Un día de verán marcha a luz en Compostela. E non volve. E ningún xeito de comunicarse, fóra do cara a cara, funciona. A xente, asustada, comeza a fuxir dunha cidade que, tamén, comeza a arder. Porque moita xente, chea do estado de cousas, agardaba poder prender lume. As poucas persoas que deciden ficar tentan construír unha orde nova. Novas comunidades, que arrastrarán tamén os problemas da sociedade anterior. Disto vai ‘Rueiro da cidade escura’, (Positivas), a nova novela de Patricia A. Janeiro. A autora respondeu as nosas preguntas por correo electrónico. 

Compostela queda un día de verán sen luz e desátase certo caos. Aínda que non unha especie de apocalipse, como nas películas ou no relato mediático sobre as apagadas en California... Por que decides deixar a cidade sen luz? De onde vén a idea?

A idea xurdiu da forma máis tonta. Un día de agosto estaba en Santiago traballando mentres toda a miña familia estaba na praia. Sentíame “abandonada” porque Santiago en agosto é bastante infernal: ía camiñando polo barrio de Conxo, onde traballaba, e de súpeto decateime de que era a única persoa na rúa. Así veu a idea de Isaura espertando e descubrindo que está soa na cidade. O motivo da apagada escollino cando empecei a pensar nalgo que puidese facer fuxir a xente. Lera algo sobre tormentas solares, e pensei que unha apagada é un evento que non semella demasiado catastrófico nun principio, pero se non se resolve ten consecuencias moi graves.

“Pensei que unha apagada é un evento que non semella demasiado catastrófico nun principio, pero se non se resolve ten consecuencias moi graves”

Penso que, máis que un relato dun inmenso caos, quixeches contar o que poderían ser as consecuencias do pánico colectivo, sexa polo motivo que sexa. Ao ler, non deixaba de pensar na alarma do coronavirus. Cal era, nese sentido, o teu obxectivo neste libro?

Sempre me interesa reparar nas decisións individuais para ver como artellan o colectivo. Neste caso o pánico vén da falla de información: ao non haber electricidade a comunicación vólvese rudimentaria, xa non hai autoridades ou medios que nos indiquen o que facer, e cada quen ten que depender da comunidade máis próxima, amigos, veciñanza... Interesábame explorar esas relacións.

“Sempre me interesa reparar nas decisións individuais para ver como artellan o colectivo”

É unha novela bastante coral. Vaise centrando en Isaura, que parece abandonada pola súa familia; Xan, que fora abandonado por Iria; a tía Piedá, que decide quedar soa por medo a que a deixen atrás os sobriños; Samuel, o celador que decide vivir só hospital; Xesús e os seus fillos; Mauro, o freak aspirante a líder; unha camareira que lembra a túa novela anterior e Manolo e Ramón, dous ionquis da Praza de Cervantes. Dalgunha maneira, todos ocupan unha posición marxinal na sociedade con respecto a algo. Por que estes personaxes? Que representa cada un?

Tenme pasado moitas veces, que estou a ler un libro ou ver unha serie, e de súpeto penso “de que vive a protagonista?”, porque o conflito que se narra é calquera outro e os autores parten dunha personaxe coas necesidades básicas cubertas: parece tan obvio que nin o mencionan. No caso destas personaxes o conflito comeza no día a día, as personaxes teñen traballos precarios ou nin sequera teñen traballo porque iso é o que coñecín eu e o que me apetece contar. Creo que a clase obreira está infra-representada na narrativa e non hai que ter medo de falar de nós.

“Creo que a clase obreira está infra-representada na narrativa e non hai que ter medo de falar de nós”

Canto ao que representan individualmente, a miña obsesión era que estivesen todos ben definidos, que non tivesen a mesma voz, pero todos teñen algo de min, mesmo os personaxes máis odiosos teñen aspectos da miña personalidade.

Canto á forma na que está narrada, son capítulos (cada un leva unha canción por título) nos que se vai alternando o relato da vida de cada personaxe principal, nos que non hai unha narración lineal de todo (están as partes en cursiva, por exemplo, para reforzar isto)... Nese sentido, hai maior complexidade que na túa novela anterior. Por que escolles esa forma de narrar?

Como digo, quería contar moitas historias individuais para formar unha voz colectiva, e iso obrigoume a prestar moita atención á liña temporal de cada personaxe, para despois encaixar unhas con outras. Foi un traballo que requiriu moita reescritura (e un taboleiro con ducias de post-its ao estilo dos que teñen os tolos conspiranoicos nas películas) pero estou contenta co resultado, é algo que nunca antes tentara facer e gústame cambiar.

