“Supoño que a emigración é parte do que somos, do noso xeito de mirar o mundo”

A Daniel Gluckmann privárao a súa propia familia, decidindo por el, da memoria do seu avó Manuel. Ninguén quería lembrar. Nin dicir. É por iso que lle pide axuda a un xornalista, Samuel, para completar o relato do seu pasado. Así comeza Fálame do silencio, a primeira novela do xornalista Pablo L. Orosa. Unha obra sobre os silencios que, tamén, nos conforman. Que son parte do que somos, contrariando, moitas veces, o que quixeramos ser. Falamos co seu autor. 

‘Fálame do silencio’ conta unha historia que foi bastante común en Galicia: emigrantes e/ou exiliados que marchaban e dos que nunca máis se volvía saber. (Tamén é, por exemplo, a historia que conta Borja Fernández na súa peza teatral ‘Salvador’). Como xorde a idea, no teu caso?

Supoño que a emigración é parte do que somos, do noso xeito de mirar o mundo. Penso que todas as familias teñen algunha historia da emigración, dos que marcharon mais tamén dos que quedaron, que acaba por filtrarse en nós. As ausencias e os retornos como parte da nosa identidade. Hai xente como Olga Novo que as transforma en auténticas marabillas literarias.

“O avó de miña nai foi un deses que marchou a por tabaco e non volveu máis”

Eu son dunha xeración que viviu a emigración a través da boca dos outros. Das cartas que chegaban de Cuba, da prima que naceu nun barco de camiño a Santo Domingo. Aínda hai uns meses que apareceron na aldea dúas mulleres que viñan dende Cuba buscar a partida de nacemento de seu avó, que resultou ser tamén familiar noso. Aí sen dúbida hai outra historia. A do home que marchou e a desas mulleres que viñeron buscar o que tamén son.

No caso de ‘Fálame do silencio’ a historia ten tamén un xermolo real: o avó de miña nai foi un deses que marchou a por tabaco e non volveu máis. Ela sempre se preguntou que fora del. Un día, cando morreu seu pai, recuperou un caderno que chegara da Arxentina con aquela historia e pasou moitas tardes transcribíndoo. Eu víaa ao volver da escola e sempre quedei coa teima de que tiña que escribirlle unha historia para completar o que seu avó non contaba no caderno.

“Somos o que soñamos ser? É unha pregunta individual mais tamén colectiva”

O libro ten bastante de reflexión sobre a identidade. Quen somos, en relación co que queriamos ser. Nese sentido, hai un paralelismo entre Manuel Gluckmann, o emigrante que marcha e non regresa, e Samuel, xornalista ao que o neto de Manuel, Daniel Gluckmann, lle pide que complete a historia do seu avó. Que quixeches dicir sobre a identidade?

Entendo que a literatura son preguntas. E esa, somos o que queriamos ser, é unha das que formulo na novela. E probablemente unha das que non chego a responder. Ao longo da vida todos imos tomando pequenas decisións que marcan o que somos. Eu discrepo moito de quen di eu son así ou doutro xeito, penso que somos as decisións que tomamos. Todas elas, as súas consecuencias, debuxan a nosa identidade.

Eu ando un pouco obsesionado cos tempos “nos que creban as conciencias”. Tocoume vivir profesionalmente varios destes momentos, como a transición democrática en Birmania, nos que de súpeto veciños que non se falaban dende había anos volven recuperar as conversas e outros que pasaban o día a asasinar e torturar inimigos do Estado son agora cidadáns exemplares aos que os nenos soñan con parecerse. Mais co tempo, coa “anatomía dese momento”, xorde a pregunta da que falabamos antes. Somos o que soñamos ser? É unha pregunta individual mais tamén colectiva. No libro, todos os personaxes andan á procura desa resposta.

“É aí, na desigualdade, onde nacen os verdadeiros problemas dos nosos días”

Manuel Gluckmann afástase moito da imaxe do emigrante exemplar. As circunstancias vano arrastrando en tempos moi duros, aínda que el tamén tira beneficio do que fai. Mais o curioso é que ao seu neto -a finais do franquismo- acaba facendo o mesmo ca el. Por que esa sorte de continuidade entre avó e neto?

