Antón Lopo vén de gañar o premio da crítica española na modalidade de narrativa en galego con 'Extraordinario' (Galaxia), que define como novela "antirromántica"

Di Antón Lopo que ‘Extraordinario’ (Galaxia), o libro co que vén de gañar o premio da crítica española na modalidade de narrativa en galego, é unha novela “antirromántica”, e ao mesmo tempo “un tránsito continuo polos tecidos versátiles e contraditorios dos afectos”. O seu protagonista, Óscar, constrúe a súa identidade -e aprende a ser libre- lidando con eles. Mais ‘Extraordinario’ é tamén metáfora dun tempo -o tardofranquismo e a transición- e reflexión sobre os fascismos cotiáns. Lopo respondeu as nosas preguntas por correo electrónico.

“Romper coa miña nai marcou de xeito decisivo o meu carácter”. É unha das primeiras frases que podemos ler no libro. O personaxe principal (Oscar) ten que “matar a nai” (e non o pai) para construír a súa propia identidade. Pódese recoñecer na personaxe da nai un tipo de muller creada polo franquismo, que pode ser, sen querelo, unha maltratadora psicolóxica. Como xorde a personaxe da nai? Que representa?

“A nai é unha referencia moral nun edificio de vivendas construído sobre os privilexios da ditadura”

‘Extraordinario’ é como unha especie de conto do “Parrulo feo", con ese ciño de longo pescozo que vive entre patos fachendosos, retraído por non responder aos parámetros estéticos dos patos e menosprezado por eles debido á súa diferencia. Os contos non teñen tema concreto. Constrúense sobre complexos simbólicos colectivos. Jung dicía que temos un substrato común, con independencia do tempo ou da cultura na que vivamos.

A nai de Óscar, nese sentido, encarna un arquetipo pouco abordado ata agora na nosa literatura. Ao nomear un arquetipo, corporízase, faise recoñecible. Talvez por iso hai persoas que ao ler a novela redescobren nela a súa propia nai ou a nai da súa nai ou unha nai que coñeceron e á que non lle deran unha identificación singular materna. Alén desta cuestión, é evidente que ‘Extraordinario’ se desenvolve no período do tardofranquismo e da transición. A nai é unha referencia moral nun edificio de vivendas construído sobre os privilexios da ditadura.

Nada máis comezar a ler pensei no protagonista de ‘Ganga’, que é tamén, coma un “patiño feo” que resulta ser outra cousa. Cal é a conexión entre estes dous personaxes?

O orondo e adicto Ganga, Óscar, a protagonista sen nome de ‘As reliquias’ ou Elba Mácara, a matemática alleada que desencadea a trama de ‘Obediencia’, teñen en común o feito de vivir nas marxes. Están fóra do canon e vertebran a historia narrativa desde a periferia social.

Claro está, forman parte dunha estratexia literaria concreta e, en certo sentido, abren unha paisaxe singular dentro do catálogo de heroes ou heroínas. Como tales, están conectadas entre si, pero representan realidades múltiples. Están ao outro lado do espello ou, mellor dito, con estes personaxes as lectoras e lectores poden mirarse de costas.

Hai outro aspecto moi recoñecible da túa escrita neste libro, que é o estilo e o coidada que está a lingua. Mais é máis complexo no aspecto narrativo ca outras obras túas. Por algunha razón especial?

“O presente é inapreixable, agás para a literatura. Narralo é unha ironía literaria, apaixonante”

Non teño a sensación de que sexa máis complexa que ‘Ganga’, ‘Obediencia’ ou ‘As reliquias’. Dáse un maior trasfego de dimensións temporais, pero é consecuencia do tema central da novela, que xorde dunha cuestión básica: pregunteime como podería facer para narrar a vida. En si mesma, a vida é unha simultaneidade de recordos e accións: pasado recorrente e presente fugaz. O presente é inapreixable, agás para a literatura. Narralo é unha ironía literaria, apaixonante.

