Di Arcadio López-Casanova que a súa poesía nace da vivencia da desfeita, que é exilio, desposesión, devir do tempo, morte. Mais, fronte a ela, fronte á sombra, érguese a luz. A Vida encárase coa morte. O Día coa Noite. O afecto coa escuridade. Nunha loita, a do poeta, por esculcar nos “signos da existencia”. Rebélase, deste xeito, contra o que el entende como a lóxica do “todo vale”. Pois trátase, asegura, de facer arte. Non de seguir modas. Nin de cumprir con dogmas. O seu discurso pode parecer, por veces, doutro tempo. Mais é deste. O que reivindica, outra vez, a autonomía do campo poético. O que denuncia a impostura que revelou, ás veces, o relato da posmodernidade.

No limiar de A palabra compartida di que ten para vostede un fondo significado publicar este libro nun tempo de “tan frívola deturpación do feito creador”. Que quere dicir?

Vivimos tempos de falsidade, de acriticismo, de mercantilización da literatura, nos que parece que “todo vale”. Publícanse libros que responden só a modas fugaces e baleiras. Neste contexto, quixen recoller unha serie de homenaxes e retratos de persoas emblemáticas da galeguidade, da exemplaridade humana, de amigos aos que admiro… A intención era que o libro estivese tinxido dun certo valor moral.

"Vivimos tempos de falsidade, de acriticismo, de mercantilización da literatura, nos que parece que “todo vale”

Entre eses amigos están Uxío Novoneyra, Carlos Casares, García-Bodaño, Otero Pedrayo… persoas que coñeceu e tratou sendo estudante en Santiago. Esa “palabra compartida” con outros autores, que é unha constante na súa poesía, parece que procede desa época da súa vida…

Si, claro. A palabra compartida está moi presente en toda a miña poesía e arranca da miña chegada a Compostela, dos primeiros amigos que tiven no galeguismo, do exemplo de mestres como Otero Pedrayo e da miña relación con compañeiros máis próximos en xeración… É unha palabra compartida non só con eles, senón tamén co lector, ao que quero facerlle chegar non só a miña voz, senón a de todos eses persoeiros que tiven como amigos e mestres.

Aos 14 anos escribía en El Progreso e pouco despois publicou Tío Mingos. Contos de Galicia e foi cofundador da revista Escritos, así que comezou a escribir antes da Universidade. Despois colaborou en La Noche... mais, como se conformou, supoño que xa na súa infancia no Páramo, a súa vocación literaria?

Empecei a escribir cando estaba no Bacharelato, polo cuarto curso. Era un rapaz que sentía vocación pola literatura e que tivo a sorte de ter bos mestres, de literatura e doutras materias, que acertaron ao guiar a súa vocación. Cheguei a Compostela con 17 anos, sendo aínda un rapaciño. Aqueles foron os meus comezos como escritor, mais é só obra adolescente, non ten máis valor ca iso.

O seu primeiro libro, Hombre último, foi retirado por orde do goberno. Tamén tivo problemas con Palabra de honor. Eran as últimas décadas da ditadura, tempo da militancia galeguista, na que vostede participou (O Galo, relatorios, homenaxes, Ronsel…). Mais non se lle deu pola chamada “poesía social”. Por que?

Eu coido que cada época e cada período histórico teñen unha poética propia, que a define. Nos anos 50-60 foi a “poesía social”, aínda que a min non me gusta este termo. Para min é poética da razón histórica, do realismo… É o que tocou ás xeracións maiores, -a Celso Emilio por exemplo-, e tamén aos novos. Pero, -sempre o dixen-, o primeiro é facer poesía. O primeiro é que o que escribas teña valor estético. Despois poderá levar todos os engadidos que lle queiras poñer. E o que pasou é que a “poesía social” dexenerou, nalgúns casos, en proxectos ecoicos que aproveitaban o río da “poesía social” para facer mala literatura.

"A 'poesía social' dexenerou, nalgúns casos, en proxectos ecoicos que aproveitaban o río do 'social' para facer mala literatura"

De Mesteres díxose que marcara na súa época, xunto con Con pólvora e magnolias, de Méndez Ferrín, a renovación da poesía galega. Mais tamén se dixo que eran dúas voces máis dunha renovación que viña de antes, con Manuel Antonio, Uxío Novoneyra ou Celso Emilio, por exemplo. Que pensa vostede?

Eu agradezo que dixesen iso de Mesteres, aínda que tampouco todo o mundo o valorou así. Houbo crítica que si lle deu relevancia, que dixo que Mesteres e Con pólvora e magnolias, que son moi distintos, marcaran un cambio de rumbo. Mais, se houbo precedentes?, pois supoño que si. Eu non nego, en absoluto, a calidade de Novoneyra, ou de Celso Emilio, aínda que coido que se trata de poéticas moi distintas da miña ou da de Ferrín.

