As dúas últimas novelas de Emma Pedreira, ‘As fauces feroces’ e ‘Os corpos invisibles', falan de mulleres “que non se comportaron en canto ao esperado e aceptado e que loitaron para acadar a súa completitude e redebuxarse como individuas”

Mulleres “que non se comportaron en canto ao esperado e aceptado socialmente e que loitaron –e mesmo tiveron que abandonar unha parte de si mesmas, paradoxalmente- para acadar a súa completitude e redebuxarse como individuas”. Así son tanto as protagonistas de ‘As fauces feroces’ (Baía) como as de ‘Os corpos invisibles’ (Xerais), as dúas últimas novelas de Emma Pedreira. As primeiras, mulleres que saíron das marxes en relación ao definido socialmente como amor ou maternidade. As segundas, mulleres ás que quixeron privar do coñecemento e, con el, da liberdade. ‘Os corpos invisibles’, que gañara o premio Jules Verne de literatura xuvenil, vén de ser recoñecido tamén na Gala do Libro. A súa autora respondeu as nosas preguntas por correo electrónico.

’As fauces feroces’ conta a historia de varias mulleres, entre elas a monxa Benedetta Carlini (cuxa vida ficcionaliza, porque si existiu). Por que Benedetta e a súa compañeira? Como xorden tamén as personaxes da filla e a nai escritora? 

“Invisibilizar todo o que Benedetta Carlini tivo de visionaria, mística, asceta e muller poderosa (foi abadesa dunha das principais congregacións relixiosas italianas) tras da súa afectividade pareceume terrible, amais de morboso”. 

A figura da monxa, en todas as súas dimensións, sempre está moi presente na miña narrativa. Supoño que teño algo pendente coa mística ou unha fixación traumática coa relixión e o seu machismo; o caso é que teño escrito moito sobre elas e lido moito tamén. Así, a través da lectura é como chego á vida de Benedetta Carlini, que figura nas moi poucas informacións que puiden atopar como “a monxa lesbiana”. Invisibilizar todo o que tivo de visionaria, mística, asceta e muller poderosa (foi abadesa dunha das principais congregacións relixiosas italianas) tras da súa afectividade pareceume terrible, amais de morboso.

Descubrir o proceso que tapou a súa mística e as súas terribles visións e voces interiores a través da demonización da súa conduta afectivosexual resultoume digno de ser contado, xa que ben pouco sabemos dela e da súa compañeira Bartolomea Crivelli, porque todo o tapona a súa relación lésbica. Mentres elas conversaban xa na miña cabeza e me documentaba sobre o proceso destas monxas a idea de escribir sobre unha nai e unha filla tamén se estaba desenvolvendo como posibilidade dunha novela. Os dous procesos estaban indo ao mesmo tempo e por iso conflúen nun mesmo texto que, en apariencia, non teñen moitos puntos en común (alguén considera esta novela dúas novelas).

Primeiro coñecemos a filla, que sempre se sentiu non amada pola nai. Despois a nai, cuxa relación coa maternidade é a contraria da que se agarda dunha muller: séntese afogada, privada de si mesma. Tocas, así, un tema que só agora comeza a non ser tabú: nais que se arrepinten de telo sido. Por que?

“Vendéuseme a maternidade como un estado glorioso, de completitude e benestar, o parto como unha conxunción físicoquímica, a lactancia como algo místico e cósmico e toda esa merda”

Cando Elsa e Ela empezan a nacer como idea eu estaba saíndo do meu letargo como nai. Supoño que todas as mulleres que vimos de ser nai pasamos por ese periplo de adaptación e coñecemento das crianzas e dunha mesma, vemos con outros ollos o mundo, as cousas, as relacións e comezamos a sentir como outros os sentidos físicos. No puerperio danse novas sensibilidades e adaptacións e non sempre resultan doadas nin as agardadas.