Tamén no inicio do libro reflexiona Óscar: “(Os homes) adoitan ter conflitos internos amargos. Vertentes emocionais sen puír, con concepcións pouco elaboradas dos afectos”. El mesmo tivo, nese proceso de construción de si mesmo, ten que aprender a lidar cos seus propios afectos. Que ten este libro de reflexión sobre isto, sobre como a socialización en función do xénero condiciona o noso xeito de lidar cos afectos?

“A novela é un tránsito continuo polos tecidos versátiles e contraditorios dos afectos”

Dáme a impresión de que ‘Extraordinario’ é unha novela antirromántica. Refírome a que, como observou o editor Carlos Lema, non se sustenta en ningunha historia de amor. Ao seu xuízo, é un trazo infrecuente. Pero en paralelo, a novela é un tránsito continuo polos tecidos versátiles e contraditorios dos afectos.

Se lemos a entrada de “afecto” no dicionario da Academia, atopámonos con que engloba cada unha das disposicións do ánimo ou dos sentimento. Esa é a enerxía que move ‘Extraordinario’. Probablemente, por iso tantas lectoras e lectores quedan embelesados na súa lectura. Outros quedan paralizados de pavor. E aínda hai tamén quen reacciona de maneira homófoba á súa escrita.

No relato máis “de superficie”, o libro é unha historia sobre como Óscar vai (por axudar a súa irmá) coidar da súa nai anciá e enferma. E no relato dese proceso vese que hai ficción pero tamén coñecemento do que podería ser unha demencia e as súas consecuencias (unha aceleración dun trastorno que a nai seguramente xa tiña). Como preparaches este aspecto?

“Cando menos o contabamos, debemos decidir entre resituarnos na peripecia familiar, manter integrados os pais no seu ámbito propio ou delegar o coidado nas institucións”

As mulleres e os homes da miña xeración estamos nunha etapa da vida na que toca coidar dos proxenitores. Non é a primeira vez que iso ocorre, pero si é a primeira na que unha xeración se ve nese dilema despois de loitar por rebentar o modelo familiar tradicional e, incluso, de desligarse dos lazos familiares. Tamén é a primeira vez que os maiores teñen tanta esperanza de vida e, ao tempo, se ven expulsados da función laboral que lles outorgaba a sociedade agrícola galega.

E cando menos o contabamos, debemos decidir entre resituarnos na peripecia familiar, manter integrados os pais no seu ámbito propio ou delegar o coidado nas institucións. A disxuntiva non é fácil e implica continxencias económicas que a maioría dos núcleos familiares non poden asumir. Ser maior, improdutivo e lonxevo resulta carísimo. A canto podemos renunciar ou canto somos capaces de asumir polo outro, pola outra?

“Coas experiencias próximas e coas miñas propias reconstruín o que poderiamos denominar a atmosfera hospitalaria da novela”

Non falo só dos proxenitores senón tamén dos amigos e das amigas, que é o seguinte reto que nos espera... A materia é inquietante e en ‘Extraordinario’ exponse de maneira descarnada. Coas experiencias próximas e coas miñas propias -levo anos encargándome da miña nai- reconstruín o que poderiamos denominar a atmosfera hospitalaria da novela. É unha pasaxe intensa, en parte porque o alleamento das nais crea situacións de violencia.

Mais o libro afonda (e cuestiona) as relacións familiares. Alén da complexa relación coa nai, Óscar ten unha relación moi distinta coa irmá e co irmán. Pareceume ver -como no último libro de Alberto Ramos- un cuestionamento dos tópicos sobre o amor entre os membros da familia. O amor por un irmán, por exemplo, pode desaparecer. En que sentido é iso tamén o libro?

“O libro fala, entre outras cuestións, da hipocrisía e dos mecanismos de extorsión familiar. Fala do fascismo e podería servir, incluso, de metáfora ou alegoría da transición”

A maior parte dos asasinos son familiares das vítimas ou pertencen ao seu círculo de amigos. As disputas de herdanza orixinaron boa parte das grandes traxedias humanas e as confrontacións familiares están na orixe das agresións da especie... O libro fala, entre outras cuestións, da hipocrisía e dos mecanismos de extorsión familiar. Fala do fascismo e podería servir, incluso, de metáfora ou alegoría da transición.