Pouco despois de Mesteres publicou La oscura potestad, que foi premio Adonais. A súa obra en castelán e en galego son paralelas no tempo mais, son tan independentes como para consideralas por separado? Por que este libro, tal como afirmou, non podería estar en galego?

Un libro nace cando un poeta ten configurado un mundo, e ademais eu tardo moito en escribir un libro: seis anos, sete, oito, nove… Ademais, cada libro alumea nunha lingua. Hai mundos que non se poden expresar en galego e mundos que non se poden expresar en castelán. A miña obra en castelán é máis reducida: son catro libros que responden á miña experiencia vital de chegada a Valencia, ao Mediterráneo, a outro mundo. Se non tivese saído de Galicia, eses libros seguramente non existirían.

"Hai mundos que non se poden expresar en galego e mundos que non se poden expresar en castelán"

Mesteres está moi marcado, como toda a súa obra, polo exilio. O poeta exiliado, a orfandade, a desposesión, a distancia. Por que? Como se relaciona isto coa súa emigración a Valencia?

Xa o teño comentado máis veces: a miña poesía nace da vivencia da desfeita. A raíz fonda está aí. E esa vivencia da desfeita maniféstase de distintas maneiras. A miña saída de Galicia produciuse en anos moi difíciles, no 68. Toda esa experiencia de perda da patria, de distancia, de comezar a ver a patria como algo fantasmal, a perda de raíces… está na orixe de Mesteres, como vivencia primeira do exilio.

"A miña poesía nace da vivencia da desfeita. A raíz fonda está aí"

A partir desa orixe biográfica, esa desfeita vai adquirindo outros valores. Ademais, a propia condición humana é a condición dun exiliado. Noutros libros, como Liturxia do corpo, ten significados máis amplos. A desfeita é a desfeita temporal, -o devir temporal-, a morte… O amor é o único guieiro positivo, por iso na miña poética hai moitas veces unha voz feminina que ampara a salva…

A cantiga popular deixou pegada na súa obra, supoño que desde a súa infancia. Cancioneiriño. Versos para a xente nova, o seu penúltimo libro, sitúase nese ronsel. Mais en realidade a súa poesía bebe de moitas partes da historia da literatura, desde a lírica medieval. Mesmo fai sonetos, que hoxe pouca xente fai…

Si, e ás veces parece que facer sonetos está mal visto. Hai xente que ten esa teima, que considera que son unha cousa antiga… Un poeta ten que formarse moito na historia da poesía. Ninguén pode pretender ser escritor sen unha sólida formación. O escritor está para crear obxectos estéticos: é, primeiro de nada, un creador de arte.

"O escritor está para crear obxectos estéticos: é, primeiro de nada, un creador de arte"

Despois pode engadir os elementos que sexa: poesía existencial, social… o que sexa. Mais o poeta ten, como o escultor, ou o pintor, unha serie de formas que ten que dominar, se quere acadar unha realidade artística plena. A pegada da lírica popular veume, claro, da infancia no Páramo. Mais o coñecemento da lírica popular, coa súa enorme riqueza, é algo que un poeta galego non pode desprezar. Da mesma maneira, como esquecer a lírica medieval?

Hai unha serie de pares opostos que alicerzan case toda a súa produción poética. Falabamos antes un pouco deles. Son Vida e Morte, Sombra e Luz, Día e Noite… Dixo noutra entrevista, en El País, que o poeta debía ser un esculcador dos signos da existencia. É o seu obxectivo? Por iso o seu simbolismo?

A poesía, xa o dixen máis veces tamén, ten para min unha función, que é a edificativa. A capacidade de esculca, de afondamento, de coñecemento do propio ser, da propia existencia, para o poeta e para o lector. Sexa a poesía do tipo que sexa. É o diálogo que o lector mantén cun eu que afonda na súa existencia ou que bota unha ollada sobre o mundo no que está. Unha axuda nese descubrimento, na autentificación da nosa propia existencia.

"A poesía, xa o dixen máis veces tamén, ten para min unha función, que é a edificativa"

Nese sentido, pode detectarse unha especial conexión con algúns poetas, como Rosalía de Castro ou Luís Pimentel. Ten vostede varios poemas dedicados a Rosalía, nos que fala da Sombra…

Rosalía e Pimentel son dous poetas aos que admiro moito pero, dentro desa admiración, síntome máis perto de Rosalía, no sentido de que creo que a miña poesía é moi distinta da de Pimentel. Si me identifico máis coa palabra poética da Rosalía máis dramática, máis fonda, de Follas Novas ou de En las orillas del Sar. Tamén me identifico con outros poetas. Hai un gran poeta, que para min está pouco valorado, que é Aquilino Iglesia Alvariño: o seu xeito de cantar a morte… Tamén creo que son grandes poetas Uxío Novoneyra, ou Díaz Castro, ou Celso Emilio. A poesía galega deu e está a dar grandes voces. Antes falabamos de Ferrín, que hoxe é a grande figura literaria que temos.