Mentres non fun nai, querendo selo, vendéuseme a maternidade como un estado glorioso, de completitude e benestar, o parto como unha conxunción físicoquímica, a lactancia como algo místico e cósmico e toda esa merda. Ninguén me falou da violencia obstétrica, da instrumentalización dun embarazo xemelar (nos embarazos xemelares todo tende a mentalizarte da morte, das eivas físicas, da posibilidade de perda dun ou dos dous fetos, da vixilancia estrema), da mecánica impersoal e ineficiente do parto, da incomprensión dos procesos mentais e físicos no postparto, da dor e illamento na lactancia. Todo iso non aparece nas guías de preparación ao parto, nas clases, nas conversas entre mulleres está agochado, é indigno.

“A nai queda abandonada e só serven as súas tetas e o seu colo. Convértese niso, tetas e brazos, o resto non importa”

E por aí pasei eu. Só despois de parir e de non poder relacionarme naturalmente coas miñas fillas ata pasado un mes e medio e de sentirme soa e illada no social, entendín que as mulleres deixamos de ser o que eramos e todo xira arredor do bebé. A nai queda abandonada e só serven as súas tetas e o seu colo. Convértese niso, tetas e brazos, o resto non importa. Somos corpos e mentes en recuperación, moitas veces moi magoados e rotos, somos mulleres que pasamos de ser unha a ser dúas ou tres persoas e en moi poucas ocasións os coidados teñen que ver coas nais. Enténdese socialmente que nós sabemos de maneira natural o que debemos facer e eu entendín que non, que para saber facelo hai que borrar a memoria divulgada e aceptada colectivamente sobre o que é a maternidade e animalizarse para poder saber o que cómpre en cada momento.

“Sufrín unha terrible depresión postparto que ninguén diagnosticou nin tratou nin atendeu e por iso, no momento en que empecei a comprender os procesos decidín que era tempo de contalos”

Sufrín unha terrible depresión postparto que ninguén diagnosticou nin tratou nin atendeu e por iso, no momento en que empecei a comprender os procesos decidín que era tempo de contalos. Sempre falo moi abertamente disto, en parte para curarme, en parte para axudar a desinhibir e que se fale das maternidades. É iso, non deberiamos falar de maternidades senón de maternidades. Axudoume moito que naquel tempo Marga Tojo estivera a escribir ‘Maternidade fóra de catálogo’. Falei moito con ela, xa que andaba a buscar mulleres que tiveran sido nais cunha experiencia fóra do estándar. Desde ela cheguei a autoras que falaban do arrepentimento, da frustración, da depresión, da violencia obstétrica e fun vendo como todos eses textos non están aí, a man para ser abertos e lidos antes de ser nais. Refírome a Orna Donath con ‘Madres arrepentidas’ ou a Verity Bargate con ‘No, mamá,no’ e todos eses textos que agora si están a agromar.

Tamén é importante reflectirnos como fillas porque somos fillas dalguén e sempre tratamos de impregnar a nosa conduta coa que recollemos das nosas nais. Eu crieime con avoa durante moitísimos anos e resultoume moi difícil artellar a relación coas miñas fillas tamén por aí. Digamos que non estaba estruturada para un fluír estándar da maternidade, senón que o circuíto estaba cortado en varios tramos e precisaba recompor ao meu xeito a miña propia maternidade desde tres perspectivas: a nai, a filla, a muller.

A nai, que é escritora, vai a un congreso onde representa a cota de non discriminación, por muller e falante dunha lingua non hexemónica. Non é algo importante na novela, pero non creo que estea aí por casualidade. Por que ese detalle?

“Presento un sistema literario pequeno, endógamo, patriarcal onde a muller ten un poder firme pero que non se lle permite tocar se non é co triple de esforzo”

Escribo novelas moi curtas onde todo o que hai é necesario, está aí por algo. Gústame que, de ter voz, a empreguemos para a utilidade, a política e a ética, non só para a estética. Se a protagonista é muller e é escritora é lóxico que a revista da súa realidade persoal e, como neste caso coincide coa miña, resultábame doado crear a tremoia: un sistema literario pequeno, endógamo, patriarcal onde a muller ten un poder firme pero que non se lle permite tocar se non é co triple de esforzo e desde as marxes. A crítica está aí ao mesmo tempo que presenta unha realidade.

