O festival de narración oral explora lugares singulares na natureza ou en elementos patrimoniais. Facemos un percorrido por algúns dos contos e espazos.

O festival internacional de narración oral Atlántica non só remontou despois da edición do pasado ano, celebrada en boa medida a través de canles dixitais e con aforos moi limitados na parte presencial. É que superou, se cadra, o nivel acadado na súa andaina anterior. Mudou de estación e de espazos. Que desta volta foron, ademais dalgúns máis convencionais, elementos patrimoniais coma castros, castelos, mosteiros, pazos, torres... Para chegar houbo, ás veces, que camiñar polo monte. Para saír, seguir por exemplo un camiño de candís dispostos ao lado dun río.

Din desde a organización que os contos chegaron a unhas 5.000 persoas. Mais non é unha cuestión de número. Senón da experiencia creada por cara actuación. Asegura a directora do festival, Sole Felloza, que seguirán, na X edición, explorando lugares singulares como espazos culturais. E que así sexa. Nós fixemos un percorrido -subxectivo- por algúns dos contos que nos pareceron máis salientables. Mais poderían ser outros.

José Luís Gutiérrez, Guti, na Portela, (A Pobra do Caramiñal)

Xa o ascenso, pola Curota, prometía algo especial. E a chegada a aquel lugar de paz ao lado do río parecía, case, confirmar os presaxios. Guti estaba sentado, ademais, no que poderían ser os restos dunha cabana de pastores. “Nacín entre lobos e en terra de lobos”, dicía. E de lobos contou. E cantou. Como quen sabe, de verdade, do lugar en que naceu. Como quen escoita e entende o monte, porque comprende que somos parte del, da natureza.

Gañou enseguida un público ao que fixo rir. E ao que deixou, ao final, co corazón encollido por unha tráxica historia de vinganza. E coa convicción de que o que alí acontecera non se ía esquecer. Contos de pastores. Do lobiño que baila facendo prácticas de caza. Do lobo aparvado enganado pola loba. De rezos que escorrentan lobos e lobos que din misa. Dunha muller enganada por un señorito que volve, transformada, polo seu. Contos transmitidos por vellos e novos. Algúns, escritos, coma un de Xabier P. Docampo. Guti contou tamén outro día con Leticia Ruifernández na carballeira de Francos (Teo).

Celso F. Sanmartín no dique de mareas, A Cabana, (Ferrol)

Chegar ao dique de mareas, que foi parte das instalacións dun estaleiro fundado a primeiros do XIX, non parecía fácil. Nin os ferroláns sabían. Nin mesmo os militares que se atopaban alí perto. Pero as reviravoltas pagaron moito a pena. A beleza do lugar, recentemente rehabilitado. As luces das beiras da ría acendéndose mentres caía a tarde e Celso contaba. Contos da sabedoría que permanece por moito que os golpistas do 36 matasen o mestre. Da aprendizaxe do concepto de solidariedade por unhas sardiñas, ou dunha vez que no río Deza houbo sardiñas. Do mar que pode verse desde Lalín.

Da vez que o chamaron para contar nunha voda e se enganou de noivos. Reivindicou, coma sempre, a escoita desa xente maior fina en intelixencia e concisa e certeira na palabra á que algúns chaman parva, como engana o tópico sobre os galegos. Acabou, despois, coa pandeireta, con cantigas. Era xa moi de noite e ía frío. Pero máis que houbera. Celso contou tamén na ponte do Pasatempo, en Mondoñedo; en Bonaval, en Santiago; na praza de San Xulián de Vigo, en Paderne ou no teleclube de Luou, en Teo. Contos, sempre, atravesados por unha identidade tan natural como rexa e por un respecto inmenso pola memoria transmitida polos maiores.

Paula Carballeira no parque de punta do castro, (Ribeira) 

Os camiños máis longos, a sesión de narración oral que Paula Carballeira levou a Ribeira, ben podería ser irmá do seu poemario Hai quen escolle os camiños máis longos (Positivas). Xa que ambas apelan a desfrutar do camiño. A deixarse levar polo momento. Como cando as crianzas enredan con calquera cousa, deixando atrás a présa duns pais e nais afeitos a unha vida con pouco tempo para vivir. A contadora foi lembrando, así, a historia das mulleres que atopan a morte despois de vivir con medo.