Mais Marcos, o irmán, é un ser tan sumamente detestable que non sei se non será así tamén para que o lector se identifique mellor con Óscar… En calquera caso, se cadra Marcos é un reflexo da nai, do mesmo tipo de educación que a nai recibiu e transmitiu. En que sentido é Marcos produto diso, do que é a súa propia nai?

“Como como mecanismo para reter o poder nas mans que sempre o detentaron, foméntanse estados de opinión que son, en realidade, instrumentos para perpetuar a discriminación e o sometemento”

Paréceme difícil identificarse co protagonista de "Extraordinario", entre outras razóns porque non é un personaxe especialmente recoñecible. O contrario sería o seu irmán: todos coincidimos algunha vez con alguén coma el ou como a súa esposa. Conforman unha parella protitípica do fascismo contemporáneo emerxente. Nas últimas décadas, talvez desde a disolución da URSS e a revolución tecnolóxica, as sociedades experimentaron cambios vertixinosos.

Como placebo político ás inestabilidades inherentes, ou como mecanismo para reter o poder nas mans que sempre o detentaron, foméntanse estados de opinión e ideoloxías baseadas en verdades que se autoproclaman como paradigmas da sensatez e son, en realidade, instrumentos para perpetuar a discriminación e o sometemento.

Vémolo no rearme relixioso, na presidencia de Modi na India; en Bolsonaro no Brasil, Trump nos Estados Unidos; Finlandia, Dinamarca, Netanyahu, Matteo Salvini en Italia, os países da ditadura islámica, Vox en España... Etc, etc... Todos eles negan os beneficios da diversidade: a lingüística (as novas leis sionistas supoñen o fracaso da utopía de Israel, por exemplo), a diversidade sexual, a identitaria, a diversidade nacional, a racial, a ideolóxica...

Non é que estean tratando de destruír a liberdade que con tanto esforzo se construíu na recente democracia, simplemente intentan recuperar as concesión que fixeron noutro tempo por circunstancias para eles insoportables: a debilidade ideolóxica e o medo a seren devorados pola lóxica aplastante do marxismo. Á sombra destas tensións, paradoxalmente, empezou a callar a noción do corpo como algo que non é exacto á identidade, entendida a identidade non xa como alma ou patria senón como forma de estar e de construírmos na vida.

Non hai dúbida, de feito, de que, como en ‘Ganga’, hai unha intención de usar o humor, a hipérbole, para facer un retrato dunha sociedade. (E nese sentido este libro lembra a ‘Obediencia’). ‘Extraordinario’ non deixa de ser, en parte, retrato das miserias (e hipocrisías) do último franquismo, mais das súas consecuencias que chegan á actualidade. (O tipo de elites que crearon)...

“O humor paréceme imprescindible, aínda que a risa goza de mala fama. Intelectuais e moralistas adoitan considerala un indicio de superficialidade”

Máis que nada, ‘Extraordinario’ refírese ao monstro. O único verdadeiramente extraordinario é o monstro. A diferencia, a anomalía... O título tamén se refire ao carácter excepcional de vivir, ao cacto que contra todo prognóstico florece. En canto á presenza do humor, paréceme imprescindible, aínda que a risa goza de mala fama. Intelectuais e moralistas adoitan considerala un indicio de superficialidade. Tamén provoca desconfianza porque unha persoa que ri é unha persoa máis libre. Eu non concibo a miña escrita sen rirnos xuntos.

Aos 13 anos, Oscar comeza a rebelarse. A medida que a novela avanza, vamos entendendo mellor por que a nai é como é. Hai un proceso de achegamento entre Óscar e a nai que que vai facendo que o lector mude a súa perspectiva sobre os personaxes. Quixeches que o lector fose achegándose á personaxe da nai? Buscaches poñernos nesa sorte de contradición?

