Ana Vallés: "É Europa a decadente, a que vive do seu pasado, a que se aferra ao poder"

Momento dun ensaio de 'Circo de pulgas' Dominio Público Praza Pública

Ana Vallés dirixe a última obra de Sarabela, O rei morre, versión libre do texto de Ionesco. Con ela, a directora retoma algúns dos temas tratados en pezas anteriores súas con Matarile. Ademais de facer un traballo de mudanza do xeito de actuar dos membros de Sarabela. Matarile vén de estrear, tamén, no Festival Internacional de Teatro de Ourense, FITO, -organizado por Sarabela- a súa nova peza, Circo de pulgas. E as conexións volven. Con O rei morre, con Antes de la metralla ou con El cuello de la jirafa. O universo creativo de Ana Vallés, desde distintas perspectivas.

Xa colaboraras antes con outras compañías…

Si, pero esta é a primeira vez que traballo cunha compañía feita e pechada, cun grupo estable, e cun texto previo. Xa traballara con Teatro de la Abadía, pero escollera eu o elenco e non tiñamos un texto previo. Traballar con Sarabela foi un reto, si.

Na obra nótase a túa pegada e a de Ánxeles Cuña. Queda un pouco como entre as dúas.

Eu penso que atopamos a maneira de entendernos e que eles deron moito, que se meteron moito na miña maneira de traballar. A verdade é que eu estaba preocupada, temerosa ao principio, porque non era fácil: eles traballan sempre a partir dun texto, desde hai 30 anos.

E ti todo o contrario…

Si. Eu díxenlles, antes de nada, que non aprendesen o texto. A primeira semana traballamos os personaxes e o corpo. Non empezamos polo texto, quero dicir. Foi un traballo físico, visual, que despois foi levándonos ao texto. Eu quería que se metesen no meu xogo: improvisar, facer propostas, non cinguirse ao texto… Deixe a pel, pero foi moi gratificante. Foi un proceso moi rico, moi de descubrimento de atopar maneiras de entenderse, ata que eles xa sabían sen que eu lles dixese: maneiras de falar, de andar…

"Eu díxenlles, antes de nada, que non aprendesen o texto. A primeira semana traballamos os personaxes e o corpo"

A túa relación con Sarabela vén de hai tempo…

Si. Ánxeles Cuña chamárame cando foi directora do CDG, e ademais temos moita relación de ir ao FITO. Sarabela é un equipo de sacar o sombreiro, polo traballo que fan en Ourense… Somos moi próximos, tendo maneiras de entender o teatro moi diferentes. Chamáronme eles e, claro, sabían ben cal é a miña maneira de traballar. Non esperaban de min que dirixise un texto. Só con iso xa tiñamos moito traballo feito.

"Sarabela é un equipo de sacar o sombreiro"

Mantense un dobre xogo entre os ensaios/a representación. Os actores traballando e falando entre eles… Iso permite achegalo máis ao teu xeito de facer teatro: sen personaxes no sentido clásico…

Sobre iso, atopamos un pretexto moi bo no texto de Ionesco, porque ao principio xa se anuncia que o rei vai morrer. Ao actor que interpreta o rei xa lle di: vas morrer ao final da representación. Iso deume para formulalo como un grupo de actores ensaiando unha obra de teatro. E esa foi unha boa opción para poder ir entrando e saíndo. Mesmo, cando estabamos ensaiando no Auditorio, os técnicos non sabían se estabamos ensaiando ou actuando.

E iso dá lugar a bromas coma a da cuarta parede de Fernando…

Si, claro. Pon en evidencia todo o xogo escénico. Fina pregúntalle a Fernando por que tenta tocar a parede se non a hai, e el di que é que é a cuarta parede… Iso ten que ver ademais con a onde miramos, que é ao espectador: falámoslle directamente…

Fernando interpreta un rei que se resiste a marchar, malia estar a destrozar o país. Un tema sempre actual.

A obra trata da morte de todo poder, e do ocultamento, do aferramento do poder ao poder. Esa é a primeira lectura. Despois pode haber outras, como a relación de cada persoa coa súa propia morte. Porque rexeitamos a morte como se nunca nos fose pasar. Falamos da morte como se fose un accidente, o resultado dunha situación catastrófica, e non algo natural.

