Filla de sobreviventes da ditadura de Chile e sobriña dun criminal colaborador da ditadura, Verónica Estay centrou a súa conferencia no CGAC na posmemoria e a súa presenza na cultura visual

Verónica Estay Stange participou nas xornadas Memoria Democrática, Feminista, Laboral que acompañan a exposición de Mar Caldas Mulleres, traballo e memoria no Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) en Santiago de Compostela. Estay Stange é doutora en Língua e Literatura Francesa, cun doutoramento en arte contemporánea, e traballa como docente no Instituto de Estudos Políticos de París e na Universidade de París Cité. Pero o que a trouxo a Galicia foi o seu vínculo directo co concepto da posmemoria, como filla de sobreviventes da ditadura de Chile e sobriña dun criminal colaborador da ditadura chilena.

A posmemoria e a súa presenza na cultura visual centraron a súa conferencia da pasada semana no CGAC, onde conversou con Praza.gal arredor dos condicionantes, máis ou menos conscientes, que ten a segunda xeración de exiliados forzados. Nacida en México, país ao que emigraron seus pais, sempre se sentiu chilena. Hai máis dunha década que reside en París.

Nos últimos anos, Verónica Estay Stange publicou La resaca de la memoria (2023), onde reconstrúe a súa historia familiar; De Papudo al infierno. Autobiografía de Andrés Valenzuela Morales (2024), no que dá voz ao desertor do Servizo de Intelixencia da Forza Aérea e ex-axente operativo do Comando Conxunto durante a ditadura de Pinochet; e compilou o volume Antología desobediente (2024), que reúne escritos de familiares de xenocidas da Arxentina, Chile, Brasil, Uruguai, Paraguai, O Salvador, España e Alemaña. O seu último libro é La postmémoire à l'œuvre. Art et traumatisme politique à travers les générations (2025).

"A posmemoria é o que mantén vivo o recordo dos acontecementos"

Que é para vostede a memoria?

Para min a memoria é un pasado que está vivo, a diferenza da historia. É un pasado que aínda pasa polo corpo, que se transmite pola pel. Cando esa emoción, ese sentimento –ás veces, sufrimento– se perde ou calma, paréceme que entramos no terreo da historia: entón, xa non é presente senón pasado.

E a posmemoria?

A posmemoria xustamente forma parte desa vida da memoria, é o que mantén vivo o recordo dos acontecementos. É un concepto forxado por Marianne Hirsch, profesora na Universidade de Columbia, que designa a transmisión dos traumas colectivos da xeración que efectivamente os viviu ás seguintes xeracións. O que resulta interesante desa transmisión é que pasa tanto polo relato como polo corpo. De feito, pasa primeiro polo corpo e tamén polos silencios, os secretos... é unha transmisión moi inmediata, con maior frecuencia entre pais e fillos, netos e bisnetos.

No seu caso a transmisión foi directa dos seus pais.

Si, eu son segunda xeración da ditadura de Chile.

Forma parte da asociación de expresos políticos chilenos en Francia e, ao mesmo tempo, como sobriña dun criminal de lesa humanidade milita no colectivo Historias Desobedientes, familiares de xenocidas pola memoria, a verdade e a xustiza

Como lle marcou esta circunstancia á hora de decidir o que quería facer coa súa vida?

Marcoume de distintas formas, de maneira máis ou menos consciente. De maneira inconsciente creo que esa experiencia –o feito de ser filla de exiliados, sobreviventes da ditadura– determinou a miña decisión de partir a outro país, incluso a outro continente, para estudar. Eu pensaba conscientemente que só era para estudar, mais no fondo, agora decátome de que tiña a idea de que cando unha medra, marcha e non volve. Creo que cando marchei de México tiña claro que non ía volver e esa é unha primeira maneira na que a posmemoria me marcou. Máis tarde determinou a miña relación coa escrita, e foi algo moi importante porque resultou material de escritura e orientou a miña liña de investigación actual.

Agora está traballando no campo da literatura, a arte e a memoria.

Si. Como son as cousas da vida, e por onde unha ten que pasar, porque empecei a miña tese de doutoramento sobre a literatura francesa do século XIX. Tiven que pasar por Francia e polo século XIX para poder volver a casa, ou ao país dos meus pais.

Diría que hai unha terceira maneira na que a posmemoria me marcou e ten que ver coa miña militancia política. Como filla de sobreviventes da ditadura, formo parte da asociación de expresos políticos chilenos en Francia, son a única da miña xeración. Ao mesmo tempo, como son sobriña dun criminal de lesa humanidade –o irmán do meu pai, que era militante e traizoou o seu partido, colaborou voluntariamente coa ditadura e participou no Caso Degollados en 1985– milito no colectivo Historias Desobedientes, familiares de xenocidas pola memoria, a verdade e a xustiza. Un grupo constituído, efectivamente, por descendentes de criminais que condenan abertamente os crimes que eles cometeron.

"Para atribuír plenamente a responsabilidade a quen corresponde hai que poñerlle nome, penso que iso forma parte da reparación que merecen as vítimas"

Por que pensa que é importante, aínda que sexa tantos anos despois, lle poñamos nome aos vitimarios.