Canto a estrutura, a novela é unha sucesión de monólogos que se van alternando: cartas escritas con bafo, monólogos interiores… Distinguimos a personaxe polo tipo de letra ou mesmo polo estilo: o da nai escritora é máis lírico, como o da monxa… Por que esa estrutura?

“Deixo que as miñas personaxes sexan moi libres, que se autodefinan, que se presenten por si mesmas ao público sen necesidade de mediación dunha voz autoral”

Adoro a narrativa pero chego a ela como poeta. Gústame moitísimo a experimentación e o risco nos textos, xogar, desenvolver unha serie de recursos que creen unha complicidade con quen le porque non me gusta que a lectura sexa algo pasivo. Contradicir a gramática do texto tradicional é algo que me estimula e non quero nunca chegar a un texto plano, onde o público lector non teña que facer ningún esforzo. Non quero para nada ese esquema da comunicación onde quen emite ten todo o poder e quen recibe só escoita e traga, sen mastigar. Tampouco me gusta repetir o esquema dun libro a outro, nin o rexistro.

Tamén deixo que as miñas personaxes sexan moi libres, que se autodefinan, que se presenten por si mesmas ao público sen necesidade de mediación dunha voz autoral. Apuntálanse a si mesmas, e se cadra por iso interactúan moi ben con quen le. Para conseguir o efecto, nas Fauces precisei dunha axuda extra que foi a tipografía, que cambia en cada personaxe xa que todas monologan ou reflexionan, ningunha toca ás demais, todas están falando como de fronte a unha cámara que representa á persoa lectora e todas están estáticas, pensando, definíndose cunha sinceridade absoluta porque arredor non hai nada nin ninguén, só un espazo baleiro.

A filla é educada polas monxas como se supoñía que unha “señorita” debía ser educada. Noutro tempo, dúas monxas son condenadas, e de fondo desa condena tamén está a subversión do comportamento “esperable” para unha muller. En realidade, a novela está chea de mulleres que non se comportan como manda o heteropatriarcado. Se tivese que buscar un tema común, case diría a procura da liberdade fronte a esa realidade. Cales son para ti os temas de fondo?

“Tanto Elsa como Ela, como Benedetta e Bartolomea quixeron ser elas mesmas e a sociedade optou por xulgalas”

Como dicía antes, hai xente que tomou as Fauces como dúas novelas no mesmo espazo e que case non se relacionan. Se tomamos os temas principais pode ser así: o amor e a maternidade fóra das normas. Se imos ao subsidiario atopamos o nexo: mulleres que non se comportaron en canto ao esperado e aceptado socialmente e que loitaron –e mesmo tiveron que abandonar unha parte de si mesma, paradoxalmente- para acadar a súa completitude e redebuxarse como individuas.

Tanto Elsa como Ela, como Benedetta e Bartolomea quixeron ser elas mesmas e a sociedade optou por xulgalas. No caso das monxas foi unha realidade ese proceso, como personaxes auténticas que son, no das personaxes ficticias, Elsa e Ela actuamos nós como xuízas e aí é cando podemos abrir o pensamento crítico e facer unha revisión activa das nosas limitacións.

Outro tema é o desamor (nun sentido amplo), ou os amores que non se dirixen a onde se supoñía que deberan: amor extramatrimonial, lésbico (con sexualide non heteronormativa reprimida no século XXI e no XXVII)… Máis que sobre a maternidade en si, o libro contén unha reflexión sobre isto: o que o pensamento dominante define como amor, os lindes que o marcan socialmente… Por que?

“Precisaba marcar que entre a Italia da Contrarreforma e a nosa vida actual non mudaron case os prexuízos nin a maneira que temos de marcar o que é o correcto e o que vai parar ás marxes”

Porque tamén aí necesitaba un nexo que unise a Benedetta con Elsa, o antes e o agora, o real e o ficticio. Precisaba marcar que entre a Italia da Contrarreforma e a nosa vida actual non mudaron case os prexuízos nin a maneira que temos de marcar o que é o correcto e o que vai parar ás marxes. Sempre funciona moi ben poñérmonos diante a comparativa e ver como en catro séculos a vida e das mulleres non mudou tanto, case non avanzamos nos mesmos paradigmas e iso tería que levarnos a buscar un por que.