"Falamos da morte como se fose un accidente, o resultado dunha situación catastrófica, e non algo natural"

Fina Calleja interpreta un personaxe interesante. Está perto do rei e dille a verdade…

Non é só a que foi a muller do rei. Comparada coa muller nova, xa está de volta e media. Eu quería afirmala como muller, coma un personaxe vital, forte, non só coma un mal agoiro que anuncia a morte. Ela representa a reafirmación da vida.

A escenografía ten un toque teu tamén. E o atrezzo: hai perrucas…

Na escenografía tivemos a Coti Faro, que estudou na ESAD. Propuxémoslle facer o espazo e estamos moi contentos co resultado. O chan é precioso, e ademais dános un acotamento do espazo moi bonito -coma un dameiro- para que os actores poidan entrar e saír. Pelexamos, ademais, moito os efectos que ten, coma o vento…

Fonso Míguez tamén é unha novidade… Ten un diálogo con Fernando sobre a precariedade no teatro...

Fonso fai como de comodín. Cobre varios personaxes que non estaban cubertos na obra, o cal nos di tamén algo da precariedade. Mais iso xurdiu ao preparar a escena. O texto está improvisado por eles. Rindo un pouco da imaxe do artista como alguén que vive do conto.

Fernando ten un texto en alemán, ao Hitler. Nate ten partes en francés… O rexistro, en xeral, é a comicidade...

E o humor deles, que se mestura. Realmente, o espertar do rei foi, durante moito tempo, unha cerimonia. Tiña música e todo. Había todo un protocolo do espertar real. Nate é o personaxe que dá as acotacións que veñen no texto. Tantas, que Fernando dille que non insista tanto, que xa sabemos… A min resúltame moi graciosa esa tendencia a facer acotacións de todo o que ten que facer o actor. Aínda pasa hoxe, no teatro contemporáneo, e é como se se estivese a escribir teatro doutra época. Esa especie de necesidade de controlar todo: o que fai o espectador, o actor… E non é así. Danme ganas de dicir: deixádeme a min, non sentedes cátedra!

"A min resúltame moi graciosa esa tendencia a facer acotacións de todo o que ten que facer o actor"

Dicías antes que o texto pode ter varias lecturas.

Si, unha primeira lectura é a do rei que se resiste a morrer, un monarca absoluto, co seu discurso de “eu son o sol”. Pero para min tamén pode ser unha maneira de cuestionar a prepotencia do home branco occidental, que pensa que é o centro do universo. Sabemos que somos nós os que xiramos arredor do sol, pero aínda así… Vamos devorando todo: colonizamos todo o planeta, expoliámolo… e iso tamén é poder absoluto. As pegadas dos séculos de dominación e submisión seguen aí. Europa segue a vivir do seu pasado, das súas glorias pasadas: iso vese nos museos, por exemplo. É Europa a decadente, a que vive do seu pasado, a que se aferra ao poder.

"Para min tamén pode ser unha maneira de cuestionar a prepotencia do home branco occidental, que pensa que é o centro do universo"

O rei está un pouco caricaturizado, si.

É un pouco fantoche, un home que se presenta como o máis grande e acaba sendo o anano que se vai. Tamén é unha representación da figura masculina coma o polo dominante, que non é así porque é Fina quen lle di ao pan, pan, e ao viño, viño. Un rei ao que só lle queda morrer, que mira o corpo de Nate. A beleza fronte á decadencia. Eu pertenzo á cultura europea e tamén podo comprender a decadencia e mesmo a beleza que pode haber nela.

Sabela Gago ten un personaxe masculino…

Si, vai vestida de home. É o médico verdugo, pero tamén é unha das tres divas, noutro momento. Gustoume moito traballar con ela: a fisicidade que ten, a súa flexibilidade… Deume unha opción corporal moi interesante, como un corpo incerto, unha deconstrución da figura, como se se fose desfacer. Ademais encántalle bailar. Bailamos desde o primeiro día, e está moi ben atopar ese punto no que o corpo se pon en movemento, desfruta e quere máis movemento.

Hai unha evolución no personaxe de Fernando. Pasa por distintas fases, baile con cadeira incluído.

