‘Galileo no espello da noite’ é o terceiro volume da triloxía de Xabier Paz que comezara con ‘Renacer’ e ‘Aníbal e a Pintora’. Falamos co autor deste libro e, en xeral, da súa narrativa

Un Galileo derrotado polo dogmatismo da xerarquía eclesiástica revísase a si mesmo. A súa vida. Os seus erros e acertos. Fai autocrítica e fálanos, desde a súa perspectiva, de décadas de cultura italiana. Que é tamén galega. E europea. E mundial. Diso vai ‘Galileo no espello da noite’ (Xerais), de Xabier Paz, o terceiro volume dunha triloxía que comezara con ‘Renacer’ e ‘Aníbal e a Pintora’. Falamos co autor deste libro e, en xeral, da súa narrativa.

A historia da cultura italiana (e universal) está moi presente nas túas novelas ‘Renacer’, ‘Aníbal e a Pintora’ e ‘Galileo no espello da noite’. De que xeito se relacionan e xorden estas tres novelas unhas das outras? Ou xa foran pensadas desde o principio como un único proxecto?

“A triloxía itálica resultou, xurdiu, nunca foi un proxecto premeditado” 

Nunca pensei en escribir una triloxía. Cada libro parte dun estímulo diferente. ‘Renacer’ nace da curiosidade ao coñecer, por casualidade, a amizade entre o grande pintor Tiziano, o escritor e pornógrafo Pietro Aretino e o arquitecto e escultor Jacobo Sansovino. A conxunción desas tres poderosas forzas, case lendarias figuras da cultura occidental, prendeume e saíu ‘Renacer’ onde a protagonista é unha muller. 

‘Aníbal e a Pintora’ naceu da incredulidade, quixen comprobar que un cadro moi atractivo: ‘Susana e os vellos’ era obra dunha moza de dezasete anos, Artemisia Gentileschi e apareceu unha vida que era en si mesma unha novela. O libro sobre Galileo é fillo da historia de Artemisia Gentilleschi. Ao ler sobre a pintora topei co vulto do sabio que foi amigo e corresponde da pintora. 

Apenas coñecía catro tópicos sobre el e, achegándome, fiquei absorbido pola súa peripecia vital e intelectual. Logo, xa algo máis documentado e dada a densidade das dúas figuras decidín tallalas para consideralas por separado. A triloxía itálica resultou, xurdiu, nunca foi un proxecto premeditado, o resultado foi ese. 

Que te cativou de Galileo, entón?

“Nun arrouto de endeusamento, que todo escritor ten cando cre que crea, coidei que coñecía a un ser humano extraordinario”

Como digo o meu achegamento a Galileo foi funcional era unha peza dentro da biografía de Artemisia, pero ao adentrarme na súa vida, as relacións coa nai, coas fillas, cos Linces…e non digo nada da relación coa Igrexa, engancheime. Vin que a súa vida cando mozo, como fillo, como pai como pensador era unha novela. Nun arrouto de endeusamento, que todo escritor ten cando cre que crea, coidei que coñecía a un ser humano extraordinario. Ademais, Galileo, coido eu, peza chave do pensamento occidental, debía estar presente na literatura Galega. 

A novela preséntanos, de feito, un Galileo moi humano: decepcionado, consciente de como non soubera ver o que se lle viña enriba e tamén da súa soberbia. É el, ademais, quen nos conta a súa historia en primeira persoa. De que xeito quixeches achegarte á persoa que houbo detrás do científico?

“Como non son dado á haxiografía, quixen retratar un ser humano próximo, cos seus hábitos domésticos e leceres, cos fracasos íntimos e as derrotas familiares"

Como digo, non me custou decatarme da personalidade do sabio. Hai océanos de bibliografía sobre Galileo e, coma non son dado á haxiografía, quixen retratar un ser humano próximo, cos seus hábitos domésticos e leceres, cos fracasos íntimos e as derrotas familiares. Como calquera de nós. Ao cabo, ocorre ás veces, o triunfo de ser o máis grande nunha faceta social, neste esculcador dos ceos, tróuxolle a derrota vital de ser condenado por herexe. 