“O fillo non salva a nai por amor senón por responsabilidade”

Non foi para nada o meu obxectivo mudar no lector a súa percepción da nai. Hai un momento no que ela observa os carballos afectados pola altica, que é un voraz escaravello, e subliña que a altica come as follas do carballo pero non o mata. Paréceme un autorretrato bastante fiel da relación co seu fillo pequeno, ao que maltratou pero ao que, por sorte para ela, non destruíu. E, por suposto, a lectora ou o lector pode trasladar ese discurso a outras situacións: por exemplo, cando as camadas democráticas respectaron durante a transición o franquismo residual. O fillo non salva a nai por amor senón por responsabilidade.

No libro ten moita importancia o relato da relación de Óscar co seu propio corpo, e en relación co mesmo a sexualidade. El mesmo defínese, xa de maior, coma un home como moito “amor para repartir, sen reparar en diferenzas de sexos”. Sen dúbida, o libro ofrece unha visión da sexualidade -Óscar é unha especie de “escort”- que non é a habitual. E unha visión desproblematizada da prostitución (de certo nivel) masculina. E non creo que iso sexa casualidade. Por que é así?

“Oscar traballa en reconstruír para as súas clientas a representación social dunha parella que non existe ou que deixou de existir”

(Risos) As clientas de Óscar son, polo pouco que o narrador conta sobre a cuestión, mulleres maduras, con máis curiosidade no amor que no sexo. El traballa en reconstruír para as súas clientas a representación social dunha parella que non existe ou que deixou de existir. Non se trata tanto dunha prostitución de icona sexual senón de iconografía social.

Unha divorciada contrátao para soportar mellor o verán cun fillo hiperactivo, ou unha viúva require o seu servizo para pasar xuntos o día de Santos... Tamén se nos di que a conversa é o elemento central e máis aprezado do seu traballo... Existe, ao meu ver, unha irónica visión da parella. O protagonista, de feito, subliña no seu relato o fracaso da utopía romántica.

En realidade, o libro está a falar de afectos todo o tempo. Cara a última parte, a súa amiga parece ter entrado nunha relación que podemos deducir que non acabará ben… E escribe Óscar nun dos seus cadernos que “o máis difícil da vida é amar e deixar que te amen. Tamén aceptar que non o fagan”. En que sentido é esta novela iso, unha novela sobre a aprendizaxe dos afectos, se tiveramos que resumila en poucas palabras?

Esa secuencia dá unha das claves da novela, que non é outra que a asunción da liberdade como instrumento de realización colectiva e individual. Algún crítico subliñou que ‘Extraordinario’ é un canto á liberdade do ser humano. É, sen dúbida, un dos seus alicerces simbólicos máis poderosos de ‘Extraodinario’.

O teu libro foi Premio da Crítica española na modalidade de narrativa, e resultou que tamén estás ligado á obra premiada na modalidade de poesía, de Pilar Pallarés, porque fuches o seu editor. É unha dobre alegría, supoño. Que significaron para ti, nese sentido, os dous premios?

“O premio de Pallarés, como o ano pasado o de Lupe Gómez con ‘Camuflaxe’, é unha alegría inmensa”

Agradézolle á Asociación da Crítica que se fixasen en ‘Extraordinario’ para incorporala á súa nómina de galardoados. É un dos premios máis prestixiosos do país e axuda, de maneira xenerosa, a fornecer a nosa industria cultural e a herdanza histórica. Por esa mesma razón, resulta tan emocionante o premio para o libro de Pilar Pallarés, que publicamos en Chan da Pólvora Editora.

Pallarés é unha achega clave na linguaxe poética galega das últimas décadas e ‘Tempo fósil’ recibiría o premio aínda que se publicase noutra editorial. Pero tamén temos a satisfacción de sermos nós quen insistimos en que acabase o libro e os que o levamos ás librarías, co magnífico deseño de Manolo Martínez, nunha calidade estética impactante.

Traballamos de forma conxunta para que a editora transmita un discurso e unha identidade propios. Por suposto, é esencial o apoio das subscritoras, lectoras e libreiros e, en especial, Quico, que leva a libraría. Pero o protagonismo está nas autoras e nos autores, na difusión da súa obra. O premio de Pallarés, como o ano pasado o de Lupe Gómez con ‘Camuflaxe’, é unha alegría inmensa. Un orgullo que ela nos dese a oportunidade de compartir o seu traballo.