Gústame que ao pechar un libro haxa un afán de busca de información, de necesidade de comentalo nun grupo, que cree un impacto, de meteorito ou de mosquito, tanto me ten pero un impacto. Supoño que abrir a fenda pola maternidade foi o máis doado e logo, desde a muller ir abordando todo o que perdemos ao facernos nais, o primeiro de todo é conciencia individual e a intimidade e, con isto a vida de parella e o amor vira distinto. O amor xa non é entre dúas persoas nin ten que ver só co sexual, agora métese nos terreos do colectivo e dos coidados e preténdese que as nais xa non temos necesidade de ser queridas, desexadas –falo no terreo sexual- se non é polas nosas crianzas ou polo social, que nos entrega virtudes de madonnas, de virxes, de santas e polo tanto de virxes estáticas (de aí que a figura das monxas activas sexualmente tamén estea na novela).

É incrible que xusto despois de parir, resultado do sexual, indubidablemente, se nos outorgue esa asexualidade do puerperio, a corentena, que non deixa de ter esas connotación relixiosas do impuro, da necesidade de purificarse cando do que realmente se trata é de abordar un período de reconstrución individual e de cura do corpo e da mente tras un proceso que é traumático e de adaptación á crianza. O amor, o desexo, o sexo, o erotismo, son borrados durante un periodo moi longo e moi apoiado tamén pola medicina.

Hai tamén unha relación tripla entre a nai, a filla e a neta. A filla busca na propia filla o amor que non tivo da nai, en certo modo. A relación co propio pai tampouco foi moi doada: é como se ela o culpase, en parte, a el, por non facer nada. O máis fácil sería empatizar só con ela, pero parece que a novela está escrita de xeito que, en poucas páxinas, comprendamos as motivacións profundas de todas as personaxes (tamén as da nai voluntariamente ausente). Era un pouco o teu obxectivo?

“É curioso que case sempre quen leu a novela exima de culpas a todas a personaxes e decida facerse culpable a si propia. Culpable de prexulgar, de calar, de estigmatizar…”

Por suposto, non se trata de buscar culpables e vítimas. O título de ‘As fauces feroces’ remite a unha boca común que mastiga, cuspe, devora, traba e esa boca está construída por todas as persoas que non entremetemos e que falamos de máis, algo moi doado de negar pero que sempre facemos (sobre todo no terreo da maternidade sempre nos pronunciamos, damos a nosa opinión, revelamos os nosos procesos...), polo tanto estas personaxes tiveron que conducirse a si mesmas, como antes dicía e manifestarse sen apoios, sen comparativas.

É como se estivesen declarando perante un público nun proceso xudicial e, rematado o libro emitimos o veredito. É curioso que case sempre quen leu a novela exima de culpas a todas a personaxes e decida facerse culpable a si propia. Culpable de prexulgar, de calar, de estigmatizar...e iso é polo que ti dis, porque empatizou con todas, as catro personaxes aínda que contraditorias, asumindo e respectando a súa diversidade.

’Os corpos invisibles’ é tamén unha ficción construída a partir de personaxes reais, que son escritoras británicas. Máis en concreto, a partir da novela máis coñecida dunha delas. E toda a novela reivindica o dereito das mulleres a non seres negadas: como escritoras, como científicas… Por que quixeches contar unha historia de escritoras británicas naquel tempo? 

O libro xurdiu como unha encarga de ficción. Alguén me pediu unha historia de terror e ao principio o relato estaba composto só polas cartas, así que se trataba unicamente dunha relación epistolar entre unha desoñecida chalada e Mary (deixámolo así para non espoilear demasiado). Logo a novela foi medrando pero o período xa estaba decidido así que só foi ir construíndo arredor dese núcleo temático. O cronotopos xa estaba dado, a Inglaterra da revolución industrial.

O tempo é o do Londres da revolución industrial e, de fondo, ademais da desigualdade de xénero, está a brutal desigualdade de clase, e a esperanza de acabar con ambas, ou polo menos avanzar, desde o apoio entre mulleres. É unha constante na túa obra e non creo que sexa casualidade… Por que está tan presente?

