Marcos Nine tece con fragmentos de filmes da época, ilustracións e entrevistas o documental 'A virxe roxa', un retrato psicolóxico e histórico de Aurora e Hildegart Rodríguez, a nai que mata á súa filla concebida para ser perfecta pero que se rebelara

A historia de Aurora e Hildegart Rodríguez é moito máis que a dunha nai que mata a súa filla, á que concibira para ser perfecta, porque se rebelara contra ela. É toda unha metáfora dun tempo: a primeira revolución industrial, a loita obreira, as utopías sociais… Marcos Nine tece, a partir de fragmentos de filmes da época, do uso da ilustración e de entrevistas con expertos un relato posible da evolución da relación entre a nai e filla no seu contexto histórico afondando no retrato psicolóxico de ambas, e sobre todo da primeira, nun documental de fascinante beleza: A virxe roxa. Falamos con el sobre este filme.

Como foi a presentación da película en Numax?

Pois moi ben. As reaccións, en xeral, están sendo moi boas. Sempre queres que guste o que fas, pero estamos sorprendidos de ter tanto apoio…

A imaxe é, basicamente, unha montaxe de fragmentos de filmes de entre os anos 10 e os 70 do século XX, aínda que máis ben dos 10 ao 50. Case unha historia do cine, con anacos moi ben escollidos e colocados. De cantas películas saíron?

Hai imaxes de 423 películas, pero vimos 2.500. Entre as máis curtas e as máis longas, unhas 600 horas de material. Pero foi un proceso algo peculiar. Normalmente, cando empezas a montar unha película, xa tes todo o material escollido. Neste caso, a medida que iamos vendo películas, íase transformando todo. Partimos, claro, dunha necesidade, derivada da ausencia de imaxes de algo que aconteceu 100 anos atrás. Como director tiven que enfrontarme a isto e esta foi a solución pola que optamos. Queriamos ademais ambientar ben o contexto para que se entendesen as motivacións de Aurora e Hildegart e había moitas películas da época que podían axudar niso.

Escribín un guión con Rocío González no que formulabamos desexos: que tipo de imaxes nos gustaría ter para, a partir de aí, comezar a buscar. Foron como seis meses de montaxe, que non é moito: en A viaxe de Leslie levoume once meses. O fluxo era constante: chegaban unhas 40 horas de material por semana. O guión estaba estruturado en doce capítulos que despois non foron na película, pero servíronnos para clasificar mellor o material. Houbo que xestionar dereitos con institucións, procuramos traballar con xente que cobrase por segundos de película e non por minutos porque moitas veces chegábanos cuns segundos; usamos imaxes libres; noutros casos como lles gustaba o proxecto colaboraron con nós cedéndonos o material ou rebaixando os custos… Erika Alonso, a documentalista, fixo un moi bo traballo.

A idea orixinal é de Amalia Mato e Chema Gagino…

Foi en encargo deles, si. Levaban tempo investigando e tiñan moi controlado o que hai publicado. Levaban tempo coa idea de facer unha película documental sobre estas dúas mulleres. Formulábano desde a idea da euxenesia: concibir unha filla como un experimento de laboratorio. Un feito relacionado coa historia de Frankenstein. A min interesábame moito pero faltábame un enfoque meu, algo que puidésemos achegar nós e que non estea xa nos libros -tampouco podiamos contar todo o que está nos libros-. Entón optamos por dar a coñecer o perfil psicolóxico, un aspecto que permitise entendelas a elas en relación con como se movía o mundo nese momento. A min interesábame ademais moito o contexto da revolución industrial, as utopías sociais, o movemento obreiro, o conflito entre o home e a máquina… Sempre me resultou fascinante.

A impresión que dá é que non pretendedes xulgar a Aurora Rodríguez, senón explicar todo o que pasou, axudar a entendelo por moi terrible que sexa.

“Pareceríame facilón facer un xuízo sobre Aurora despois de coñecer o resultado da historia”

Non quero facer películas que sirvan para crear prexuízos. Ademais pareceríame facilón facer un xuízo sobre Aurora despois de coñecer o resultado da historia. A non ficción o que debe facer é colocar o espectador no lugar do protagonista e axudalo a entender. Transmitir, nese sentido, empatía, o cal non significa compartir a posición de Aurora, claro. Ese é o xeito en que entendo o meu oficio.

Seguindo con como está contada a historia, é moi importante, ademais dos fragmentos de filmes, a ilustración. Que función queriades que cumprise?

