Antón Riveiro Coello avanza un chanzo máis en ‘O paraíso dos inocentes’, Premio Torrente Ballester, na súa reflexión, a través da guerra ou da crise migratoria, sobre a procura da liberdade, a solidariedade e a esperanza no ser humano

Non é a primeira vez que Antón Riveiro Coello trata conflitos bélicos nas súas novelas. O paraíso dos inocentes, obra coa que gañara o Premio Torrente Ballester no 2019, avanza un chanzo máis na súa reflexión, a través da guerra ou, neste caso, da crise migratoria do pobo sirio expulsado da súa casa, sobre a procura da liberdade, a solidariedade e, en xeral, a esperanza no ser humano, aínda no medio do horror. Falamos con el.

Publicaches varios libros con guerras de fondo. Por que?

Si. A intención é que novelas como As rulas de Bakunin, Laura no deserto e mesmo un libro de relatos que estou a escribir, se toquen dalgún xeito con O paraíso dos inocentes e aspiren a forma parte dun ciclo cun pano de fondo e unha temática similar. Talvez esa teima se sitúe no meu gusto por colocar os personaxes en situacións límite que acontecen en momentos clave da historia. Non hai en min ningunha resistencia a tratar esas experiencias extremas que ás veces perturban, pero que nos obrigan a repensar radicalmente as nosas vidas, e espero que tamén as de quen nos le.

Como foi o proceso de creación desta? Algún motivo especial para escoller o conflito sirio? (Alén da actualidade, presenza mediática…)

Non adoito someterme aos criterios temáticos de actualidade, pero tamén é verdade que ás veces non é doado subtraerse a eles. O punto de partida xurdiu tras pasar polo aeroporto de Zaventem en Bruxelas pouco antes de que estoupase nun dos atentados xihadistas. Desa conmoción xurdiu a idea primeira de tratar o tema do terrorismo, ese mal abstracto que converteu o mundo nun lugar inseguro e vulnerable. Despois viñeron as conexións coa guerra de Siria e foi cando o proceso se volveu máis complexo para min porque foi como entrar nun territorio totalmente descoñecido.

O libro está dedicado, entre outras persoas, a “Diana e Hussam”, que lle “emprestaron” a súa memoria. Son testemuñas da guerra? Contactaches con máis xente que a viviu? 

“Cando Hussam me contaba o seu itinerario, a súa muller estaba a escoitalo por vez primeira. Fora tan duro que, nunca, nin cando xa ela e os fillos se reuniron con el nun avión dende o Líbano, Hussam tivo o valor suficiente para contárllelo”

Si, contactei con algunhas testemuñas e de aí, desas conversas durísimas, foi de onde xurdiu un compromiso, digamos de xustiza restitutoria, para contar as súas traxedias. Quen máis me inspiraron foron precisamente Diana e Hussam, que si son vítimas da guerra e hoxe están en Holanda. De feito, toda a fuxida de Hussam está na base para a creación do personaxe de Isam. Esa viaxe terrible que tivo que sufrir dende Siria até chegar a Europa é a mesma que segue Isam e que tamén trazou o mapa da miña imaxinación.

Como curiosidade, dicir que cando Hussam me contaba o seu itinerario, a súa muller estaba a escoitalo por vez primeira. Fora tan duro que, nunca, nin cando xa ela e os fillos se reuniron con el nun avión dende o Líbano, Hussam tivo o valor suficiente para contárllelo. Non quería nin que se imaxinasen polo que tivera que pasar para chegar a Holanda. Traballar sobre a memoria doutras persoas é algo que me fascina e, dalgún xeito, dáme certa seguridade porque non camiño ás cegas. Toda esa memoria é coma unha materia viva que vas moldeando até acadar un retrato que é resultado do emprestado, pero tamén da túa conciencia e, sobre todo, da túa imaxinación.

Amira, unha das protagonistas, é unha xornalista-activista que non ten moita esperanza de que o seu traballo sirva para que Occidente esperte. Mais o libro fala de esperanza, e de procura da liberdade, desde o primeiro capítulo. Era a túa intención, que o lector/a quede con esa idea?

“Nos máis dos personaxes latexa a esperanza, encarnada sobre todo na solidariedade e no compromiso das persoas para seguir loitando pola liberdade”

A novela, como todas as guerras, ten partes duras e dolorosas. Eu quero ser honesto con quen me le. Expresar esa dureza coido que vai na procura dun chisco de verdade. E parte desa dureza acolle tamén a decepción de Amira, que arrisca a vida para lle abrir os ollos ao mundo dende dentro da guerra, sen ver máis retorno ao seu activismo que indiferenza e abandono por parte da comunidade internacional.