“Como escritora estou interesada nos grandes temas universais, pero non me representa como están contados polos homes, con estatismo, son supremacía, cunha ética que non nos conta ás mulleres ou nos deixa nun plano subsidiario”

Está presente porque non está presente –ou case- no resto da literatura. Como escritora estou interesada nos grandes temas universais como o amor, a morte, o paso do tempo e toda esa merda, pero non me representa como están contados polos homes, con estatismo, son supremacía, cunha ética que non nos conta ás mulleres ou nos deixa nun plano subsidiario, así que aí entra a voz das narradoras pola necesidade de volver contar a historia desde a nosa perspectiva e experiencia e, desde logo, o avance das mulleres está sementado sobre ese tecido en forma de rede que implica a alianza entre nós, a sororidade, a complementación. Nesta novela é máis explícita porque os movementos sindicais e sufraxistas tiveron que tecerse pechando aínda moito máis a urdime para que non houbese físgoas polas que perder folgos.

Tanto Prometea como L.C. son mulleres intelixentes e curiosas ás que a sociedade quixo vetar o acceso ao coñecemento. A ambas, por ser mulleres. L.C. teno ademais máis difícil por ser pobre. Pero tanto ela, como Prometea, e mesmo as nenas coas que fala L.C., atopan a maneira de acceder aos libros. Supoño que ese é o tema de fondo: o dereito ao coñecemento, que é unha maneira de chamar polo dereito á liberdade, e a non ser negada socialmente. Definiríalo así?

“Mentres non todas as persoas poidamos facer un uso persoal e individual dos medios de coñecemento non poderemos dicir que somos libres”

Absolutamente. Atopei hai pouco un lector que dicía que non deberiamos escribir sobre certas cousas e iso enfureceume. Debemos escribir sobre todo e quen ten que decidir sobre o que quere ler, aprender e coñecer é cada persoa por si mesma, pero que non se lle negue sistematicamente o acceso ao coñecemento. Pareceume unha barbaridade a proposta deste home a estas alturas do mundo. O dereito ao coñecemento e o acceso á información son sintomáticos dun estado de liberdade e de plenitude de dereitos. Mentres non todas as persoas poidamos facer un uso persoal e individual dos medios de coñecemento non poderemos dicir que somos libres e que non se nos condiciona a través de doseficarnos a información.

Prometea ten ademais unha discapacidade. Unha enfermidade descoñecida no seu tempo que podería ser E.L.A., ou quizais heteroplasia ósea progresiva. A historia que contas -a maneira na que ela procura salvarse, e ao mesmo tempo darlles o lugar que lles corresponde ás escritoras- non tería seguramente sentido sen esa discapacidade mais, como xorde este personaxe? 

“Fáltanme na literatura corpos mancados, asimétricos, incompletos, diversos, igual que me faltan realidades diferentes á convencional”

Hai moi pouca voz para as persoas con disfuncionalidades ou diversidades físicas e psíquicas na nosa literatura e na literatura en xeral. Hai poucas protagonistas diversas (agora mesmo só me vén á cabeza a protagonista do libro de Alberto Ramos ‘A simetría das bestas’). Hai poucas persoas cegas, xordas, con dificultades motrices, da fala ou con doenzas que son do máis abondante na nosa realidade. Supoño que a literatura o que máis ten representado é o cancro e a súa supervivencia e que falta unha normalización de todos os corpos que non son hexemónicos e por tanto son invisibles (de aí o título). 

Os corpos que non cumpren os cánones son agochados igual que se non podes atender o ritmo vertixinoso desta vida tes que botarte a un lado. É moi necesario que á literatura, que actúa como sementadora de opinión e de conceptos, chegue con normalidade o que é normal aínda que non normativo na nosa realidade. Fáltanme corpos mancados, asimétricos, incompletos, diversos, igual que me faltan realidades diferentes á convencional. Por que non comezar por presentar unha protagonista cunha discapacidade física evidente e outra cunha interrogante sobre a súa conciencia de xénero? 