É o substrato do que somos, do que falabamos. Porque moitas destas decisións, especialmente cando somos novos, non as tomamos nós. Pero tamén inflúen no que somos. Cantas bailarinas ou arqueólogos hai traballando na oficina dun banco? Ninguén escolle criarse na ausencia, pero esas ausencias medran en nós. Iso é que lle pasa a Daniel Gluckmann, que vai cargando co peso das decisións que tomou seu avó.

En relación con iso, hai tamén unha historia de traficantes que se afasta do tópico. Mais arredor desta historia hai moitas outras, e varias delas teñen que ver, ademais de coa desigualdade ou o desemprego, con familias tradicionais con pais maltratadores. E mozos que andan un pouco á deriva, neste contexto. Por que?

Máis que sobre o maltrato, o que si fala a novela é dos silencios que xera ao seu redor e de como estes debuxan a nosa identidade. Toda a novela é, dun ou doutro xeito, unha reflexión sobre os silencios como parte do que somos. Esa frase que sempre se di, vallo máis polo que calo que polo que conto. Nese contexto, o tema do contrabando paréceme unha expresión máis do silencio: unha economía do silencio.

“Hai unha tendencia natural a intentar frear a violencia da desigualdade con máis violencia. Con autoritarismo colectivo e individual, signo e legado das ditaduras”

Un negocio de supervivencia universal témolo aquí cos furtivos ou co narcotráfico, pero atópalo tamén nos pescadores de Sebagoro que trasladan refuxiados da RDC á ribeira ugandesa do lago Albert ou nas aldeas kurdas entre Iraq e Turquía. Xente que vive ao marxe, algúns por decisión propia ou por convencemento político, mais a maioría porque foron expulsados polo sistema. E é aí, na desigualdade, onde nacen os verdadeiros problemas dos nosos días.

En Guatemala, un dos países máis desiguais do mundo, en apenas vinte minutos camiñando, un pasa de estar nunha barriada de teitos de zinc e pintadas das maras en cada esquina a unha rúa de neon, con tendas de luxo, concesionarios de alta gama e restaurantes de receitas internacionais. Como non vai agromar a violencia cando uns pais teñen que enterrar un fillo morto por desnutrición mentres o supermercado da esquina -literalmente- tira cada día ducias de caixas con comida?

“É importante dar tamén a batalla pola hexemonía cultural”

Hai unha tendencia natural, freudiana -a civilización, a represión e a neurose están entrelazadas- a intentar frear esta violencia da desigualdade con máis violencia. Con autoritarismo colectivo e individual, signo e legado das ditaduras. Na novela, un dos dilemas de Daniel Gluckmann é precisamente como discutir a autoridade paterna, como matar o pai para despois atopar o que aínda segue quedando del.

Os espazos son moi importantes nesta novela, que comeza na costa da Morte. Tamén o barrio das Atochas, na Coruña. Ou a propia taberna de mariñeiros na que se desenvolve boa parte da novela, o Durban. Os espazos son case como un personaxe máis… Por que? Por que o barrio das Atochas e a Costa da Morte?

Outra das teimas das novela é reivindicar os nosos espazos como territorio de ficción. Porque é importante dar tamén a batalla pola hexemonía cultural. Neste último ano, falando con distintos colectivos artísticos africanos, todos coincidía na importancia de mudar o discurso, de facerlle chegar á xente o valor das súas propias historias: monólogos kenyanos para lograr risadas kenyanas.

“Aquí tamén acontecen historias fascinantes. E a Costa da Morte, como a Atocha libertaria da Coruña, son escenarios cheos delas”

Nós tamén temos que dar esa batalla. Escoiteille hai pouco a Mercedes Peón unha reflexión sobre a obsesión de educar os nenos en inglés e non en galego, como se os estivésemos a preparar para marchar dende cativos. Cantos de nós sentimos máis próximo o Nova York que vemos a diario nas películas que a nosa propia contorna? Aquí tamén acontecen historias fascinantes. E a Costa da Morte, como a Atocha libertaria da Coruña, son escenarios cheos delas. Teño na cabeza por exemplo esa Gran Evasión de Malpica da que falaba Pablo Varela nunha reportaxe ou a dos nenos da varíola que contou María Solar.