Iso está no texto de Ionesco. Chega un momento no que se converte un home. Xa non é un “ser superior”. O traballo que fixo Fernando foi moi duro: adelgazou 6 kilos. Eu non lle impuxen nada, fixemos traballo físico e el foise achegando ao resultado que pode verse. Todos traballaron moi duro e con moita xenerosidade.

Imaxes de 'O rei morre' Dominio Público Praza Pública
Dominio Público Praza Pública

Despece

  • "Somos todos unha especie de pulgas amaestradas que xa non saltan"

    Haberá uns 300 ou 400 anos, as pulgas comezaron a ser utilizadas para subliñar o pequeno tamaño de diminutos obxectos decorativos. Despois, a atención desprazouse dos obxectos ao animal, ata que os circos de pulgas se fixeron tan populares que cada grande cidade tiña o seu. Logo viñeron os Lumière, os espectáculos de pulgas entraron en decadencia ata desaparecer, e o circo tivo que reinventarse.

    Matarile vén de estrear no FITO a súa readaptación desta arte, nun espectáculo no que as pulgas son Ricardo Santana, Óscar Codesido, Mónica García, Celeste González, Nuria Sotelo e Ana Vallés. Ou nós. Porque, como di Vallés, a directora da peza, “somos todos unha especie de pulgas amaestradas que xa non saltan”. Animais cativos que, a forza de seren pechados en tarros de vidro, aprenderon que saltar doía. Que era mellor ficar quietiño. “E así estamos”, engade.

    Animais cativos que, a forza de seren pechados en tarros de vidro, aprenderon que saltar doía. Que era mellor ficar quietiño.

    Regresa Matarile, desta volta, con Deleuze ou, -outra vez-, Steiner. “Se estás atrapado nos soños de outro estás fodido”, dicía o primeiro. Coma as pulgas. Ás que había que matar para poder atalas a obxectos. Coma as peras, mortas no prato coma as pulgas na pista. Condenadas á perpetua exhibición. Obrigadas a renunciar aos seus desexos. “Somos todos un pouco naturezas mortas”, comenta Vallés. Mais, -apunta na sinopse da obra-, para volver, e como nunca se pode volver a ningún sitio, “vou maquillar o meu cadáver e regresar con el a un paraíso ou un inferno particular”. Deixando de “ocultar, silenciar, ou enmascarar os aspectos máis sórdidos do que se coñece como realidade a algúns apuntan como fantasía”.

    O sórdido, o raro, o diferente, marcaban o sentido do circo. No caso dos circos de pulgas, chegou un momento en que os insectos non eran reais, senón imaxinados. Recreados polo artista, coa súa habilidade para crear ilusión. “Non é só o circo real, é o imaxinado ou pensado. Un espazo que habita o outro, o fascinante, o estraño, o monstro de feira, que fai cousas sorprendentes que parecen superar a nosa realidade física”, explica Ana Vallés. O circo é, así, a fascinación polo estraño. Ou a atracción da vida nómade, do lonxano. “Persoas non suxeitas á rutina da vida diaria, sempre dun lado a outro”, indica.

    "No circo cambia a mirada ao raro, que é ollado con fascinación e respecto. Mírase con admiración o que noutros contextos é rexeitado"

    Mais o circo é, ademais, un xeito diferente de mirar o outro. “Ao home branco occidental encántalle coleccionar o raro. Por iso os museos, as exposicións universais, os mostrarios de bichos raros...  Pero o raro, o diferente, o exótico, era tratado como un trofeo, un obxecto para chantar cunha chincheta, e non coma un suxeito. No circo, non obstante, cambia a mirada ao raro, que é ollado con fascinación e respecto. Mírase con admiración o que noutros contextos é rexeitado”, afirma Vallés.

    E volve aquí, tamén, Steiner. E a peor Europa posible. O home branco occidental. Como en ‘O rei morre’. “Hai outras Europas, e non só as que nos deixan ver. Podemos mirar outras culturas. E, ademais, estamos a mirar sempre ás orixes, ao pasado. Vivimos como das ruínas. A arte europea está ancorada no clásico, é como algo intocable…”, comentaba Vallés nunha entrevista en Praza, ao fío da súa obra anterior, Antes de la metralla.

