Despece

• A literatura como campo de xogo

  Outro dos terreos nos que se xoga, desde sempre, a resistencia é o da literatura. Mostra disto foi boa parte da obra de Celso Emilio Ferreiro, Manuel María ou Blanco Amor. Se se pode falar dun paradigma realista nas nosas letras, Dolores Vilavedra sinala no seu ensaio A narrativa galega de fin de século títulos moi diferentes entre si. Mais xa non estamos, en calquera caso, no tempo do que se deu en chamar “poesía social”. O cal non significa que as preocupacións sociais e políticas desaparecesen dos libros.

  Xa non estamos, en calquera caso, no tempo do que se deu en chamar “poesía social”. O cal non significa que as preocupacións sociais e políticas desaparecesen dos libros

  “Agás excepcións honrosas, non vexo agora mesmo esa liña” -a socialrealista- “moi presente nin na nosa literatura nin en ningunha. Teño defendido que o que antes -anos sesenta-setenta- chamabamos poesía social agora deberiamos chamalo poesía política. Para min aí caben Chus Pato, Manuel Outeiriño, Xabier Cordal, Daniel Salgado, Xiana Arias ou Samuel Solleiro, mais tamén proxectos recentes de autores consolidados como poida ser, por exemplo, o Contra Maquieiro de Ferrín. En xeral, coido que é preferible dicir política porque a énfase sitúase no efecto que xera a obra e non tanto no contido. Ao cabo, social podería ser mesmo unha peza na que imperasen valores como a compaixón, mais que non reclamase efectivamente un exercicio político de xustiza social. Por outra banda, entendo que a limitación do modelo social foi que, tamén agás excepcións, caeu no contidismo e na teoría do reflexo mal entendida. E o poema sempre rompe as costuras, sempre hai algo nel que desborda, -moitas veces por fortuna-, as intencións do poeta. E iso pode ser político e ter efectos políticos mesmo para alén das intencións -e do posicionamento político- de quen o escribiu”, explica a escritora e profesora María do Cebreiro.

  "Entendo que a limitación do modelo social foi que, tamén agás excepcións, caeu no contidismo e na teoría do reflexo mal entendida. E o poema sempre rompe as costuras, sempre hai algo nel que desborda as intencións do poeta"

  Con ela conflúe o tamén escritor e profesor Manuel Forcadela, que precisa que “o conflito entre liberdade e determinación resolveuse cun modelo híbrido. O que se chamaba realismo social era unha poesía de vontade, que pensaba que a palabra, o sentido, eran resultado da vontade, e que a revolución sería produto da vontade. Pero despois viñeron voces disidentes, como a de Walter Benjamin, que dicía que a revolución fracasaría sen o surrealismo. É dicir, aos humanos tamén nos leva o azar, o inconsciente.... E, por que ten que ser menos exemplo o seguir o surrealista suxo que enche a páxina de sangue que o personaxe da señora que vai a África cunha ONG? Ninguén le xa vidas de santos. O egoísmo, a traizón, a violencia... están dentro de nós, polo que non vale só o politicamente correcto”. Aínda que si é certo, -engade- que cada vez máis creadores deixan atrás, “consciente ou inconscientemente, a cultura profanada polo mercado”, para facer cultura “cun sentido transcendental, na que si asoma a ética dunha arte impagable”.

  E é, moitas veces, na literatura de ficción -policial ou futurista, por exemplo-, onde aparece unha crítica -realista- das mentiras da fase actual do capitalismo. A denuncia da manipulación, do control social e da supresión de liberdades básicas atópanse nos cimentos de, por exemplo, Atl de Manuel Lourenzo ou de Da Máquina de Alberto Lema. “X. González-Millán, citando a Rosemary Jackson (e referíndose a Cunqueiro) defendeu, ao meu modo dun xeito moi brillante, que no fantástico e no aparentemente evasivo alentaban a miúdo modelos literarios máis subversivos que no chamado realismo. Na medida en que toda literatura é construción -e polo tanto texto enunciado desde unha perspectiva e non desde outra- non vexo fácil que ningunha escape ás tensións propias do propio tempo. Sáibano e quéirano ou non os seus autores e autoras”, reflexiona María do Cebreiro. Á marxe diso, cadra con outros escritores que, como Aníbal Malvar, teñen dito que botan en falta máis actualidade política nas nosas letras.