O que ía comentar antes é que, se cadra, vostede identifícase máis con poetas de distintas épocas que cunha xeración concreta. A vostede téñeno situado coa xeración dos 50, coa xeración das Festas Minervais, coa Escola da Tebra…

Eu penso que da Escola da Tebra non teño nada. E non o digo porque non me guste: hai libros espléndidos dese tipo de poesía que eu chamo de desacougo visionario, e que creo que remata con Aquilino. Pero, en relación co que comentas, si, síntome identificado con poetas de distintas xeracións, e tamén de distintas linguas: ingleses, franceses, alemáns… En cada momento podemos ter distintos guieiros na construción do noso mundo.

"Síntome identificado con poetas de distintas xeracións e tamén de distintas linguas"

O seu poemario Noite do degaro pasou bastante desapercibido. Ten algunha teoría sobre o motivo?

Ten que ver co que falabamos antes. É un libro escrito en base a dous modelos: o soneto e a tradición lírica medieval. Non son exactamente cantigas, aínda que algunhas poderían considerarse cantigas. Pero aínda que o modelo son as cantigas, os temas non son os tópicos das mesmas. Os contidos son máis metafísicos: a luz do mundo, a transcendencia, os signos da ultimidade… Ao estar escrito así, non se entendeu. Foi interpretado como algo “neotrobadoresco”, entendido isto de xeito un pouco despectivo. Porque só se miraron os elementos formais, e a forma pareceulles a algúns unha cousa anticuada.

Publicou primeiro Sonetos de esperanza presentida, Palabra de honor e Liturxia do corpo. En Memoria dunha edá recolleu poemas de entre 1960 e 1975. Despois volveu facer isto moitas veces: volver atrás, revisar, volver publicar poemas xa publicados… O seu proceso de escrita é, nese sentido, demorado, e sitúase en constante revisión. Por que?

Cada poeta ten o seu xeito de escribir e eu son lento porque o mundo de cada libro tarda moito en conformarse. Ata que o teño todo ben na cabeza, e no corazón, ata que o vexo con claridade, non me poño a escribir. É un proceso de anos, que se interrompe e despois segue… E despois, o que pasa é que cada obra, como dicía Juan Ramón, hai que revivila. Hai que volver a ela para perfeccionala en canto obra de arte.

En A palabra compartida, por exemplo, interesábame buscar novas relacións. Porque un libro tamén é unha arquitectura, que non dou por acabada ata conseguir unha organicidade total. Busco esa arquitectura, e para iso preciso xuntar, revisar, recoller… poemas aos que lector atopará novos sentidos. Ou iso é o que quero, polo menos.

"Un libro tamén é unha arquitectura, que non dou por acabada ata conseguir unha organicidade total"

Parte da crítica distingue, a grandes trazos, distintas etapas na súa obra: unha primeira máis centrada na infancia perdida, un salto con Mesteres... Mais, se cadra, dadas as constantes revisións e voltas atrás, a estrutura da súa poesía, se existise algo así, sería máis circular que lineal. Que pensa vostede?

O que eu vexo é que, como comentabamos antes, a miña poesía parte dunha única vivencia. O que cambia é como se vai desenvolvendo esa vivencia da desfeita. É verdade que en Palabra de honor é a perda da infancia, das paisaxes que viviu o protagonista, despois vén o exilio, despois a ampliación da vivencia do exilio, despois o devir temporal, a morte… pero todo deriva dun foco común. Por iso, máis que etapas, hai derivacións distintas da desfeita.

En Do tempo posuído, (poesía 1960-2000), a organización dos poemas, decidida por vostede, pode ser indicativa desa “evolución”: desde o Tempo de historia, coa súa parte biográfica, ao Tempo de exilio, despois o Tempo de degaro… As “cancións do lucidío” están colocadas cara ao final. Deixa un espazo para a luz. Máis do que deixaba Mesteres. Pode haber un camiño cara aí?

Do tempo posuído remataba con Noite do degaro, que era o meu último libro publicado. Eu penso que é máis ben iso, non que se vaia abrindo máis a miña poética cara á luz. Esa luz non é única, é polisémica, adquire distintos valores nos distintos libros. Pode ser a poesía, o amor, a transcendencia… As voces da máscara, por exemplo, que é bastante dramático, si que acaba con luz, que é neste caso a luz do amor, o amor como salvación.