’Os corpos invisibles’ ten unha estrutura máis lineal e sinxela que ‘As fauces feroces’ ou que ‘Besta do teu sangue’ (escrita de xeito semellante a ‘As fauces’), pero comparte o recurso ás cartas, que son moi importantes no desenvolvemento da historia. As cartas unen, ademais, a mulleres de distintos tempos históricos. Por que contar a historia deste xeito? 

“As cartas levan o peso da historia, funcionan como catalizador da acción e como espiña dorsal da novela”

Ao estar escrita para un público máis novo, se cadra menos familiarizado coa poesía, coa experimentación textual, decidín facer unha estrutura máis ao uso. Tamén para contar unha historia que mestura realidade histórica e ficción érame preciso non enlear moito as cousas. Como xa contei, todo xorde das cartas e foi construído darredor e os únicos saltos que hai son entre Prometea e L.C. para que fose doado entender a cabeza e a realidade de cada unha delas. As cartas levan o peso da historia, funcionan como catalizador da acción e como espiña dorsal da novela.

’Os corpos invisibles’ ten tamén certa conexión con ‘As voces ágrafas’: precariedade e abuso laboral unido ao machismo. E, como en ‘As voces ágrafas’, os personaxes masculinos tenden a responder a estereotipos masculinos (quizais Percy non tanto, sen deixar de ser un home do seu tempo). Por que?

“A min interésanme as mulleres e, aínda máis, as persoas diversas e diferentes, dispostas a mudar o canon”

Igual que non me interesan as cousas, situacións e personaxes convencionais e estándar, tampouco me interesan as personaxes masculinas tipo se non é para confrontalas cos femininos e que xurdan a comparativa e o pensamento crítico. Nas voces ágrafas hai poucos homes, igual que hai poucos homes nun supermercado facendo labores subalternas, polo normal están emprazados nos lugares de poder (vixilancia, contabilidade, recepción) e as mulleres realizan as labores que sempre se lles atribuíron ás mulleres como resultado dese prexuízo do século anterior –se cadra aínda máis do anterior- de que as mulleres teñen menos formación académica que os homes. 

N´Os corpos invisibles os poucos homes que aparecen representan por unha banda o patriarcado e por outra as novas masculinidades. O doutor Percy está escollido para representar os coidados e o poder represéntao Prometea, que verque sobre el a autoridade, o coñecemento e a guía igual que nunha obra das mesmas características e da mesma época faría á inversa. Non me preocupa en absoluto dar conta de personaxes masculinos ao uso, están aí e só temos que ler calquera outra ficción, a min interésanme as mulleres e, aínda máis, as persoas diversas e diferentes, dispostas a mudar o canon. E isto non só na ficción.

’Besta do seu sangue’ é unha ficción feita sobre un personaxe real e con moita documentación. Sen chegar a un traballo de documentación tan grande, tamén a ambientación de ‘Os corpos invisibles’ é bastante realista, aínda sendo unha historia de ficción montada a partir dun libro de ficción. Como preparaches ese aspecto?

“Sen todas as autoras que Prometea “rescata” en Os corpos, non teriamos unha historia da literatura completa e polo tanto a invisiblización dos corpos, coñecidos e anónimos, sería aínda maior”

Se cadra a Os corpos foron parar todas as miñas lecturas, filmes, viaxes e experiencias anglófilas dos últimos tempos e, na miña cabeza todo fixo bóla e retratou unha sociedade moi allea a min pero moi querida. Interésame moito a época vitoriana polo que tivo de representativo o poder dunha figura como a da Raíña Vitoria de Inglaterra. 

Tamén os movementos femininos que se deron no estenso período vitoriano son determinantes para a historia do feminismo e da humanidade en xeral. As artistas desta época recuperaron a memoria das predecesoras e deixaron aí un continuum de pensamento e acción que é moi fértil para nosoutras nestes días. Sen todas as autoras que Prometea “rescata” en Os corpos, non teriamos unha historia da literatura completa e polo tanto a invisiblización dos corpos, coñecidos e anónimos, sería aínda maior.