A impresión que dá a lectura é que a novela está en boa medida baseada nunha moi exhaustiva documentación: o nivel de detalle sobre os seus amigos e inimigos, sobre as polémicas que mantivo… Como preparaches esa parte de documentación? Non había aí tamén, quizais, un risco de ceder demais ante o personaxe histórico deixando de lado a ficción, a construción do personaxe como tal?

“A min gústame engadir doses de ambiente, de cultura, digamos de ensaio. Sei que non a todo o mundo lle agrada iso nunha novela”

Acaso existe un hábito da miña formación profesional. Antes de escribir sobre algo, non de falar na barra dun bar, senón de escribir, procuro entender o que saben os especialistas que antes e mellor ca min dedicaron o seu tempo ao tema ou personaxe en cuestión. Fixar ben os límites da pescuda, cousa non sempre doada polo ensarillado dos temas, e ler moito, ler cando poda. 

Para min é un pracer combater a propia ignorancia, no proceso de entender algo, un personaxe, un momento histórico ou un fenómeno natural é sempre unha experiencia gozosa, non sempre sinxela nin pronta, pero mesmo cos atrancos e dificultades, sempre me resulta grato e por veces engaiolante. Quixera poder transmitir algo desde pracer na escrita.

Na miña biblioteca física e, por suposto nos pdfs e arquivos do meu ordenador, a estas alturas hai seccións que se corresponden con algún dos libros escritos. Libros. 

O equilibrio entre ensaio e narración é, talvez, un dos problemas que cómpre resolver cando se escribe un libro de tema histórico, sobre todo se queres escribir algo que non sexa mera descrición dunha peripecia vital, neste caso histórica. A min gústame engadir doses de ambiente, de cultura, digamos de ensaio. Sei que non a todo o mundo lle agrada iso nunha novela. 

En relación con iso, se cadra unha das principais achegas túas é a maneira na que afondas na relación de Galileo con distintas mulleres: a nai, as fillas -e en especial Sor Celeste, que é o seu sustento afectivo- e a compañeira, Marina. As cartas que intercambia con Sor Celeste forman unha parte importante da narración. Por que decides afondar nestas relacións? 

“A presenza das mulleres é unha materia que me interesa como un xeito de furar nos moldes e estereotipos de xénero”

O tópico de que detrás de todo grande home hai unha muller corresponde a unha realidade biolóxica e ideolóxica, unha evidencia natural e social. Ningunha vida, sexa de home ou de muller pode entenderse sen nai. Mesmo nas persoas orfas, o oco marca. A presenza das mulleres é unha materia que me interesa como un xeito de furar nos moldes e estereotipos de xénero. Falar das mulleres é tomar partido e eu quero tomalo, ben ou mal quero facelo, e fíxeno en case todos os meus libros, aínda que deba dicir que teño un proxecto, case rematado, no que apenas hai nin sombra feminina, é una historia de cronistas e navegantes do S XVI.

Quixen humanizar o sabio. Tratar do home, da persoa por detrás da imaxe social e cultural do filósofo natural. As cartas da filla de Galileo están editadas por unha muller, Dava Sobel, e aproveiteinas. Estou convencido de que as relacións afectivas e en concreto a presenza de sor Celeste foi importante na súa vida. 

De fondo non están só as inimizades persoais, as loitas de poder… senón a loita mesma entre a fe e a razón. Non se trataba tanto do movemento da Terra, senón da posibilidade do pensamento científico: observar e experimentar, en lugar de asumir de xeito acrítico os argumentos de autoridade. Estamos a falar de inicios do XVII, pero algo disto podería ser aplicable á actualidade: o dogmatismo… Era a túa intención chamar a atención sobre isto?