As mulleres teñen papeis máis ben secundarios nesta novela. Mais hai dous interesantes: Silvia, que nun momento dille ao xornalista que os da súa xeración tenden a fuxir do pasado, e Carolina, que podería ser un exemplo da muller empoderada dos 70, moderna, que vive a súa vida sen importarlle o que os demais digan dela. Podes falar un pouco destas dúas personaxes e do que representan?

Nun club de lectura falamos precisamente diso, da falta de mulleres cun papel protagonista na novela. A verdade: dábame vertixe tomar unha voz feminina. É algo para o que non me sentía preparado, así que optei por mudar a perspectiva: para min o da avoa Carme é un dos personaxes principais pese a que apenas ten frases. Mais é o fío condutor, o nexo entre neto e avó. Tamén Soledad, a nai, xoga un pouco ese papel.

Pola súa banda, Silvia e Carolina exercen de contrapunto: son mozas novas con ese punto de rebeldía coa que “matar o pai”. A Carolina resúltalle máis difícil, o seu é un mundo onde o papel da muller está aínda (aínda máis) supeditado ao do home. Ela ten que loitar contra o ditado do pai e contra as miradas de outras coma ela. Esa falta de nós conxugado é a gran diferencia entre a época de Silvia e a de Carolina: hoxe o movemento feminista conseguiu que en España moitas mulleres tomasen conciencia da necesidade dunha loita colectiva.

“Hoxe o movemento feminista conseguiu que en España moitas mulleres tomasen conciencia da necesidade dunha loita colectiva”

No bar de Zurriagoitia, o dono do Durban, celébranse cara finais dos 70 reunións clandestinas nas que se fala de política. Daniel asiste aos acontecementos un pouco deixándose levar. Podes explicarnos máis o personaxe de Daniel, en contraste co seu avó, tendo en conta os feitos históricos aos que cada un deles asiste? (O avó vive os anos previos á guerra, a guerra civil e despois a II Guerra Mundial, basicamente). 

Ambos teñen unha postura semellante ao principio: a política non lles interesa, pero crúzase na súa vida. Non teño claro como eles responderían se lles preguntaran se «o persoal é político», pero si penso que ambos chegan á conclusión de que hai que tomar partido no político dende o persoal. A do avó é unha reflexión que se fai dende a perspectiva que só outorga o tempo, cun certo desencanto despois de ser testemuña dun período tan terrible que resulta fascinante aos que non o vivimos.

Porén, a el só lle produce rexeitamento. Que é o que produce sempre a guerra a quen a viu de preto. Daniel vive outro momento, o momento no que todo pode mudar, e aínda que a el non lle interesa si se percibe o entusiasmo colectivo que agroma nun intre como foi o da Transición. E tamén a grande decepción que produce descubrir que despois de todo non foi o que soñaron que fora.

“Nos relatos da resistencia, estamos afeitos a que nola conten a través de grandes fazañas”

Nese sentido, a túa novela tamén se afasta do relato dos heroes antifranquistas. Iso faime pensar no traballo que se está a facer desde Histagra para construír un relato sobre a xente que non foi nin vítima nin verduga do franquismo, senón algo moitas veces máis complexo... Mesmo o teu libro lembroume o que a historiadora Ana Cabana estudou sobre os distintos xeitos de resistencia. Porque, moitas veces, simplemente tentando sobrevivir había que incumprir as normas, que en parte é o que pasa na túa novela con ese tráfico especial do que falabamos. Tentaches situarte aí, dalgunha maneira?

Totalmente. Falaba antes dos pescadores de Sebagoro, unha aldea do lago Albert, que se fixeron ricos traficando con persoas. Porque eles só levan no seu barco a quen paga por ir. Dálles igual que veñan fuxindo dunha guerra. Dende unha mirada reducionista, de bos ou malos que tanto abunda neste tempo, pensariamos que eses homes son mala xente, mais se afondamos e descubrimos que o pouco peixe que queda no lago non chega para alimentar os cativos pois igual estamos ante outra perspectiva. E non os intento xustificar.

Penso que na ditadura houbo moitos deses casos, de xente que lle tocou loitar nun bando ou no outro máis alá da ideoloxía, e tamén de xeito que o fixo a conciencia. Tamén nos relatos da resistencia estamos afeitos a que nola conten a través de grandes fazañas históricas, moi do gusto norteamericano, pero a resistencia está tamén nas “voces baixas”, que diría Rivas: no que contamos e no que decidimos calar.

