a cultura, os medios e a pornografía moldean a nosa idea do pracer. Unha educación sexual feminista debe ensinar a desexar sen reproducir a lóxica da dominación, a recoñecer a violencia camuflada de erotismo e a construír relacións baseadas na igualdade, no recoñecemento e no respecto mutuo.

A maioría das representacións da sexualidade que consumimos hoxe, desde a pornografía ata a publicidade, están baseadas en mitos patriarcais que perpetúan a desigualdade. O mito de que os homes teñen un desexo irrefreable e as mulleres deben ser obxectos de sedución; o mito de que a sexualidade feminina está ao servizo do pracer masculino; o mito de que a violencia pode ser excitante. Estes imaxinarios non só condicionan o que desexamos, senón tamén como entendemos o noso propio corpo e a nosa liberdade.

A educación sexual feminista ten que ir máis aló das advertencias sobre métodos anticonceptivos ou enfermidades de transmisión sexual. Debe ensinar a ver e a cuestionar estas narrativas, a recoñecer como operan as estruturas de poder no erotismo e a comprender que o pracer non pode basearse na desigualdade. Non se trata de ensinar ás nenas a protexerse, senón de ensinar aos nenos a non exercer violencia; non se trata de falar de riscos, senón de dereitos; non se trata de aprender a encaixar nun sistema desigual, senón de transformalo.

É imprescindible que o feminismo incorpore estes temas á súa axenda como cuestións fundamentais: non será posible construír unha sociedade libre de discriminación entre mulleres e homes sen unha sexualidade que se basee na igualdade e no respecto mutuo, onde nin o mercado, nin outras formas de explotación, teñan a última palabra

Como sinala Amelia Tiganus, a verdadeira revolución sexual non pode limitarse á desinhibición ou á transgresión das normas morais represoras, senón que debe supoñer unha transformación profunda do imaxinario erótico. Isto implica abandonar a lóxica de dominación como eixo central da sexualidade e abrir camiño a novas formas de pracer baseadas na reciprocidade.

O problema da educación sexual actual é que non cuestiona o desexo. Dá por feito que o pracer masculino é normativo e que a excitación está asociada á dominación. Fálase de consentimento, pero non de como se constrúe ese consentimento nunha sociedade desigual. Se realmente queremos unha educación que libere, temos que ensinar a desexar de maneira ética, a construír praceres que non dependan da submisión nin do abuso, e a entender que a sexualidade é unha experiencia compartida e non unha transacción de poder.

Moitas das promesas da revolución sexual quedaron a medio camiño. A mercantilización do desexo transformou a sexualidade en produto de consumo, afastándoa das súas dimensións máis políticas. A industria da pornografía, a hipersexualización da muller nos medios e a presión sobre os corpos demostran que a “liberación” proclamada en moitos espazos non é máis que unha nova forma de subordinación.

Mais unha verdadeira revolución non pode sustentarse na mercantilización do pracer, senón na transformación profunda das relacións de poder que atravesan a sexualidade. Para isto, é imprescindible cuestionar os imaxinarios herdados e educar desde unha perspectiva feminista e crítica. A liberdade sexual non pode medirse unicamente en termos de acceso, senón na capacidade real de todas as persoas para vivir o seu desexo sen coacción, violencia nin subordinación.

A sexualidade non é un territorio inmutable. Ao longo da historia, foi moldeada por estruturas sociais, económicas e culturais que definiron que corpos son desexables, que prácticas son aceptables e quen ten dereito ao pracer. Porén, tamén pode ser reconstruída, resignificada e vivida de maneira máis libre e xusta. Para isto, é necesario desmontar mitos, revisar narrativas e construír modelos de pracer baseados no feminismo.

Se a educación sexual feminista fose unha realidade, se as mulleres toman o espazo para construír o seu desexo, se os homes aprenden a cuestionar o seu, poderemos falar dunha revolución sexual que sexa un verdadeiro cambio de paradigma. Unha revolución onde o pracer non estea ligado á explotación, onde o desexo non dependa da violencia e onde a liberdade non se mida en función do mercado. Esa é a revolución que aínda temos pendente.