Os lugares de resistencia. A Historia ou a Etnografía como diálogo entre iguais. A mitoloxía popular, alén dos estereotipos. O agochado. O fantasmagórico. A imperfección nas formas como escolla. Son algunhas das claves da obra de Helena Girón e Samuel Delgado, dúo creativo ao que este ano o festival (S8) dedica o foco Sinais cun especial online no que poden verse as súas películas Sin Dios ni Santa María, Montañas ardientes que vomitan fuego e Plus Ultra. Tres mostras dunha traxectoria cuxo próximo chanzo será a estrea da súa primeira longametraxe, Eles transportan a morte, e que comezou con Sin Dios ni Santa María. “Coñecímenos hai quince anos porque estudamos xuntos e xa fixeramos algún traballo xuntos, pero Sin Dios ni Santa María foi o primeiro traballo que fixemos os dous sós”, lembra Helena Girón.
“O que nas películas mainstream se considerarían fallos capitais nós usámolo narrativamente, poetizámolo”
Sin Dios ni Santa María, que tomou como referentes ensaios coma Calibán y la bruja de Silvia Federici, parte da revisión da figura da bruxa. Unha muller maior do rural, captada na súa cotidianeidade -a avoa de Delgado, en realidade- encarna un achegamento á posible “meiga” desde un enfoque oposto ao dun poder político empeñado en amputar a autonomía dalgunhas mulleres destacadas polos seus coñecementos. O son procede dos rexistros en cinta da voz de varios pastores gravada polo etnógrafo Luis Diego Cuscoy nos anos 60 do século pasado. Sin Dios ni Santa María está rodada en 16 mm e revelada artesanalmente, dúas opcións que despois se converteron nunha pauta da obra deste dúo de cineastas.
“Comezamos filmando xa en analóxico, cunha cámara pequena de 16 milímetros. Unha Bolex que vai a corda. Descubrimos a importancia do aspecto formal, o forte vínculo entre a forma e o fondo, que queremos que se retroalimenten”, explica Girón. Película caducada, revelado artesán, 16 mm… son os piares dunha opción formal que mostra as pegadas da intervención humana ou do paso do tempo. “O que nas películas mainstream se considerarían fallos capitais nós usámolo narrativamente, poetizámolo, entendémolo como un elemento máis para expresar o que queremos”, indica Girón. As texturas do 16 mm, os empalmes, as pegadas do revelado feito á man. “Na pintura ninguén se asusta se se nota a brocha. Pero no cine parece que ten que ser todo alta tecnoloxía”, reflexiona.
Os trazos do paso do tempo quedaron tamén impresos nas gravacións dos relatos dos pastores sobre encontros con bruxas. “Nótase a humidade, o tempo faise escoitar. Ademais, Cuscoy non controlaba ben a tecnoloxía que usaba e ás veces gravaba mal. Nós facemos apoloxía destes fallos, sacamos deles algo plástico”, asegura. A tensión entre pasado e presente é tamén un dos elementos que definen as localizacións escollidas por Girón e Delgado. Espazos ligados a historias de resistencia. “Son lugares onde ocorreron acontecementos que nos interesan da intrahistoria do lugar”, di.
Un exemplo é o tubo volcánico de Montañas ardientes que vomitan fuego, refuxio dos nativos canarios que tentaban protexerse dos conquistadores casteláns e, máis adiante, dos maquis, ou os territorios de Plus Ultra, metáfora tamén da conquista de Canarias e, por extensión, de América. “O que facemos é poñer en dúbida a historia hexemónica: a historia da conquista dunha banda e o estereotipo da bruxa da outra, usando as ferramentas da ficción para desestabilizar o relato dominante, dando unha visión do pasado bastante menos épica. A historia da xente de a pé é que adoita faltar nos libros…”, sinala.
“O que facemos é poñer en dúbida a historia hexemónica: a historia da conquista dunha banda e o estereotipo da bruxa da outra”
En relación con esa procura de historias alternativas sitúase outro dos trazos da cinematografía de Girón e Delgado: a atención ao agochado, o subterráneo, o non evidente. Que ás veces se expresa a través do fantasmagórico. Na instalación No hay tierra más allá Girón e Delgado propuxeron unha analoxía da idea da historia oficial como construto simplificador a través dun proxector que descobre reflexos fantasmagóricos a partir de imaxes da película Plus Ultra, evocando un estado latente baixo a auga, a luz e o son.