En Dicir unha razón: (varia silva de proverbios, ditados e glosas), critica os “dogmas” que non deixan “libre” o “cantar”. As etiquetas: ruralismo, formalismo, vangarda… Por que?

Como dicía antes, coido que o poeta o que ten que facer é crear arte. Despois poden vir as clasificacións, pero iso é o primeiro. Un poema non é mellor por ser social nin peor por ser amoroso. Un poema é bo ou malo, e despois poderá ser clasificado. O que non se pode é estabelecer valores ideolóxicos na poesía, sometela a eles, porque un poema non é bo ou malo por tratar tal ou cal tema. E o que eu vexo é que se está a escribir moito segundo o que mandan as modas. Un poeta ten que ter o seu modo e non seguir as modas fugaces. Iso é o que pasa cando se mercantiliza a literatura.

"Un poema non é mellor por ser social nin peor por ser amoroso. Un poema é bo ou malo, e despois poderá ser clasificado"

Non creo que iso pase tanto en literaturas en linguas minorizadas cun mercado pequeno, ou si?

O que estou vendo é que si, que tamén pasa. Literaturas como a galega están a contaxiarse diso. Porque non é unha cuestión de que se vendan máis ou menos libros. A cuestión é que se impoñen unhas determinadas modas, uns determinados xeitos de escribir, que eu creo que son tamén herdo negativo do que se deu en chamar posmodernidade. É un problema de falta de autenticidade na escrita.

Ten comentado vostede noutras entrevistas que falta, nese sentido, unha crítica rigorosa. O que dicimos sempre por aquí é que non é doado porque o país é pequeno…

O acriticismo está xeralizado. Non pasa só nos países pequenos. Pasa na literatura en castelán, en catalán… Calquera érguese en mestre e crítico sen ter capacidade analítica. Vivimos un tempo de impostura, de falsidade, como dicía ao principio da entrevista. Un tempo no que calquera pode emitir xuízos críticos sen ter unha mínima preparación nin unha mínima responsabilidade.

"Vivimos nun tempo no que calquera pode emitir xuízos críticos sen ter unha mínima preparación nin unha mínima responsabilidade"

Na primeira parte de Caeira dos días está moi presente Galicia como ansia…Vostede compartiu amizade con Fernández de la Vega, Ramón Piñeiro, Carvalho Calero… En que quedou esa Galicia como arela, como proxecto dos galeguistas coma vostede? Quero dicir, a situación da lingua e da cultura é a que é…

Eu vivo todo desde a distancia porque levo en Valencia moitos anos pero, en xeral, non son pesimista nin catastrofista. A creación literaria atópase nunha situación de plenitude, de variedade, de respecto… que eu nunca vira, coa perspectiva que teño. Non ten nada que ver coa situación dos anos 50-60. Cando vou a Galicia, é irrecoñecible, un país novo.

"A creación literaria atópase nunha situación de plenitude, de variedade, de respecto… que eu nunca vira"

Entón, a vía “cultural” do galeguismo deu bos froitos?

Eu penso que si. Coido que se tende a esquecer figuras que traballaron para que Galicia fose o que é hoxe. Non podemos esquecer as figuras da posguerra, non podemos esquecer o galeguismo que un pouco despectivamente se chamou “cultural”, pero que tamén era político.

"Non podemos esquecer as figuras da posguerra, non podemos esquecer o galeguismo que un pouco despectivamente se chamou “cultural”, pero que tamén era político"

Co Pen Clube galego publicou Herdo do canto e As voces da máscara: o Tempo, a desposesión, a perda… “Non temos nada”, di, o cal non parece unha visión optimista desa arela de Galicia da que falabamos. Que é As voces da máscara?

É un libro de síntese do campo histórico, íntimo, mítico… A novidade é que o poeta fala tamén coas voces de personaxes históricos, míticos ou mitolóxicos.

"Eu respecto todas as opinións, pero o que pido é liberdade para a miña obra"

Nese mesmo libro, Recordatorio final é un poema autobiográfico. Fala de que o poeta é sometido ao silencio, á maledicencia, á condena cruel, e en relación con iso do exilio, da patria amada deixada atrás… Considera que foi a súa poesía sometida ao silencio por determinadas posicións súas? A recepción sería distinta se vostede non marchase e non escribise tamén en castelán?

Si houbo malas interpretacións e silencios, pero iso son cousas de hai moitos anos, que para min están esquecidas. Eu respecto todas as opinións, pero o que pido é liberdade para a miña obra.