  A denuncia da manipulación, do control social e da supresión de liberdades básicas atópanse nos cimentos de, por exemplo, Atl de Manuel Lourenzo ou de Da Máquina de Alberto Lema

  Ela mesma é autora, xunto con Daniel Salgado, de A guerra, -que vai editar Barbantesa-, un libro artellado sobre o intercambio de correos electrónicos no que “sen resposta aparente, os versos véñense confundir co tempo escuro da época. Resoan nese clima que os medios chaman crise e que os poemas nomean como un tempo de guerra”. A mesma guerra que o crítico e escritor Mario Regueira denuncia en O silencio pois, tal como dixo nunha entrevista neste xornal, “a crise é unha guerra económica que se fai contra unha parte da poboación á que se pretende culpar con mentiras, con ideas vagas como que ‘vivimos por enriba das nosas posibilidades’. En realidade é todo unha gran agresión de banqueiros, políticos... Ninguén nos está bombardeando, pero chegará un día en que lembraremos o que está a pasar como lembraron os nosos pais e os nosos avós os escenarios de despois da guerra”.

  "Ninguén nos está bombardeando, pero chegará un día en que lembraremos o que está a pasar como lembraron os nosos pais e os nosos avós os escenarios de despois da guerra”

  O propio Mario Regueira cita tamén obras como Ruído de fondo de Daniel Salgado, (Xerais), Letras de amor e guerra de Ramiro Vidal (A Porta Verde do Sétimo Andar) ou Máquina de guerra de Raida Rodríguez (Estaleiro). “Porén”, -aclara-, “hai unha corrente na poesía galega que sempre é política, que agora reflicta a situación económica actual é só unha pura cuestión de lóxica”. Mais tanto Regueira como María do Cebreiro propoñen ir alén das obras concretas para procurar reaccións á crise en proxectos colectivos. “Penso que nun intre no que se están transformando as relacións/medios de produción no ámbito da cultura non é pouco que xurdan iniciativas nas que se reflexione de xeito consciente sobre iso. E tal vez esa mudanza sexa socialmente máis efectiva que a incorporación aos produtos de contidos sociais pre-deseñados”, apunta María.

  “Eu apostaría por saír da concepción obras e tratar de pasar á noción acontecemento-movemento. Por exemplo, eu creo que unha resposta a demasiadas cousas que empezaban a chamarse crise foi a experiencia de Estaleiro Editora, tamén na súa liña editorial (Raida Rodríguez, Alberto Lema, Carlos Taibo, Gramsci, Proxecto Derriba, etc...) pero sobre todo na súa forma de funcionar. Lecturas similares poden facerse de fenómenos como o movemento okupa (a Casa das Atochas hai un par de anos), a resposta ao ano Pereiro (coas liñas tiradas á marxinalidade e ao contradiscurso), o xornalismo alternativo (penso no programa de Iago Martínez, pero tamén hai partes da experiencia de Praza Pública que responderían a isto e todas nacen de novas situacións de precariedade), etc... Para min isto é máis importante que o feito de facer unha novela ou un poemario sobre a situación actual -por outra parte eses libros seguramente están agora entregándose ás editoras e apareceran entre un e catro anos despois-”, explica Regueira.

  “Eu apostaría por saír da concepción obras e tratar de pasar á noción acontecemento-movemento. Por exemplo, eu creo que unha resposta a demasiadas cousas que empezaban a chamarse crise foi a experiencia de Estaleiro Editora"

  Desde esta perspectiva, a listaxe de proxectos a citar podería ser infinita. Desde os organizados arredor dos centros sociais autoxestionados, -como a Cova dos Ratos en Vigo ou o Pichel en Compostela, só por sinalar dous exemplos-, até as múltiples experiencias do asociacionismo cultural e/ou do activismo na rede con todos os seus resultados -da Semana da Poesía Salvaxe de Pontevedra ou o Festival de Poesía do Condado ao Festival da Terra e da Língua, a Semana Galega da Filosofía, Universidade Invisíbel, o Liceo Mutante e multitude de propostas máis-. “Este país non está morto, o que ocorre é que gran parte da actividade máis atractiva está moi relegada e moi marxinalizada. Pero claro que hai reacción ante o que está a pasar. E o máis lamentable é que, nun contexto tan duro de loita de clases, a moitos lles pareza mal que pasen cousas como que o goberno de Andalucía tome medidas de apoio á xente de renda máis baixa. O capitalismo leva tendo crises desde sempre, pero a actual revolución conservadora é moi agresiva. Os neoliberais pensan que poden controlar a situación, pero non conseguen a plena hexemonía que queren, por iso montan grandes alarmas cando unha xente organiza protestas para defender unha ILP”, sinala o profesor e escritor Manuel Outeiriño.