A estrutura narrativa ten certa complexidade. Por un lado a historia de Manuel escrita por el mesmo. Por outro lado o tempo presente, que ocupa a investigación do xornalista. Polo outro, a historia de Daniel, a finais dos 70: o seu esforzo por reconstruír a historia do seu avó. Isto é o básico pero hai máis, e ao principio pode resultar un pouco confuso para o lector. Como pensaches esta estrutura? (O tempo acelérase a partir de certa parte).

“Na mirada cara ao pasado hai sempre unha certa romantización"

Como me dixo un lector, o libro require unha lectura de continuo para non perderse. O feito de empregar tantos personaxes e unha estrutura descontinua pode dificultar a lectura, pero ao tempo creo que axuda a darlle sentido á historia: a memoria é fragmentaria. Non pensamos nin contamos o que nos acontece de xeito lineal, hai sempre digresións e historias paralelas que xorden. Iso era o que quería reflectir empregado esta estrutura.

Como xornalista opto moitas veces por esta fórmula: presentar unha escena e despois moverme adiante e atrás. Coido que é o mellor xeito de ofrecer unha perspectiva completa dun feito. A realidade é que eu escribín a novela en dous períodos da miña vida, un hai xa 8-9 anos e outro entre 2016. A primeira parte, que é máis lenta, serve para mostrar o contexto no que se vai mover a historia. É aí onde nacen as decisións que desencadean despois a acción da segunda parte da novela.

En relación con iso, a voz narradora da parte de Daniel pode resultar un pouco doutro tempo: unha adxectivación e unhas metáforas un pouco tópicas no seu romanticismo, unha certa romantización tamén da prostitución… Preguntábame, ao ler, se ao contar unha historia doutro tempo buscaras tamén unha voz doutro tempo para dicila...

“Cando nos achegamos a un campo de refuxiados e contamos a historia deste ou daquel estamos invadindo a súa vida, exhibíndoa para despois deixala na gabeta a ir contar outra aínda máis dramática”

Unha das cousas que creo que mellor funciona na novela son as voces ben distintas dos narradores. Cada época ten un xeito distinto de ser contada. Estou a ler nestes momentos “Trilogía de Mozambique” de Mia Couto e penso que é un exemplo marabilloso disto. Coido que na mirada cara ao pasado hai sempre unha certa romantización: un non tende a recordar os días grises da adolescencia, mais si o primeiro bico e o primeiro todo.

Na novela intento recrear unha atmosfera, a dos bares de mariñeiros, a da prostitución do Papagaio, que o narrador bota en falta porque bota en falta a súa infancia. O que xa non se pode romantizar son as accións: un pode recrear un ceo de cores, pero baixo el a xente seguirá a facer cousas tan terribles como admirables.

Hai unha pequena mención aos moken, os xitanos do mar, que foron protagonistas dunha das túas -estupendas- reportaxes de información internacional. Entendo que o personaxe xornalista, Samuel, non es ti, pero seguramente ten algunha cousa de ti, como xornalista freelance. É así? (Samuel é un xornalista precario).

O dos moken foi unha das historias que máis me marcou como xornalista e como persoa. Aprendín que hai outros xeitos de mirar o mundo. Que cousas que asumimos como verdades universais, como a medida do tempo, non o son tanto. Que se pode mirar o tempo de moitos xeitos. O xeito de empregar un xornalista como narrador permitiume gañar en seguridade, sabía que me estaba a mover nun territorio coñecido co que ir fiando a historia.

“A maior derrota que sufrimos neste tempo como sociedade foi a perda da esperanza, a idea de que non hai alternativa posible”

A crítica á precariedade laboral está presente en Samuel mais tamén en Silvia. É unha constante do noso tempo. A reflexión que quería facer a través de Samuel é ese dilema que temos que enfrontar todos os xornalistas cando nos achegamos a unha historia: temos que involucrarnos ou non. Facer da historia algo persoal e despois abandonala? Non nos converte iso nuns comerciantes de vidas alleas? Cando nos achegamos a un campo de refuxiados e contamos a historia deste ou daquel estamos invadindo a súa vida, exhibíndoa para despois deixala na gabeta a ir contar outra aínda máis dramática.