“Hai xente, non pouca, que nega a Teoría da Evolución. Como humanidade movémonos moito pero avanzamos pouco” 

Desde logo hai unha defensa “galileana” da razón contra o dogmatismo. En varios momentos se cavila sobre a importancia de que os ceos sexan da mesma materia que a Terra. No libro hai citas, históricas e documentadas, do pai e do propio Galileo contra o argumento de autoridade, reivindicando a experimentación e o razoamento. Si, creo que, malfadamente, segue a ser de actualidade a interpretación literal da biblia para explicar fenómenos naturais, a invocación divina para case todo, por exemplo no Estados Unidos, como se a divindade non estivese dabondo ocupada coma atender os asuntos humanos. Hai xente, non pouca, que nega a Teoría da Evolución. Como humanidade movémonos moito pero avanzamos pouco. 

A novela tampouco presenta, porén, a Igrexa como unha institución homoxénea. Teñen bastante protagonismo, de feito, as diferenzas entre dominicos e xesuítas, por exemplo. E o propio Galileo tiña moi bos amigos entre as autoridades eclesiásticas. De que xeito quixeches reflectir tamén os debates que estaba a haber dentro da Igrexa?

“Galileo quería ser un cortesán respectábel e ver recoñecidas as súas ideas non só pola corte dos Médicis a e a intelectualidade europea, senón pola Igrexa, talvez ese empeño precipitou o seu proceso e condena” 

A Igrexa católica daquela era un pode case omnímodo. Impuña a súa lei sobre todo. O matrimonio; os instrumentos que non podían entrar na Igrexas por lembrar as formas femininas; como se debía interpretar a Biblia, literalmente por suposto; o que era herexía, con pena de fogueira, e o que non, e mesmo a natureza dos astros e todas as leis naturais. A Igrexa, os seus mandatarios, estaban no centro da vida social e política. A súa opinión era determinante para facer a guerra ou asinar a paz. Efectivamente a función da Igrexa e das súas compoñente é un elemento fundamental do libro. 

A xerarquía e as ordes católicas, por humanas, manifestan distintos xeitos de encarar a vida e, unha vez establecidas, cada orde tenta asentar e alargar a súa influencia dentro e fóra da Igrexa. Os dominicos eran unha orde tradicional, especializada en Teoloxía. Eran teólogos e Inquisidores, por iso atacan a Galileo coa interpretación literal da Biblia; os xesuítas, corpo de elite eran os custodios da filosofía natural, das ciencias, e confesores de moitas monarquías europeas. Atacan a Galileo con Aristóteles, suprema autoridade “científica” entronizada na ortodoxia católica por Tomás de Aquino había catrocentos anos.

Galileo era católico, levábase ben coa xerarquía e tiña amigos bispos. Como dixen quería ser un cortesán respectábel e ver recoñecidas as súas ideas non só pola corte dos Médicis a e a intelectualidade europea, senón pola Igrexa, talvez ese empeño precipitou o seu proceso e condena. 

Unha das características do teu estilo é o coidada que está a lingua, e esta novela non é unha excepción. Galileo fala galego e fálao moi ben… E non creo que sexa casualidade. É unha das túas preocupacións principais á hora de escribir? Por que?

“Sen estilo apenas hai literatura. Poder divulgación, xornalismo, entretemento, todo moi respectábel, pero non hai creación”

O coidado na escrita é unha obriga, necesaria cortesía para quen le e para min unha necesidade.Creo que a Galileo, que foi membro da Accademia della Crusca, editora en 1612 do ‘Vocabulario de la lengua italiana’, e foi escritor de estilo recoñecido, gustaríalle verse retratado manexando con elegancia e solvencia o idioma. En serio, creo que escribir en galego hoxendía supón unha responsabilidade na dignificación e normalización do idioma de noso. 