Con todo, nos máis dos personaxes latexa a esperanza, encarnada sobre todo na solidariedade e no compromiso das persoas para seguir loitando pola liberdade. Baixo as bombas, amais da violencia, tamén agroma a humanidade de moita xente comprometida. No fondo, a novela é un canto antibelicista, comprometido coas vítimas e coa dignidade de moitas persoas que representan o mellor da sociedade. Estas son algunhas das ideas que están por tras do texto.

Unha conversa de Isam coa súa dona describe unha sociedade tradicional - en proceso de cambio- na que boa parte da poboación, coñecedora da represión do réxime, tolerábao como mal menor. Amira e Hamal, en cambio, representarían outra parte da sociedade e menos disposta a tolerar a represión. Podería ser un retrato de calquera sociedade que convive cunha ditadura -a española no seu tempo, mesmo-, mais, quixeches contar a historia desde esas dúas perspectivas diferentes? 

“O exército de Bashar al-Asad e os seus aliados bombardean o seu propio pobo e, sobre todo, as súas ideas”

Tras décadas de inmobilismo, cunha corrupción institucionalizada, a liberdade para moita xente en Siria podía ser simplemente unha ilusión ou un acto de aceptación resignado se tes familia, traballo, fogar, móbil e coche, e non che importa vivir nese cárcere de silencio que era o país. Algo semellante así puido pasar con moitas das nosas familias que nos anos sesenta traballaban para progresar e xa naceran baixo a ditadura franquista, sen outros referentes democráticos.

É o caso de Hussam (Isam) e Diana (Fátima), que, sen apoiaren a Bashar al-Asad, quedaron na parte protexida do réxime e trataban de se convencer de que había outros países próximos onde a vida, sobre todo a das mulleres, era moito máis complicada. Eu quería ter un punto de compresión con eles, que tiñan a responsabilidade dos fillos, e tamén con Amira e Hamal, que veñen representar esoutra mocidade máis activista e revolucionaria, que loita para que en Siria se produza un verdadeiro cambio democrático. Nas dúas visións vemos a particularidade dunha guerra na que o exército de Bashar al-Asad e os seus aliados bombardean o seu propio pobo e, sobre todo, as súas ideas.

A triple perspectiva complétase coa visión de Alicia e Tristán, desde Bruxelas. Hai un atentado no aeroporto que lembra o que se produciu na realidade no 2006. Nesta historia introduces ademais o elemento máis de “misterio” -podería dicirse- da novela. Por que estes dous personaxes? De que xeito complementan os anteriores?

Foi a forma de me situar tamén dentro dunha novela que, non sendo biográfica, ten moito de min e da miña familia nestes personaxes occidentais que funcionan como contrapunto dos personaxes árabes. De feito, utilizo unha terceira persoa cos primeiros para manter unha fría distancia, e unha primeira cos segundos, que falan dende dentro. A idea era procurar con isto un equilibrio, unha equiparación protagónica entre eles, sobre todo, en certas cuestións como a perda, onde os mortos non sempre teñen o mesmo valor.

Un dos efectos que pode producir a novela é poñer a proba os nosos propios prexuízos. Sobre os propósitos de Tristán, por exemplo, o narrador dá unha sorte de pistas que nos fan pensar no terrorismo islámico sen outro argumento que o achegamento do personaxe á súa raíz árabe. Era parte da túa intención?

“A invasión de Iraq en 2003 e o conflito sirio empurraron aínda máis a captación de terroristas europeos que eran ateos e non tiñan sequera vínculos co mundo árabe, dándolles esta afiliación un sentimento de pertenza a unha comunidade”

Os prexuízos están aí. En Occidente chamarse Hussam, por exemplo, non ofrece as mesmas posibilidades de traballo e aceptación que chamarse Alfredo. A radicalización vén precisamente destas desigualdades, destes determinismos sociais, que deixan ás claras as carencias en materia de integración que hai en moitos países de Europa. Nese sentimento de frustración e falta de perspectivas é onde intervén a propaganda sedutora do xihadismo que ofrece un cambio de vítima a opresor.