“Nós non facemos películas historicistas, pero si procuramos que se materialice o encontro co pasado, con aspectos do pasado tal como puideron acontecer, pois non podemos ter certeza de como foron. É un achegamento máis especulativo”, asegura. En Irmandade, peza feita no Chanfaina Lab, unha irmandade de espectros agóchase baixo as capas do tempo. A paisaxe garda as pegadas das revoltas irmandiñas. Marcas disidentes que Girón e Delgado buscan en Naraío. “Rodamos planos de xente de alí, con exposicións longas que producen un resultado fantasmagórico, de rostros que se van descompoñendo”, lembra Girón.
Montañas ardientes que vomitan fuego ten algo, tamén, de achegamento pictórico ao tubo volcánico onde se agochaban os habitantes das illas Canarias para non seren capturados polos tratantes de escravos. De igual xeito que o erudito do século XVII Athanasius Kircher imaxinou conexións subterráneas entre volcáns que interconectaban o mundo, Girón e Delgado evocan neste filme resonancias de distintas resistencias e insurreccións, desde os isleños agochados dos piratas aos maquis ou os propios pastores refuxiados nas covas.
Neste filme volve o 16 mm, coas imperfeccións do revelado á man, aínda que a parte do tubo volcánico, a máis conectada co pasado, foi rodada cunha cámara analítica en HD, de xeito que é o tempo pretérito o que se alía coa tecnoloxía moderna. “A rocha é volcánica, polo que absorbe a luz e o son. Estar alí produce sensacións moi estrañas. Só se escoita a outra persoa se está moi perto e, se se acende unha lanterna, a luz non se expande. Estabamos Samuel e eu coa imaxe e Juan Carlos Blancas co son”, recorda Girón. O dixital serviu para tomar “uns planos moi contemplativos”, cunhas texturas moi pictóricas, de feitura case abstracta.
Plus Ultra adianta o tema do Eles transportan a morte, confluíndo tamén coa historia de resistencia á conquista que en Montañas ardientes só pode albiscarse
Plus Ultra, que conta xa cun equipo máis grande, adianta o tema do Eles transportan a morte, confluíndo tamén coa historia de resistencia á conquista que en Montañas ardientes só pode albiscarse. Plus Ultra era o lema que alentaba os navegantes a conquistar novas terras, dando a volta á advertencia clásica de que non hai terra máis alá. A conquista de Canarias -coa masacre da poboación- serviu de ensaio para a colonización de América.
Neste filme dous homes transportan con grande esforzo unha pesada carga -quizais a vela dun barco, quizais unha momia- mentres un grupo de misteriosas mulleres, donas do territorio, os observan en silencio. “En Plus Ultra comezamos a abrirnos á ficción histórica. Tamén nos serviu para decidir sobre o temaño do equipo que iamos precisar para a longa. É unha película máis planificada a nivel de guión. Eles transportan a morte é tamén ficción histórica, pero máis directa”, conta Girón.
Con Plus Ultra volven as personaxes femininas que representan a comunidade e a resistencia. Mulleres con túnicas que poderían ser bruxas sabias, coñecedoras do lugar, representantes do control da orografía polos habitantes orixinais de Canarias. O espazo garda, ademais, unha historia propia de resistencia, pois era un lugar pouco accesible de Tenerife, semellante a unha fraga galega, ao que aos conquistadores lles custou chegar. “Hai unha tensión no plano en que elas miran os mariñeiros. Causa estrañeza porque non estamos afeitos a que iso aconteza. Se vemos uns homes mirando unhas mulleres descansando nunha fraga xa sabemos o que vai pasar. Se son as mulleres as que miran, non sabemos. Elas parecen devolver a carga á natureza”, sinala Girón.