No plano xeral, lingüistas de todas as épocas recoñecen que, cando falamos ou escribimos, dicimos máis do que imaxinamos. Revelamos de onde somos, cal é o noso universo mental. Dáse isto porque a lingua non é neutra, encerra valores, crenzas, ideoloxía. Unha simple escolla lexical pode ter máis peso do que supúñamos. 

No plano máis concreto, referíndonos á lingua galega, cando escribimos “alcanzar”, no canto de “acadar” ou “atinxir” axudamos á permanencia do idioma que veu de fóra instalarse aquí, favorecemos o mellor respirar da lingua ocupa, tirándolle oxíxeno ao idioma que naceu en Galiza, o idioma de noso. A lingua non propia, a lingua española, ten un xeonllo no pescozo do galego afogándoo. Non é melodrama. 

Non abonda con escribir correctamente: cómpre esforzármonos na limpeza idiomática, na recuperación. Nun plano abstracto e non menos importante, sen estilo apenas hai literatura. Poder divulgación, xornalismo, entretemento, todo moi respectábel, pero non hai creación. 

En ‘Renacer’ Adria busca a verdade sobre o seu pai, que condicionara a súa vida cunhas decisións que ela só puidera acatar. Tamén Galileo decide sobre a vida das fillas, sentenciándoas a un oficio que non escolleron. En ‘Aníbal e a pintora’, Artemisia aprende a pintar co pai e sofre as consecuencias de ser muller no tempo do barroco. Nas tres novelas está de fondo o xeito no que unhas sociedades moi patriarcais limitaban as posibilidades das mulleres de escoller o seu camiño –falabas antes diso- xunto cunha reflexión, quizais, sobre a relación co pai neste contexto. É casualidade? Que teñen en común ao respecto as fillas nas tres novelas?

Claro que teñen en común moito: todas son mulleres e todas as tres sofren a súa condición de xénero nunha sociedade católica, é dicir, atrozmente misóxina; as tres deben enfrontar o peso das poderosas figuras paternais. Dito iso, as tres responden de xeito moi diferente nas súas vidas, coma diferentes son as condicións afectivas e familiares de cada unha delas e como distinto é o seu carácter. Coa dobre vida no caso de Adria; coa rebeldía e autonomía como fai Artemisia e co cariño filial practicado con devoción por sor Celeste. 

A Galileo móveo a paixón polo coñecemento -tamén a necesidade que sente de ser socialmente recoñecido-. En ‘Galileo no espello da noite’ nótase a túa paixón por Galileo e, como nas túas outras dúas novelas “italianas”, o teu grande interese pola cultura da época -de 150 anos de Historia, en realidade-. Por que ese especial interese? Que personaxes te fascinan máis, ademais de Galileo ou Artemisia? (Porque saen moitos personaxes reais dese tempo nas tres novelas). 

“Artemisia é a miña criatura preferida, véxoa coma un ser humano excepcional polo que sufriu e por ser quen de arrepoñerse e triunfar na pintura e chegar a unha altura impresionante”

Moitas preguntas e todas de calado. Ben, ante todo direi que para min una boa novela debe ter un equilibrio entre o de dentro e o fóra, entre as cavilacións, as descricións das personalidades e a presenza do ambiente social. Parécenme coxas as narracións nas que os personaxes fan ou non bulen sen saber os motivos, que actúan coma zombis, e tamén me parecen eivadas as narracións ahistóricas, as que non se sabe onde e cando ocorren, as que se sosteñen no baleiro. 

Dito iso, a cultura, mesmo en sentido decadente, coma herdo dos poderosos, catívame. O mundo das “Artes e das Ciencias” ten para min un especial engado que intento transmitir. Quixera incluír algúns tópicos da cultura occidental na literatura galega, non unicamente entreter. Sobre as cuestións concretas creo que Galileo quixo ser un cortesán, xenial, é certo, pero o seu devezo era ser, como dis, recoñecido. Ademais foi un ser humano testalán e soberbio. Artemisia é a miña criatura preferida, véxoa coma un ser humano excepcional polo que sufriu e por ser quen de arrepoñerse e triunfar na pintura e chegar a unha altura impresionante.