A invasión de Iraq en 2003 e o conflito sirio empurraron aínda máis a captación de terroristas europeos que eran ateos e non tiñan sequera vínculos co mundo árabe, dándolles esta afiliación un sentimento de pertenza a unha comunidade. Están entre nós e, ás veces, nin tan sequera as nais son quen de detectar esa transformación que se produce no interior dos seus fillos. Todo isto, levoume a introducir o elemento “misterioso” de Tristán, non só como motor de intriga senón como parte dese estrañamento entre pais e fillos.

En relación con iso, tamén é complexo non facer, desde a nosa perspectiva occidental, manipulada desde os medios e seguramente colonial, retratos simplistas sobre a sociedade siria e, en xeral, sobre o conflito. Pensaches moito sobre isto? Como tentaches evitalo? 

“Procurei enchouparme de toda a ficción e realidade para tratar de me afastar, na medida do posible, dunha perspectiva europea. Non foi doado”

Era un dos perigos. Durante tres anos lin todo o que puiden sobre Siria e a súa guerra, tanto na prensa coma en blogs que informaban do que estaba pasando alí. O interese volveuse obsesivo. Procurei enchouparme de toda a ficción e realidade para tratar de me afastar, na medida do posible, dunha perspectiva europea. Non foi doado. Na primeira versión da novela na parte occidental primaban máis as sensacións e os sentimentos dos personaxes que na parte siria onde o peso da narración caía nos feitos. Había tamén algo de visión exótica, mesmo neocolonial, nalgúns aspectos que, logo das suxestións do meu editor, intentei modificar o máximo posible.

A través da personaxe de Amira, principalmente, explícase como as protestas do que comezou como unha revolución pacífica contra o ditador foron aproveitadas polas faccións máis radicais -apoiadas desde fóra-, militarizándose a oposición -a represión xera máis violencia-. Que quixeches salientar neste aspecto, desde o punto de vista da responsabilidade doutros países no que acontece en Siria? (O papel de Turquía, de Rusia e da UE, por exemplo)

“A revolución pacífica que comezou en Siria era un revolución universal de dereitos humanos que todo o mundo debería apoiar”

A revolución pacífica que comezou en Siria era un revolución universal de dereitos humanos que todo o mundo debería apoiar. Amira é o altofalante, digamos histórico, desa frustración. E éo grazas ás redes socias, porque puideron varrer as fronteiras de comunicación nun país sen liberdade de prensa nin expresión. Iso axudou a que figuras como Amira corrixisen a narrativa do réxime. Por iso, a novela está moi apegada a esas informacións en carne viva que son coma un berro desesperado que nos axudan a comprender a dimensión desta traxedia que, non hai que esquecer, comezou sendo un movemento pacífico. Foron as armas as que secuestraron a revolución, un desexo sectario que lle interesaba ao réxime até o punto de considerar terrorista a todo aquel que fose contra el e portase armas.

A historia xulgará, pero foi moi duro para o pobo sirio ver a resistencia occidental a establecer zonas de exclusión aérea ou achegar mísiles terra-aire para deteren os bombardeos do réxime, así como a inacción dos EEUU logo dos ataques de Guta ou da durísima destrución do leste de Alepo pola aviación rusa, que provocou unha sensación de abandono e fixo que se radicalizase aínda máis toda esa atomización de grupos rebeldes. A inxerencia das forzas internacionais non axudou precisamente a revolución siria. Só a irrupción do ISIS alentou unha intervención que, amais da derrota do xihadismo, buscaba afianzar a súa presenza xeoestratéxica na zona. Nesa altura da guerra, co ISIS aproveitando o baleiro de poder, Bashar al-Asad pasou a ser un mal menor para moitos países. Amira, dalgún xeito, é portavoz desa historia e desa decepción.

Un dos aspectos que se describen é a dureza das rutas que seguen os refuxiados para chegar a Europa: o escuro negocio montado -por turcos, mesmo sirios…- ao abeiro das restricións impostas por Europa para exiliarse de xeito rápido e legal… Seguramente quixeches apuntar a como a pouca solidariedade europea propicia a existencia deses abusos por parte de mafias. É así? 

“Estabamos a lle dar as costas á maior crise migratoria dende a Segunda Guerra Mundial”

Quixen darlles voz ás experiencias de refuxiados que fuxían da guerra e me explicaron a amargura desas viaxes perigosísimas para chegaren a Europa, vendo como moitos familiares e amigos perdían a vida afogados no Exeo ou no Mediterráneo. O propio Hussam (Isam) foi enganado en catro ocasións polos traficantes turcos. Inspiroume tamén todo o que estaba pasando nos meses de marzo e abril de 2016, que é cando se desenvolve a novela. Nesa altura, vese claramente que Europa non ten vontade de resolver a crise migratoria. Turquía usa a presión dos refuxiados para poñer un pé na Comunidade Europea e afastarse cada vez máis da democracia no seu país.