Xesús pensa que as cousas non poden simplemente ser coma antes: que teñen que cambiar. Mauro tamén, á súa maneira: quere ser o líder, un tanto autoritario, dunha nova comunidade. Moita xente comeza a prender lume a cousas porque xa antes quería facelo, mais temía as consecuencias. O libro apunta, así, a unha sociedade que xa moito antes desta “crise” tiña bastante de desintegrada, de desigualitaria e de insolidaria. En que medida é, máis que unha transformación da sociedade, unha mostra do que xa era? Ademais dunha mostra de que, como se di nun momento, as cigarras (indignadas) están aproveitando para facer saltar as cousas polos aires… 

Apetecíame darlle unha volta ás distopías que están tan de moda ultimamente: na ciencia ficción clásica, as distopías como ‘1984’ ou ‘Farenheit 451’ servían de advertencia sobre o mundo que se estaba a construír despois da Segunda Guerra Mundial, dicían “por este camiño imos chegar aquí”. Porén as de agora, e penso sobre todo nas televisivas, parecen amosar un mundo moi semellante ao noso pero “malo”, para crearnos a ilusión de que vivimos no mellor dos mundos posíbeis, como dicindo “mirade que mal podiamos estar”. 

“A idea é que partindo de cero pódense facer as cousas moi mal pero tamén moi ben”

Eu non comparto esa idea: o mundo tal e como o coñecemos é un lugar terríbel para a maioría dos habitantes do planeta, e apetecíame xogar coa idea dun “universo paralelo” no que os personaxes poidan aprender a vivir nun mundo distinto. Obviamente, despois da apagada amósanse esas desigualdades e ese medo, pero tamén hai iniciativas solidarias, coma a de toda a xente que se vai xuntando na Alameda, os desherdados que comparten comida e recursos desinteresadamente. A idea é que partindo de cero pódense facer as cousas moi mal pero tamén moi ben.

Varios dos personaxes teñen segredos. O amor da nenez de Piedade. O marido de Coralia, e Isaura mesma. E moitas veces eses segredos teñen que ver con desexos ocultos, socialmente non considerados normais… Por algún motivo especial? (Cousa que tamén pasaba, por certo, en ‘A perspectiva desde a porta’).

Pois non o sei, a verdade. Á historia de Isaura e a súa irmá levaba un tempo dándolle voltas. Era case unha débeda que tiña que saldar escribíndoa neste libro. En moitas das historias de Piedade están mesturadas historias que me contaba a miña avoa sobre o Santiago da súa época, e que na miña cabeza eu fun retorcendo até facer máis literarias, por así dicilo. É algo que fago decote, penso no que a xente oculta, imaxino segredos e de aí van saíndo as historias, supoño que por iso é un tema recorrente nos meus libros. De feito Branca Rosa, a mociña que morreu de tuberculose, existiu de verdade, pero que eu saiba miña avoa non tivo ningún affair con ela.

“Penso no que a xente oculta, imaxino segredos e de aí van saíndo as historias, supoño que por iso é un tema recorrente nos meus libros”

Xa que un dos personaxes acumula libros sobre mundos apocalípticos, cítase algún na propia novela, coma ‘A Praga escarlata’ de Jack London. É fácil pensar tamén no ‘Ensaio sobre a cegueira’ de Saramago (que é moito máis tráxico que o teu). Es afeccionada a este tipo de literatura (e supoño que de cinema) ou só é unha afección dun dos personaxes? Pode haber algunha relación entre algunha destas obras e a túa novela?

Gústame moito a ciencia ficción clásica. Por exemplo, agora mesmo estou a ler ‘The Man in the High Castle’, de Philip K. Dick, que me ten enganchada. Todos os libros que Samuel atesoura son libros que eu lin de adolescente, como o ‘Mecanoscrito da Segunda Orixe’ de Pedrolo, ou xa de adulta, cando estaba a facer algo de investigación para esta novela, como o de London. Os temas centrais de moitos deses libros, como a supervivencia, son tamén temas do Rueiro, aínda que no meu caso comecei cunha idea moi clara do que quería escribir, que se cadra se parecía máis á ciencia ficción, e despois as interaccións das personaxes fóronme levando por outros camiños.

“Gústame moito a ciencia ficción clásica”

O libro ten bastante, tamén, supoño, de homenaxe a Santiago. De feito, inclúe mapas polos que podemos seguir o desprazamento dos personaxes. En que sentido é o libro tamén iso, homenaxe á cidade?