Sobre outras figuras históricas podo dicir que desde hai anos ando a argallar con outros vultos que, sen saber moi ben por que chamaron por min. Pedro Sarmiento de Gamboa e os cronistas de Indias; Diego Xelmírez e Urraca Afonsez ou Diego Sarmiento de Acuña, conde de Gondomar e Sir Walter Raleigh son outros tantos proxectos, entretementos e desculpas para afondar en épocas e fenómenos culturais descoñecidos por min e nestes casos parte da nosa identidade histórica e nacional. 

Parece, de feito, que en todas as túas novelas se cuestiona a clásica oposición entre o “local” e o “universal”: a historia italiana é tamén a nosa Historia, e a galega é a europea… É un pouco parte do teu obxectivo como escritor?

“Non sei se teño un obxectivo coma autor. Desde logo escribir en galego ou non escribir é a premisa imprescindíbel aquí e agora”

Coma en moitas parellas conceptuais creo que hai unha falsa antinomía entre o particular e o universal. Sen caer en relativismos penso que a vida transcorre coma unha mestura de identidades, digamos concéntricas desde a casa, a cidade, a vila ou lugar, a parroquia, a nación, o Estado, o continente e o mundo. Niveis ou capas entendidas, tamén, coma mestura xeográfica e histórica, lugar concreto e acontecemento temporal ao tempo. 

Non sei se teño un obxectivo coma autor. Desde logo escribir en galego ou non escribir é a premisa imprescindíbel aquí e agora. Despois escribir sobre o que me gusta, se pode ser me apaixona e, desde logo, está dito, facelo con todo a esforzo, diría que cariño, que poda.

Como galego hai figuras e temas “locais” que me interesan, pero como persoa cunha determinada formación e unha sensibilidade concreta hai moitas cousas, alén do noso ámbito identitario que me intrigan. Por exemplo Cartago, a cultura púnica, soterrada polo sal romano, e sei que a meirande parte desas cousas que me interesan non terei ocasión de tratalas. 

En ‘As vidas de Nito’, Casiano fai memoria da súa vida con ocasión das visitas da súa neta. Galileo tamén fai memoria da súa vida en ‘Galileo no espello da noite’. Hai certo parecido, ao respecto, entre as dúas novelas, nas que un home maior se revisa a si mesmo, pensado sobre os seus erros e acertos, ademais de sobre as súas vivencias. Que poden ter, ao respecto, en común Casiano e Galileo? (Galileo pensa, por exemplo, que quizais non dedicou ás fillas o tempo que merecían…)

“Casiano e Galileo, como ben dis son semellantes, están un momento da vida que pide facer arqueo do vivido, e ambos procuran facelo co grado de honestidade que son capaces” 

O recurso da evocación é utilizado a miúdo na literatura, tamén no cine, ambas as dúas artes narrativas. Billy Wilder no ‘O Crepúsculo dos Deuses’, onde un cadáver na piscina comeza a contar a historia e ‘Perdición’, na que un ferido grave comeza a gravar nun magnetofón o crime xa cometido, son exemplos memorábeis deste recurso de comezar a contar algo polo final. 

Creo que ten relación co carácter onírico destas actividades, co seu mesturar o real co imaxinario, o posíbel co fabuloso. Lembranza e soño teñen a capacidade de facérmonos vivir algo que non ten consistencia material e que, ademais non se desenvolve cunha lóxica formal e lineal, senón a empurróns temporais e espaciais que, nesa dimensión lembrada -escrita- ou soñada semella natural e comprensíbel. O milagre da invención narrativa, a mentira verosímil. Casiano e Galileo, como ben dis son semellantes, están un momento da vida que pide facer arqueo do vivido, e ambos procuran facelo co grado de honestidade que son capaces.