E esa hipocrisía non veu de populismos senón das propias institucións comunitarias, que cederon a chantaxes e deixaron que o conflito dos refuxiados se agravase até límites insoportables. Por entón, España apenas acollera 20 inmigrantes. E iso fíxome sentir vergonza como europeo e, sobre todo, como galego, porque estabamos a lle dar as costas á maior crise migratoria dende a Segunda Guerra Mundial. Esa falta de solidariedade pública dos gobernos, dalgún xeito está compensada na novela por esa militancia individual que encarnan algúns personaxes que representan o mellor da nosa sociedade.

Un dos temas que trata a novela é o do machismo e as relacións de xénero. Alfredo, o pai de Tristán, por exemplo, reflexiona sobre o machismo do curmán de Shara, a súa dona. Ningunha das mulleres da novela responde ao estereotipo da muller “submisa” musulmá. E as “occidentais” tamén teñen as súas cousas. Foi algo consciente isto?

“É certo que na sociedade siria o peso da tradición e da relixión son grandes, sobre todo nas áreas rurais, pero a loita feminista existe tamén nestes contextos” 

Si. Temos a sensación estendida en Occidente de que as mulleres sirias son vítimas pasivas da guerra e que todas están suxeitas a un matrimonio forzado a cambio de cartos. E isto é inxusto. Hai moitos niveis, como tamén acontece entre nós. É certo que na sociedade siria o peso da tradición e da relixión son grandes, sobre todo nas áreas rurais, pero a loita feminista existe tamén nestes contextos.

E, de feito, a revolución espertou aínda máis esa conciencia de igualdade, e púxose en práctica nalgúns deses espazos de acción colectiva que eran os Comités de Coordinación Local, estruturas horizontais que funcionaban nas zonas rebeldes das cidades, dun xeito democrático, como por exemplo no leste de Alepo, cunha mocidade activista onde se ergueron experiencias feministas, que despois se trasladaron a moitos campos de refuxiados. Amira, dalgún xeito, ve tamén ese horizonte de futuro contra o final da novela.

Falando dunha guerra ou de atentados, a novela tiña que ter partes moi dramáticas e crúas. Outras partes -nas que a linguaxe se volta por veces bastante lírica- é como se tentasen compensar esa crueza falando de amor, de solidariedade… Supoño que pode haber aquí un risco, que é, tanto nun caso coma no outro, caer no exceso. Pensaches nisto e en como evitalo?

Foi moi difícil conciliar esas partes e non sei se fun quen de conseguilo. Na novela convive unha parte que se asenta no documento e na prensa, onde o texto pedía un rexistro máis conciso e directo, con outra máis emocional e íntima, que é máis denotativa e recargada. Este aspecto estilístico foi o que máis voltas me fixo dar até a versión definitiva. Era consciente de que os feitos dramáticos podían perder forza cun estilo demasiado enfático, pero tampouco quería renunciar a un estilo plástico e visual que envolvese os lectores e lles ofrecese unha percepción diferente capaz de espertar todos os sentidos. Esa era intención.

Canto ao xeito no que está narrada a historia, vanse alternando as tres historias principais -coas súas secundarias-, hai primeiras persoas e un narrador ominisciente… A estrutura pode lembrar un pouco a de Laura no deserto. Como te enfrontaches á estrutura e por que decides contar así a historia?

“Efectivamente, o vínculo con 'Laura no deserto' e coas 'As rulas de Bakunin' non é só temático, senón estrutural”

Efectivamente, o vínculo con Laura no deserto e coas As rulas de Bakunin non é só temático, senón estrutural. As novelas tamén son un exercicio arquitectónico, onde sempre estás buscando solucións a problemas determinados. En todo o proceso creativo dunha novela, para min ten un importancia vital colocar ben as trabes e as columnas dese edificio que ten que soster as historias. Dáme a sensación de que canto mellor construído estea, máis doado será que flúa todo. Iso si, este é un traballo para quen escribe, non para quen le. As técnicas deben notarse o menos posible. En O paraíso dos inocentes, como nas outras dúas mencionadas, son moitos os personaxes e os escenarios, e este xeito fragmentario, as elipses e a estrutura de historias cruzadas, coido que era o máis acaído para a novela e tamén para acadar certa complicidade lectora.