Case todo o que escribo ten como escenario Santiago porque é a cidade na que vivín toda a miña vida salvo un ano que pasei en Dublín, e porque as historias da miña familia, que tamén recollo para a miña escrita, tamén son historias da cidade. O que teño claro é que o Santiago que me interesa a min é o Santiago vivido, por iso na novela aparecen as persoas nas que normalmente non reparan os turistas.

“O que teño claro é que o Santiago que me interesa a min é o Santiago vivido, por iso na novela aparecen as persoas nas que normalmente non reparan os turistas”

O dos mapas foi unha idea fantástica de Paco Macías, o editor, e estou encantada porque creo que aportan moitísimo á novela, para seguir o camiño das personaxes e tamén para reparar en todo o que dá de si esta cidade cando saímos do itinerario marcado no mapa de Incolsa.

O nivel de violencia increméntase moito nun enfrontamento entre os composteláns e os turistas. Aí parece funcionar a dicotomía nós/os outros. Que en realidade explica bastante do que acontece en toda a novela (vanse formando grupos cuxas identidades se opoñen, e mesmo os amigos pasan a ser inimigos…). A que quixeches apuntar con isto?

"Cando vives no casco histórico e tes que cruzalo para ir ao traballo ou a facer a compra, ou simplemente queres pasear, hai veces nas que é moi complicado atravesar os grupos compactos de turistas que se amorean arredor dun guía”

Cando vives no casco histórico e tes que cruzalo para ir ao traballo ou a facer a compra, ou simplemente queres pasear, hai veces nas que é moi complicado atravesar os grupos compactos de turistas que se amorean arredor dun guía, ou os peregrinos que van en pelotón cara á catedral. Neses intres pódenche pasar pola cabeza todo tipo de ideas, porque o teu día a día se ve violentado por un modelo de explotación que non se sostén, e é lóxico que ás veces alguén salte. De aí saíu a idea principal dun enfrontamento, que era algo que xa tiña pensado cando comecei a novela. Despois, o xeito no que este se produce e as consecuencias foron cambiando segundo escribía. De feito esa escena reescribina varias veces, e con finais moi distintos. 

A camareira, que non ten nome, móstrase moitas veces como a máis racional de todos, ou polo menos a que ten máis humanidade. Samuel abandona unha amiga ferida, por exemplo. Por que a camareira non ten nome e por que, en certos aspectos, diferente (mellor) ao resto dos personaxes?

Como dicías antes, a camareira é a mesma que a de ‘Manual Básico de Hostalería’, de feito a personaxe naceu aquí, e como me gustaba recupereina para o ‘Manual’, que escribín mentres aínda estaba con esta. O de que non teña nome é intencional: cando estaba escribindo eu tamén traballaba de camareira, e todo o que escoitaba era “chica, moza, rubia, chavala...” e cousas menos amábeis, pero pouca xente coñecía o meu nome. 

“A camareira é unha persoa mellor, coido que amosa a humanidade, e sobre todo os recursos, que eu observaba en outras compañeiras de profesión”

Supoño que é unha personaxe que tratei con máis cariño, porque a traballei para dúas novelas. Eu ao principio da novela identificábame moito con Isaura e Xan, que son uns choromicas e evitan responsabilizarse dos seus actos, e despois introducín a personaxe da camareira como redención. É unha persoa mellor, coido que amosa a humanidade, e sobre todo os recursos, que eu observaba noutras compañeiras de profesión.

Cara ao final hai un intento de montar unha sorte de sociedade utópica -aínda que o liderato non é o mellor. Seguramente, o que sobra é precisamente o liderado-. Mais van aparecendo os mesmos problemas: desigualdade, exclusión… que albergara a vella sociedade. E, nese sentido, por exemplo Xan amósase máis realista ca Mauro. Por que acaban as cousas así? (Supoño que non había outra opción: as persoas eran as mesmas).

Eu non creo que a pequena sociedade que montan non funcione. Está claro que ten un comezo complicado porque, como ti dis, o liderado non era o máis axeitado. Ningunha comunidade é perfectamente harmónica, e a miña idea era que á xente lle levaría tempo sacudir de enriba os antigos vicios, pero aos poucos van logrando que funcione. 

De feito, escollín a mesma canción para abrir o primeiro capítulo e o derradeiro para reforzar esa idea: ao comezo temos a nosa sociedade occidental actual, algo acontece e parece a fin do mundo, pero ao final tamén hai unha sociedade funcional, tamén é o mundo tal e como o coñecen...

Algo máis que queiras comentar?

A última vez que me entrevistaches, cando saquei o Manual, anoxóuseme moito a patronal hostaleira por algunhas das miñas respostas. A ver a quen consigo amolar desta vez...