  

  

  

• Dos proxectos individuais ao rearme do colectivo

  Tamén parte dos últimos proxectos do cinema galego inciden nesta mesma cuestión dos abusos da crise. Ramiro Ledo acaba de presentar no Festival Internacional de Cine Independente de Bos Aires o seu filme VidaExtra, que a partir do contexto da folga xeral do 29 de setembro do 2010 propón “esfiañar o novelo das incertezas persoais de cada quen no seu día a día: como a inseguridade laboral se convirte en inseguridade vital”, segundo explica.

  “VidaExtra non é un filme épico. Se cadra estas diferenzas formais tamén nos din cousas sobre o tempo en que vivimos”, engade o seu autor

  VidaExtra toma como punto de partida a novela de Peter Weiss A estética da resistencia. Un dos personaxes deste libro ollaba, en 1937, ao Hotel Colón, -en Barcelona-, espazo no que no 1936 militantes da UGT prenderon aos últimos golpistas, e que fora convertido na sede do PSUC. Ese mesmo lugar, onde xa no franquismo se ergueu o Banco Español de Crédito, foi novamente ocupado no 2010. Ramiro Ledo gravou a asemblea alí realizada no proceso previo á folga, e construíu a súa película a partir dos sons tomados naquel encontro, aos que engadiu un debate sobre o mesmo protagonizado polos seus amigos.

  “Se pensamos que o grupo de persoas que ocuparon o edificio no 2010 estaban dalgún modo a repetir 1936, o renxer histórico que resulta ao superpor estas datas lévanos ao seguinte: os personaxes que protagonizan a novela son adolescentes e militantes comunistas, os que protagonizan o filme non son nin unha cousa nin a outra, mais pasan polo mesmo lugar noutro tempo, e o que pretenden, no fondo, é o mesmo: arreporse ao estado das cousas e superalo”, subliña Ledo. O resultado é un filme que transita entre a sensación de impotencia e de falta de alternativas e a conciencia da necesidade de inventalas.“VidaExtra non é un filme épico. Se cadra estas diferenzas formais tamén nos din cousas sobre o tempo en que vivimos”, engade o seu autor.

  Cunha das causas da actual crise, a burbulla inmobiliaria, ten que ver a película na que está traballando Alfonso Zarauza, Os fenómenos

  Cunha das causas da actual crise, a burbulla inmobiliaria, ten que ver a película na que está traballando Alfonso Zarauza, Os fenómenos, (Zircozine). “Quería falar da crise do ladrillo desde unha óptica feminina, a dunha muller cun fillo que ten que cambiar de vida e volve á súa terra, Galicia. Alí atopa traballo na construción, na época do boom, pero despois comeza a crise. O obxectivo é criticar aos que saíron triunfantes, os banqueiros e os políticos, pero tamén propoñer unha reflexión sobre por que aos cidadáns nos pasou isto, e isto ten que ver co engano no que caemos, o consumo, as falsas necesidades materiais que nos impuxeron. A película reflicte a destrución da paisaxe, o feísmo, o brutalismo, cuns personaxes nada idealizados, senón cribles. A maior parte do tempo falan en galego, o cal pode complicar a distribución, pero tiñamos claro que tiña que ser así”, subliña Zarauza.