    "Hai algo, unha distancia, que se interpón entre nós e o mundo"

    Coma no circo, Vallés propón, coas súas pulgas, outra maneira de mirar. Como a propia do travelling, da Mónica trapecista. Porque é característico do circo da civilización humana o establecemento dunha distancia entre nós e o mundo. “Hai algo, unha distancia, que se interpón entre nós e o mundo. Por iso tamén empezamos a achegarnos o máis posible ao espectador, para romper esa distancia”, asegura. Por iso os intérpretes se achegan ao público. Para, por exemplo, falarlle dos seus desexos. Distancias creadas polos propios humanos, Animais Artificiais. “O cultural é artificial, deseñado”, lembra. Outros, coma nós, deseñan o mundo que habitamos.

    A maneira de observar e ser observado eran tamén temas presentes en obras anteriores de Matarile. En El cuello de la jirafa ou Antes de la metralla o público estaba, como en Circo de pulgas, moi cerca da escena. “É un tema co que levo tempo, si. O punto de vista do observador, a súa proximidade ou lonxanía. No noso regreso como Matarile, xa o dicía antes, hai un achegarnos máis ao público. En Métase nos seus asuntos xa estaba o tema da posición do espectador, da súa implicación ou pasividade ante un acto público”, sinalaba Vallés noutra entrevista.

    "Unha mirada na que hai empatía, pero tamén distancia. Como dicía Kantor, que o actor é coma un morto"

    O enfoque, o xeito de observar alicerzan tamén dous dos momentos mellores de Circo de pulgas. Cando Celeste pregunta ao espectador que agocha o mago debaixo da chisteira. Cando Ana disecciona unha pera enriba do corpo de Nuria, mentres os demais se dispoñen arredor, coma no cadro Lección de anatomía. “O que fago aí é mostrar corpos nos que nos recoñecemos e á vez resúltannos estraños. Unha mirada na que hai empatía, pero tamén distancia. Como dicía Kantor, que o actor é coma un morto. Un corpo recoñecible e lonxano á vez”, matiza.

    A identidade era un dos eixes de Antes de la metralla. A identidade como manipulación. Ou como proceso. Celeste González falaba, nesta obra, da súa transición de Mauricio a Celeste. En Circo de pulgas volve aparecer o tema, a través do cuestionamento do discurso sobre os corpos “viciados”, “depravados”, “corrompidos”, desviados da norma heteropatriarcal. Mais Circo de pulgas xoga tamén, doutras maneiras, cos binomios de xénero obrigatorios, -como xa fixeran Vallés e Sotelo en Usted está aquí, por exemplo. Nuria é un home forzudo. Ricardo é unha cabareteira…

    Ao termo, dicía Vallés na entrevista anterior sobre Antes de la metralla, “un identifícase co que ama, coas súas experiencias emotivas… O resto son supostos que creamos para poder vivir en sociedade. Son só pactos que creamos para poder convivir. Porque, quen somos? O que pon no noso DNI? Tentamos desmontar iso. Ademais, bombardéannos con iso: na televisión hai unha utilización sistemática do corpo feminino en cada imaxe. Non é que teñas unha identidade feminina porque naciches muller. É que che van facer identificarte cunha determinada concepción da feminidade”.

    Adictos ao espectáculo. Procurando o equilibrio, malia o perigo de precipitarse ao baleiro

    Mais, se somos o que amamos, o que nos emociona, o circo, o espectáculo, pode ser un xeito de amor, como dicía Vallés de Teatro Invisible ou Staying alive. “Ninguén quere baixarse do trapecio”, di Ana. Adictos ao espectáculo. Procurando o equilibrio, malia o perigo de precipitarse ao baleiro. O trapecio como metáfora da vida. Ou un Steiner conmovido cunha canción de Edith Piaf. Alén do racional.

  • Montse Dopico

    Montse Dopico

    Xornalista cultural e docente. Foi redactora nos xornais Galicia Hoxe, El Progreso e La Voz de Galicia e colaboradora de El Cultural, El Mundo, El País, Faro de Vigo e Público. Na actualidade colabora en Praza Pública.

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.
Quero ser de Praza