Tamén é unha historia, como comentabas antes, de silencios. De pasados que moitas familias preferiron deixar atrás. No túa novela vese como o poder impón o silencio. Non só a través do medo. Tamén porque o consegue corrompéndoo todo. Tamén as persoas. Nese sentido, é significativo o personaxe do Fendido: de camarada de movementos subversivos a gánster local. Como se relacionan poder, corrupción e silencio na túa novela?

A maior derrota que sufrimos neste tempo como sociedade foi a perda da esperanza, a idea de que non hai alternativa posible. E iso só se consegue impoñendo un marco discursivo no que deixemos de cuestionar o feito de medir o tempo para pasar a pelexarnos por como o imos repartir. Son poucos os que hoxe se atreven a ir contra o dominio hexemónico, o que sería o arlequín no conto de Harlan Ellison, porque quen o fai é rapidamente expulsado cara os marxes dos que falabamos antes. 

O poder segue sempre a mesma lóxica coas cousas que non lle interesan: primeiro son un inconveniente, despois un pecado e por último un delito. E así é como definen o marco: só podemos falar do que se considera socialmente aceptable. É un proceso ao que asistimos a diario: podemos falar de banca pública? Non, porque iso vai contra o que di Bruxelas e iso suporía saír do marco.

“Aínda hoxe non somos quen de desembarazarnos dese aire pesado que afoga as conversas sobre o que somos”

O silencio é a ferramenta máis poderosa do poder. Con el pódense enterrar as vítimas do accidente do metro en Valencia, o exilio de milleiros de mozos cansos da precariedade laboral ou a memoria histórica en España. Porque aínda hoxe non somos quen de desembarazarnos dese aire pesado que afoga as conversas sobre o que somos. 

Non está no debate político, pero tampouco nos diálogos familiares. Aínda hoxe hai moitos casos como o dos Gluckmann onde “hai cousas das que é mellor non falar” e que non por iso deixan de influír na creación da nosa identidade. Neste senso, o vello Xan, como o Fendido, son dous personaxes que amosan dous xeitos distintos de enfrontar o pasado.

”Novela de intriga e de memoria”, di o texto da contracapa do libro. Hai unha parte de intriga, con enfrontamentos entre bandos, sangue… Mais penso que o teu obxectivo era máis facer unha novela de memoria. Como definirías ti a novela e por que?

Si, penso que se trata dunha novela de memoria. Da memoria dun tempo que me parece fascinante porque moita xente tivo que redefinirse case “dun día para outro” e iso, antes ou despois, acaba por erguer preguntas. Son eses instantes “nos que creban as conciencias” cando tomamos decisións que imos arrastrar toda a vida porque non teñen marcha atrás.

“Hoxe comprendín que o mellor xeito de contalo é achegarme ás mulleres máis vellas porque son elas quen me van abrir realmente a porta para entender o conflito”

Outra cousa que me preguntaba ao ler é se alguén coma ti, que cubriu entre outros feitos o xenocidio rohingya, a fuxida dos refuxiados de Sudán do Sur, a posguerra iraquí… podería ter un ollar diferente sobre a guerra civil española… Refírome a fuxir dos discursos simples (aínda que non haxa equidistancia nin neutralidade co que non debe habela). Como foi a túa propia relación co relato sobre a guerra civil antes de comezar a traballar de xornalista? (No libro hai unha referencia ás historias de Foucellas contadas polo avó).

Foucellas é dende sempre parte da miña vida. Meu avó sempre contaba historias de Foucellas e para min converteuse nun ser mítico. Alguén ao que admirar e ao que temer. Precisamente esta dualidade é a que eu teño presente en todo o libro e en todos os meus traballos xornalísticos. Os conflitos non poden ser resumidos nun relato de bos e malos, aínda que como ben dis isto non significa que teñamos que ser neutrais, senón que hai que intentar ir máis alá na procura das razóns.

Eu recordo que nos primeiros traballos que fixen con refuxiados sempre iamos ao lado onde están os homes sen familia para que nos contaran as historias “de sangue”. Hoxe comprendín que o mellor xeito de contalo é achegarme ás mulleres máis vellas porque son elas quen me van abrir realmente a porta para entender o conflito. En ‘Fálame do Silencio’ é igual, son Daniel e o avó os que escriben a historia, pero quen a conta é en realidade a avoa Carme co seu silencio.