  Mais, alén do contido dos filmes, poden ser tan significativos das reaccións ante as trampas da crise os rearmes do sector a través da súa autoorganización ou da procura de xeitos alternativos de facer, unha vez retirados os apoios institucionais

  Na última edición de Cineuropa foi proxectado tamén un adianto das videocartas de Marcos Nine e Eloy Domínguez, -poderosa metáfora da precariedade vital da que fala Ramiro en VidaExtra-, que toca o tema da emigración xuvenil. Boas mostras de cinema político son tamén as últimas obras de Alberte Pagán ou María Ruído, ou o Nós de Adolfo Dufour. Mais, alén do contido dos filmes, poden ser tan significativos das reaccións ante as trampas da crise os rearmes do sector a través da súa autoorganización ou da procura de xeitos alternativos de facer, unha vez retirados os apoios institucionais. O cineclubismo -o Cineclube Compostela publicara xa no 2010 Non conciliados. Argumentos para a resistencia cultural- é exemplo disto, como o traballo do chamado Novo Cinema Galego, con expresións de non sometemento aos ditados do mercado como a libérrima La Brecha de Marcos Nine. “A cultura é especialmente importante, precisamente, no tempo de crise, para desentrañar ese empobrecemento non só económico, senón democrático e espiritual que estamos a vivir. E precisamente cando o Novo Cinema Galego se estaba consolidando cortaron as axudas. É triste, e é o que pasa cos gobernantes que temos”, di Zarauza.

  Tamén en arte a reacción fronte ás imposturas da crise é palpable en diversos proxectos. A crítica Chus Martínez salienta, neste sentido, exposicións como A Balea Negra, (MARCO); Casus belli (Auditorio de Galicia); Plan de rescate de Elefante 330

  Tamén en arte a reacción fronte ás imposturas da crise é palpable en diversos proxectos. A crítica Chus Martínez salienta, neste sentido, exposicións como A Balea Negra, (MARCO); Casus belli (Auditorio de Galicia); Plan de rescate de Elefante 330; a actividade do espazo crítico da sala Alterarte da Universidade de Vigo; a intervención de Kike Lista na Zona C; o traballo de Mar Caldas e Almudena Fernández arredor do tema de xénero desde a Facultade de Belas Artes de Vigo ou as xornadas Arte + Crise social, celebradas no Consello da Cultura Galega e que contaron coa participación de Manuel Figueiras ou Miguel Mosquera. Podería engadirse o seminario Canles Alternativas de Creación, (CGAC), no que participaron colectivos que están a moverse fóra dos circuítos convencionais como Baleiro, Furancho de Arte Contemporánea (FAC), Alg-a ou Halcón Milenario. Son interesantes neste sentido as experiencias realizadas desde a filosofía do Procomún, parte delas presentadas no último Culturgal.

  

• Carencias e avances no ámbito do ensaio

  Mención especial merece, dentro dos libros, o ensaio. “Nos últimos anos tense dado un lixeiro pulo na tentativa de construír un discurso político intervencionista de formas novas. Penso en Alusión, de Arturo Casas, o libro de Manolo Barreiro A novísima dereita e nós, o de David Rodríguez Retomando a palabra -baseados en blogues políticos-, os distintos libros sobre o 15M dende perspectivas galegas.... Non son liñas que me parezan sempre brillantes no seu contido, pero si que se nota unha nova preocupación por crear un pensamento crítico contemporáneo, e deixan entrever unha concepción nova da colectividade -máis participativa, transversal, espontánea...-”, apunta Regueira.

  “Temos carencias tremendas en canto a ese tipo de publicacións máis apegadas aos debates de actualidade, afastadas dos discursos do poder, que son imprescindibles nunha cultura minimamente normalizada"

  David Rodríguez lembra, pola súa banda, as “editoras galegas que fan un esforzo por sacar un tipo de libro de non ficción máis apegado ao debate político de actualidade, como os libros sobre o 15-M de 2.0 ou Laiovento, e logo tamén libros cun enfoque máis filosófico, como parte dos de Estaleiro. Pero son francotiradores, non hai unha editora que desenvolva esta liña de modo sistemático”. Así, na súa opinión, “temos carencias tremendas en canto a ese tipo de publicacións máis apegadas aos debates de actualidade, afastadas dos discursos do poder, que son imprescindibles nunha cultura minimamente normalizada. Libros que serían indicativos da existencia dunha sociedade civil máis ou menos rica. Se para atopalos temos que mergullar bastante, se cadra é tamén debido á universidade que temos, moi enfocada á empresa ou a facer carreiras individuais”.