Alberto Taracido foi o encargado da ilustración, que xoga dous papeis. Por un lado serve para marcar momentos clave da vida de Aurora e de Hildegart. Polo outro, que non se ve pero é moi importante, vale para evitar que, nunha película feita de fragmentos, o espectador se perda. A ilustración permite ir situándose nas etapas vitais das protagonistas: a Aurora nena, nai, maior… Sería como a función que cumpre a datación nos documentais que van poñendo o tempo no que se sitúan os feitos: en lugar deste tipo de grafismos, por exemplo, nós usamos a ilustración.

Hai un terceiro elemento narrativo que son, por unha banda, a voz en off do narrador -que é Antonio Durán ‘Morris’- e por outro as quizais dramatizacións sonoras dos diálogos entre Aurora e a súa filla, ademais da lectura tamén en off de fragmentos de escritos delas: a voz de Hildegart é de María Vázquez e a de Aurora de Nerea Barros.

Son diálogos teoricamente reais ou, polo menos, tal como foron transmitidos por Aurora. Nós fomos ás fontes escritas, ás investigacións que se fixeron sobre a historia. Mais hai unha parte importante da historia que nos chegou filtrada por Aurora a través do libro de Eduardo de Guzmán, Aurora de sangre. Vida y muerte de Hildegart Rodríguez, no que se baseou a película de Fernando Fernán Gómez, Mi hija Hildegart. Eduardo de Guzmán é un xornalista que dedicou moito tempo a este caso e despois escribiu este libro, no que se recollen conversas entre as dúas protagonistas. Despois están, si, os fragmentos de artigos de prensa de Hildegart.

O cuarto elemento que serve para contar a historia son as entrevistas con Rosa Cal, Xavier Castro, Guillermo Escrigas, Lola Ferreiro, Fernando Agrasar e Guillermo Rendueles. Como os escollestes?

“Hildegart e Aurora son pioneiras do feminismo e nós queriamos que iso xa formase parte da propia película”

Son distintos tipos de entrevistas. Hai expertos vinculados coa figura de Aurora e outros que nos axudaron a contextualizar a historia. Guillermo Rendueles escribiu El manuscrito encontrado en Ciempozuelos a partir dos informes psiquiátricos de Aurora. A achega deste autor é fundamental para entender a psicoloxía de Aurora. Rosa Cal, que descubriu quen fora o pai de Hildegart, investigou moito a figura de Aurora. Tivo acceso ás actas do xuízo de Aurora e coñece ben a súa historia e da súa familia. É a autora do libro A mí no me doblega nadie.

Lola Ferreiro achega a perspectiva de xénero que queriamos que estivese xa dentro da película. Hildegart e Aurora son pioneiras do feminismo e nós queriamos que iso xa formase parte da propia película, non que fose unha interpretación que puidese desprendense da historia. Para iso era moi importante explicar a situación das mulleres na época, a súa subordinación ao home, e como a Igrexa aproveita a realidade da sexualidade humana para someter a sociedade. Lola Ferreiro contextualiza iso: o control sobre a sexualidade feminina, o mandato sobre a sexualidade feminina con función procreadora, a falta de educación sexual…

De feito, na interpretación psicolóxica que achegades de Aurora, a escisión católica -e non só- entre alma e corpo é importante. Ela “queda” coa alma de Hildegart ao mesmo tempo que destrúe o seu corpo… Tamén a euxenesia, que hoxe asociamos co nazismo, pero que nese momento era unha idea moi estendida a aceptada…

“Aurora quere crear a muller perfecta que sería o modelo da muller do futuro, a muller que redima as mulleres das ataduras do século XIX”

Había na época unha corrente de pensamento segundo a cal se podía transmitir a alma dun corpo a outro. Iso forma parte tamén do contexto histórico, no que afonda o historiador Xavier Castro. Fernando Agrasar, pola súa banda, fálanos das utopías da época: el sabe moito das solucións habitacionais relacionadas con estas utopías. E Guillermo Escrigas coñecía moi ben o Ferrol da época. Aurora leva ao extremo a separación corpo/alma, da que parte o seu xeito de ver o mundo. Ela detesta a muller real, que identifica co material, co contrario do espiritual, que representa o home.