“Se vemos uns homes mirando unhas mulleres descansando nunha fraga xa sabemos o que vai pasar. Se son as mulleres as que miran, non sabemos. Elas parecen devolver a carga á natureza”
No cinema de Girón e Delgado hai unha forte pegada da literatura ou do ensaio. Mais o enfoque que lles interesa non é o que furta a voz das persoas obxecto de estudo cun discurso de obxectividade científica. “Non nos interesan os discursos letrados que invisibilizan o que hai detrás”, afirma Girón. E tamén por iso indagan no subterráneo, no agochado, no que quedou sen contar, procurando complicidades entre as disidencias de diferentes tempos e espazos. A performance Exercicios de escoita apóiase no pensamento de Pauline Oliveros para convidar á escoita activa. “É diferente oír e escoitar. Escoitar require concentración e análise, nun proceso formal e psicolóxico. Nós convidamos a unha serie de escoitas, intervidas pola imaxe”, subliña Girón. A partir da escoita nunha contorna de gravacións de campo, xorden imaxes tenues, fantasmagóricas. Como visións na escuridade do bosque, exploracións das pegadas da luz e do son no espazo e no tempo.
O cuestionamento do máis visible, do relato hexemónico, é tamén eixe central de Eles transportan a morte. “Nesta longa volvemos explorar o potencial que a ficción ofrece para articular unha historia contrafactual que poña en dúbida o discurso do Estado sobre a conquista ou as bruxas. Tampouco aquí facemos un relato historicista, senón que propoñemos un encontro cun pasado situado en 1492”, sinala Girón. O filme propón unha asociación entre dúas historias, a dos mariñeiros que rouban unha das carabelas de Colón e emprenden unha viaxe incerta pola illa de Tenerife e a dunha muller que tenta salvar a súa irmá levándoa a unha menciñeira. Dous episodios do desenvolvemento do capitalismo moderno, a colonización e a persecución das bruxas. O filme, xa rematado,non ten, polo momento, data prevista de estrea.
Sinais proxecta tamén este ano filmes de Xacio Baño, Alberto Gracia, Sol Mussa, Marta Valverde e Eloy Domínguez Serén. Augas abisais, de Xacio Baño, que vén de ser seleccionada no Festival de Málaga, propón a través de luces que se acenden e se apagan para deixar entrever imaxes unha reflexión sobre o esquecemento. Sobre a memoria soterrada. Amosando así, ademais, un nexo coas inquedanzas de Samuel Delgado e Helena Girón sobre o subterráneo e sobre o encontro entre o pasado e o presente. En Augas abisais a cámara mergúllase na profundidade oceánica e unha voz experta explica detalles da vida dos peixes abisais.
Ao mesmo tempo, a voz dunha muller maior e a lectura dunhas cartas familiares reconstrúen a historia dun soldado esquecido. Unha bombilla que se acende e se apaga deixa albiscar retratos dun pasado que volve, tamén, a través dunha viaxe de procura dos rastros da memoria. A voz da avoa conecta tamén Augas abisais con Ser e voltar, a outra curta de Xacio Baño incluída en Sinais. Un traballo que naceu como un retrato dos avós para converterse nun retrato mutuo, pois os avós, e sobre todo a avoa, cuestionan os plans de vida do seu neto nese momento en crise, o seu futuro como cineasta.
Tamén as curtas de Sol Mussa conteñen, ao seu xeito, unha exploración do soterrado
Tamén as curtas de Sol Mussa conteñen, ao seu xeito, unha exploración do soterrado. No seu caso, da precariedade laboral que agocha o soño da vida en Londres. Stockroom é unha curta montada con imaxes da cidade e do espazo de traballo nela da directora, que evoca un lugar pechado e caótico. De xeito intuitivo, Mussa gravou exteriores cámara en man e ás súas compañeiras de traballo en tempos de descanso nun almacén. Despois atopouse con problemas para transferir os arquivos ao ordenador, polo que acabou regravando as imaxes da pantalla da cámara, enfatizando as texturas, as cores, a luz e, en fin, o ruído.
Eses mesmos elementos, neste caso azarosos, que Helena Girón e Samuel Delgado reivindican como imperfeccións merecentes de seren parte da narrativa dos filmes. Stockroom non naceu, porén, cunha intención de visibilizar a precariedade, aínda que esta poida verse. A un proxecto máis consciente nese sentido responde Ratatouille, curta tamén realizada con imaxes tomadas no lugar de traballo. Outro espazo pechado, sen luz natural, no que se tecen relacións humanas entre os compañeiros que comparten as tarefas dunha cociña. A cámara capta momentos en man ou pousada nalgún lugar, dando perspectivas alternativas da realidade.