  No ámbito da economía algunhas voces críticas poden atoparse. Ademais de Crise e radicalización neoliberal de Xavier Vence, poden citarse La torre de la arrogancia (Ariel, 2011) dos galegos Antón Costas e Xosé Carlos Arias

  No ámbito da economía algunhas voces críticas poden atoparse. Ademais de Crise e radicalización neoliberal de Xavier Vence, poden citarse La torre de la arrogancia (Ariel, 2011) dos galegos Antón Costas e Xosé Carlos Arias. Revistas como Tempos Novos e o seu suplemento Altermundo, así como A Trabe de Ouro, Sermos Galiza ou Grial recollen tamén algunhas achegas neste sentido, como as de Manuel Lago, Manuel González ou Xosé Manuel Beiras. Sen esquecer tampouco voces como a de Fermín Bouza, Carlos Taibo ou Raimundo Viejo na análise política e Francisco Sampedro ou Ignacio Castro na filosofía. 

  Manolo Barreiro coincide con David Rodríguez ao apuntar que en Galicia o ensaio de pensamento crítico “non deu xerado máis que un cativo, mellor dicir liliputense, mercado"

  Manolo Barreiro coincide con David Rodríguez ao apuntar que en Galicia o ensaio de pensamento crítico “non deu xerado máis que un cativo, mellor dicir liliputense, mercado”. As dificultades da industria editorial galega reducen aínda máis “as posibilidades de edición de novos títulos e anima (indirectamente) unha estratexia de colonización doutros xéneros. Moitos artigos de opinión son, de feito, ‘nanoensaios’ inspirados pola actualidade económica ou política, como os de David Rodríguez ou Diego Taboada, que buscan acubillo en novos soportes como blogs”, apunta.

  "Salgado personaliza, ao meu ver, outra das estratexias de re-existencia do ensaio crítico: a conversión de versos e poemas en microensaios, auténticas teses de discusión dos discursos de dominación existentes"

  “Tamén son representativas desta apropiación de novos soportes”, engade Barreiro- “algunhas das colaboracións que se locutan en Disimulen, o programa de Iago Martínez que se emite en Radio CUAC, penso por exemplo nos Calypso Frelimo de Daniel Salgado. Salgado personaliza, ao meu ver, outra das estratexias de re-existencia do ensaio crítico: a conversión de versos e poemas en microensaios, auténticas teses de discusión dos discursos de dominación existentes como ocorre no seu último libro ruído de fondo ou nas letras do último disco de Das Kapital: Grecia (Discos da Máquina)”.

  Malia todas as dificultades, -conclúe-, “hai un ecosistema galego de produción ensaística crítica”, con títulos como Crise e radicalización neoliberal. As alternativas silenciadas de Xavier Vence; A saúde como negocio, coordenado por Pablo Baamonde, A derrota de Galicia de Antón Baamonde, A arte do imposible de Ramón Máiz, Feminismos de Olga Castro e María Reimóndez ou os volumes colectivos A Praza é nosa (arredor do 15-M) e Por uma democracia radical. Vozes subalternas contra o estado de exceção. Este último é unha das achegas principais de Estaleiro.

  “Alén do contido de títulos concretos que poden encaixar nunha liña máis reivindicativa, o importante de Estaleiro é a súa filosofía”, subliña un dos fundadores desta editora, Carlos Figueiras

  “Alén do contido de títulos concretos que poden encaixar nunha liña máis reivindicativa, o importante de Estaleiro é a súa filosofía”, subliña un dos fundadores desta editora, Carlos Figueiras. “O proxecto naceu porque estabamos dispostos a plantar cara e crear alternativas, a dotarnos duns recursos e posibilidades que non teriamos doutra maneira. A conformarnos a nosa propia realidade, a tomar os medios de produción e facelo nós, xa que a industria desprezaba certos libros por unha cuestión temático-ideolóxica ou normativa. Que unha editora como a nosa, feita por catro amigos, saque catro títulos de teatro e que iso supoña o 20 por cento do teatro publicado en Galicia nese ano é significativo. Nós facemos edición baixo demanda, e con tiraxes de 200 exemplares vendimos todo. Non estamos contra o modelo da industria editorial, pero creo que detalles coma estes poderían axudar a repensar cousas”, afirma.