Quere, por iso, crear a muller perfecta que sería o modelo da muller do futuro, a muller que redima as mulleres das ataduras do século XIX. Hai unha frase moi representativa do seu pensamento, que non está na nosa película, que é que “ningún hombre me hizo gozar de la cintura para abajo”. A euxenesia ten que ver coa crise finisecular, partindo da idea malthusiana de que a poboación medra máis que os recursos, entón hai que reducir a poboación. Había dous posicionamentos sobre como conseguilo: estirilizando xente para que se reproducisen só os máis aptos intelectualmente e usar anticonceptivos. Nese momento chocan esas dúas correntes, a euxenésica e a da educación sexual: educar o proletariado para que que tomase medidas para limitar o número de fillos. A euxenesia foi despois levada ao extremo polos nazis, o cal a puxo en evidencia.

Tamén está moi presente o movemento obreiro na película. Aurora e Hildegart eran socialistas -o PSOE marxista do Pablo Iglesias de Ferrol era moi distinto do de hoxe- e a segunda tivo un importante papel na política, ademais de como escritora. Que queriades salientar deste aspecto?

“É un tempo de idealismo que tamén queremos que o espectador compare co presente” 

Pois o choque entre o home e a máquina é como a loita entre patrón e obreiro. A irrupción da máquina representa o patrón de forma metafórica: se podo substituír un obreiro por unha máquina, mellor. É o contexto da primeira revolución industrial. Do movemento obreiro e das utopías sociais. E iso é algo que queriamos que estivese presente: a esperanza nun mundo mellor, os proxectos que cuestionaban a sociedade, a educación… para mellorala. É o caso dos falansterios, que son proxectos de equidade social: todos participan da educación dos fillos… E é moi interesante que Aurora, asumindo as tendencias da época, tentase facer o seu propio falansterio no Ferrol da época. É un tempo de idealismo que tamén queremos que o espectador compare co presente. Polo movemento obreiro en xeral e sobre todo por esa esperanza dun mundo mellor. Paréceme moi marciano, por exemplo, que se descontextualicen ideas de Largo Caballero ou de Indalecio Prieto…

As folgas revolucionarias e, mesmo a violencia, enténdense mellor tendo en conta a tremenda desigualdade da época. O Ferrol de militares, por un lado, e obreiros que vivían na miseria polo outro. Por exemplo. Aurora pensa que o socialismo non é abondo contundente co fascismo…

Ademais da pobreza extrema, a tremenda mortalidade infantil, por exemplo, pois non tiñas ningunha garantía de que os teus fillos fosen sobrevivir. Ou os nulos dereitos laborais, os nenos traballando, a falta de garantías tamén de saír vivo do traballo… As mulleres tiñan que traballar e moitas veces levar con elas os fillos ao traballo… De todo iso non hai tanto tempo. Podíanse facer unhas cantas películas para contalo.

A música -a orixinal é de Arturo B. Kress- xoga tamén un papel importante na película.

Aurora educou o fillo da súa irmá, Pepito Arriola, un neno prodixio da música, nos seus primeiros anos de vida. A Real Filharmonía sacou un disco coa música de Pepito Arriola que eu escoitei mentres facía a película, así que serviume de inspiración. Ía moi ben co ton do filme e axuda a expresar como era Aurora. A música orixinal ten que ver coa idea de oración. A Aurora móvea unha fe tremenda no que fai, unha enorme forza interior que a leva a crear a muller perfecta.

Despois temos outras músicas como o Ave María, que evoca a Inmaculada Concepción. A min gústame moito a secuencia da concepción de Hildegart: a concepción como unha idea mecánica, o home como algo instrumental, só portador dunha semente… E temos tamén dúas pezas de Vivaldi para o nacemento e ocaso de Hildegart: como se dispara a súa carreira e como cae. A Canción de Solveig, de cando nai e filla discuten, é como a historia de Penélope: Aurora pasa a vida agardando a nai que nunca tivo e o que atopa ao final é a morte...

Fálase ao final do xuízo, da discusión sobre se Aurora era unha tola… Tamén se ve como a saúde mental vai empeorando.

Aurora é unha muller que sufriu moito, que non encaixaba na súa época e que ademais tiña unha enfermidade mental difícil de levar. Tentou ser libre nunha sociedade que non llo permitía…

As dúas, nai e filla, lían moito nun tempo no que se consideraba ás mulleres intelectualmente inferiores.

Si. Eran mulleres adiantadas. E eu penso que Aurora, independentemente da brutalidade dos seus actos, é unha muller a reivindicar polo que fixo. No xuízo foi ninguneada, pois o que importaba non era ela senón a discusión política… Era unha muller de esquerdas que matara a súa filla…