Hai que personalizar o mal, doutro modo pode entenderse como unha fatalidade. Pero detrás desas catástrofes históricas houbo homes –e mulleres, pero sobre todo homes– que tomaron decisións e asumiron responsabilidades. Para atribuír plenamente a responsabilidade a quen corresponde hai que poñerlle nome, penso que iso forma parte da reparación que merecen as vítimas.

Na actualidade tampouco é doado nomear os (aínda principalmente) homes que están movendo os fíos da xeopolítica nun momento tan delicado.

Pois si, e o perigo é pensar que é o destino, algo que escapa á vontade humana; pero a historia facémola nós.

Ata que punto é diferente traballar coa memoria desde Francia a facelo en México, o país ao que emigrou a súa familia?

Teño a impresión de que necesitaba esa distancia que foi primeiro física e logo, se cadra, tamén psíquica e afectiva, para tomar as miñas propias decisións. Meus pais non queren necesariamente volver sobre o seu pasado, nin facelo público. Era imposible que alguén da familia falase publicamente da historia do irmán do meu pai, había como un acordo tácito, e eu decidín facelo. Non podería tomar esa decisión se seguise vivindo en México, no mesmo país que eles.

"A miña estratexia é a palabra, para sobrevivir á súa sobrevivencia"

A súa familia leva mal que fale abertamente do que pasaron coa ditadura chilena?

Si. O feito de que me sumase a Historias Desobedientes non é algo que valoren moito, a pesar de que o colectivo defende os mesmos principios que eles na súa época e que os sobreviventes hoxe en día, pero creo que non ten que ver con argumentos racionais, senón xustamente cunha memoria traumática.

E tamén o medo a significarse outra vez?

Pois si, ás veces o silencio tamén é unha estratexia para sobrevivir. Pero a miña estratexia é a palabra, para sobrevivir á súa sobrevivencia. Non logramos coincidir nos nosos modos de enfrontar o pasado.

Como é a súa relación con Chile, o país non que tería nacido se a súa familia non se vise forzada ao exilio?

Eu sempre fun unha nena nostálxica de Chile, nunca estivera alí e sentía unha nostalxia tremenda. Cando meus pais decidiron construír unha casa propia en México, constatei que non iamos volver. Eu vivía lista para volver en calquera momento, e penso que logrei superar iso cando atopei un terceiro país que sería o meu, onde sería plenamente estranxeira, que foi Francia.

Vai a Chile con frecuencia?

A primeira vez fun con nove anos, aínda en plena ditadura. Mandáronme soa, en custodia das azafatas do avión, para que puidera coñecer aos meus avós. Despois volvín coa miña nai e o meu irmán cando volveu a democracia no ano 1992. Eu tiña 12 anos e aquilo foi unha especie de encontro familiar postexilio. Nesa viaxe o meu apego volveuse visceral, non quería regresar a México. A terceira viaxe foi xa de adulta, cando tomei consciencia da magnitude do crime no que estivo implicado o irmán do meu pai e do peso que tiña o meu apelido. Aí puiden coñecer, ou recoñecer, o que tería sido o meu país.

Como contactou con Mar Caldas para participar nestas xornadas paralelas á súa exposición no CGAC?

Non a coñecía e ela contactou comigo por correo electrónico. Un día tiven a grata sorpresa de atopar a súa mensaxe, que caera no meu spam, e alegroume moitísimo. Ao momento vin a súa obra e sentinme moi identificada coa súa experiencia, máis aínda despois de ver a súa película, 12 de maio de 1937, coa que teño moitas cousas en común. E iso faime pensar que a posmemoria, máis alá das súas especificidades culturais, é un fenómeno transversal; non sei se universal, pero polo menos transversal.

"A posmemoria, máis alá das súas especificidades culturais, é un fenómeno transversal"

Como foi a súa presentación no CGAC, O concepto de posmemoria e a súa presenza na cultura visual?

O núcleo da miña exposición céntrase na estéticas da segunda xeración no campo das artes visuais. Tamén falo da miña relación con España e de como os exiliados españois, ou os sobreviventes do franquismo, marcaron tamén a nosa vida como fillos do exilio chileno. Polo menos no meu imaxinario de nena as dúas experiencias estaban vinculadas dalgunha maneira. Se ben coñecía moito menos a experiencia de España, pero inevitablemente impregneime dela a través de cancións. Lluís Llach e Paco e Ibáñez escoitábanse moitísimo na miña casa en México; e paralelamente tamén soaba La Nueva Trova latinoamericana, así que eu pasaba duns a outros. 

Como explica o vínculo entre posmemoria e creación?

A miña explicación, que no fondo é a de Marianne Hirsch, é que como a posmemoria se estrutura entorno a un baleiro dunha experiencia non vivida, porque cargas con lembranzas que non son túas pero non tes a experiencia delas, tes afectos relacionados con eses feitos pero non os viviches, hai que encher ese baleiro a través da creación.