Sol Mussa define o seu traballo como etnográfico, como o podería ser o de Girón e Delgado
Sol Mussa define o seu traballo como etnográfico, como o podería ser o de Girón e Delgado. E se Girón e Delgado rexeitan a ollada etnográfica que tenta deitar un ollar externo -e desde unha pretendida superioridade- dos suxeitos estudados, podería dicirse que a mesma perspectiva adopta Eloy Domínguez Serén en Os corpos, retrato desde dentro do Entroido ourensán. O ruído, o caos. O encontro dionisíaco de corpos que se tocan, que se abrazan antes de que ninguén puidese agoirar que, só uns días despois, estaría prohibido.
Mareas de celebración da vida, de ruptura das normas -con comportamentos salvaxes como a exhibición dunha motoserra no medio da multitude- antes de que todo estivese pautado, regularizado, controlado polo Estado, polo poder á que o propio Entroido, como festa de inversión de roles, sempre desafiou. Domínguez Serén presenta tamén no (S8) a súa curta Rust, máis conectada cos seus traballos anteriores relacionados coa súa vida en Escandinavia. Unha fábrica abandonada en inverno e un home. Escuridade e, tamén, ruído. De metal, de madeira. Frío, soidade. E unhas candeas que poderían dialogar coa bombilla de Augas Abisais. A luz na escuridade total. O que se pode albiscar, se se quere.
Mareas de celebración da vida, de ruptura das normas -con comportamentos salvaxes como a exhibición dunha motoserra no medio da multitude- antes de que todo estivese pautado
Alberto Gracia presenta no (S8) Tengan cuidado ahí fuera, un filme que toma o título da frase coa que remataban os capítulos de Canción Triste del Hill Street. Unha frase que, segundo explica Gracia no programa online dedicado á súa obra, ao mesmo tempo chamaba á prudencia e manipulaba a xente a través do medo. E diso vai Tengan cuidado ahí fuera, do medo. Conectado cunha masculinidade hexemónica en crise que neste filme adopta a forma da conexión do home co seu coche, tan explotada na publicidade. O coche como demostración.
Como parte dunha identidade erguida sobre roles patriarcais tradicionais que está a ser cuestionada. E, cando aparece o medo ao cambio, tal como explica Gracia, ou te agochas ou te transformas. Ou aceleras ou déixaste morrer. En Tengan cuidado ahí fuera o coche das carreiras, dos trompos e dos choques buscados devén chatarra. Residuo. Pobre refugallo nun desguace. Explica Gracia no programa online dedicado á súa obra que sempre trata nos seus filmes do exceso de autorreflexión dos modernos, de persoas sen raíces, sen pasado nin futuro, sen referentes claros, que só poden sobrevivir no medio do desconcerto. As texturas de cine doméstico conectan tamén este filme coas de Girón e Delgado ou coas de Sol Mussa.
En 'Tengan cuidado ahí fuera' o coche das carreiras, dos trompos e dos choques buscados devén chatarra. Residuo. Pobre refugallo nun desguace
E na sobrevivencia sen futuro móvense, igual que os “personaxes” de Sol Mussa, os de Marta Valverde en Blanco y fucsia. Un filme que se move nunha atmosfera onírica, nun piso de estudantes que se converte nun teatro. “Quería retratar o desencanto xeracional. Na metade do proceso decateime de que a miña visión era bastante pesimista e que as miñas compañeiras participantes tiñan unha especie de empurre marabilloso que as facía ir cara adiante a pesar da adversidade do contexto. Por iso quixen capturar ese soño, ese impulso a habitar un mundo que a veces parece inhóspito falando tamén dos soños e das inquedanzas das protagonistas”, explicou a directora con motivo da proxección deste filme en Curtocircuíto.
Como en El tiempo suspendido, a outra curta da mesma autora incluída tamén en Sinais, aparecen nesta peza filtros de cor e certa abstracción, que é o que leva despois á parte máis onírica. “Dun xeito impulsivo escollín unha cor para cada personaxe coma se da cor da súa aura se tratase. As imaxes máis abstractas foron unha implementación que xurdiu da propia investigación e que acabaron vertebrando esas dúas caras dunha mesma moeda”. Mais todo resulta fantasmagórico e suxire confusión, sensación que se relaciona coa idea da precariedade, o desarraigo, o non lugar ou a falta de expectativas que transmite a curta.