Ou a dun home atrapado polas palabras diante dunha pantasma. Ou a dun rapaz que atopa unha misteriosa figura feminina nun camiño escuro. Ou as dos mouros que chegaron de lonxe e atoparon aquí unha morte que ninguén lembra. Ou dos espíritos dos páramos. Ou da relación valente da señora María, de 99 anos, coa morte. Semellante compoñente de medo e misterio tiveron os contos de Paula Carballeira no castro de Castrolandín, en Cuntis, onte ela mesma, naquel lugar espectacular, na noite e con fachos, saíu tamén algo asustada. Pois só parecían quedar, no público, non persoas, senón sombras con máscara. Contos de medo tamén contou, para un público adolescente moi atento, Sofia Maul no cemiterio de Bonaval.

Marga Alborés no casco histórico de Santiago

Pasear por Compostela con Marga Alborés pode ser un convite a descubrir outra cidade. Un día poden ser as gárgolas. Outro, esculturas de figuras femininas das que a historia deu relatos cuestionables. Outro, como foi no festival Atlántica, os litorelatos. As historias que contan as pedras. Como a do cruceiro da Estila, que garda a memoria dos irmandiños alí pendurados por orde do bispo Fonseca (pai) ata desangrárense. Ou o periplo vital abraiante da Monxiña do Penedo, do convento Carmelita. Na mesma zona, se se observa o chan -o banco da fonte, a escaleira de enfronte- pódense ver taboleiros de xogos. Na fachada de Santa Clara, Clara de Asís para os turcos coa custodia como arma.

No Parque de Bonaval, unha pedra lembra o nacemento da radio galega. No mesmo parque, as fontes, pías, regos, os restos da mina, son testemuña dun plan hidráulico -o Bonaval acolleu de feito un parque de bombeiros-. Na fachada do convento de San Domingos, a imaxe do santo co can ilustra o soño da súa nai, que se vira parindo un canciño cun facho prendido na boca. Debaixo da imaxe, unha inscrición relata os méritos de Fray Antonio de Monroe, fidalgo mexicano que chegará a ser arcebispo de Santiago. Ao lado, un vello dragón vela pola alma de Jhon Tuorum, un ferreiro que foi un dos símbolos da loita da cidadanía compostelá contra o poder eclesiástico. Na fonte do campo da Angustia, dous epitafios e unha caveira furada. Un pouco máis arriba, a virxe co corazón atravesado.

Marcelo Ndong no Museo do Pobo Galego

O Festival Atlántica incluíu na súa programación a proxección do documental Manoliño Nguema, producido por Filmika Galicia. O director, Antonio Grunfeld, percorre a vida do artista galego-guineano Marcelo Ndong, criado na Cidade dos Muchachos de Ourense. Manoliño Nguema proxecta unha imaxe positiva da inmigración fronte ao discurso de certos políticos e medios de comunicación.

Ao mesmo tempo, a película reivindica a posíbel identidade cultural dual e a memoria perdida dun país que o goberno franquista, tras a descolonización, quixo facer esquecer, decretando por motivos políticos o silencio informativo sobre Guinea. Nada máis se soubo durante anos. Tampouco das bolsas que permitían a mozos guineanos coma Marcelo estudar en España. Parte do obxectivo do filme é demandar a volta destas bolsas. Marcelo Ndong contou tamén historias dos fang na biblioteca de Ferrol, en Bonaval, con Thomas Bakk, e no cruceiro de Roo, en Outes.

Santi Prego nas Torres de Altamira (Brión)

Santi Prego tivera que facer online o seu Teatro máis pequeno do mundo o ano pasado, na edición de Atlántica limitada pola covid. Mais este ano puido levar esta proposta nada máis e nada menos que ás torres de Altamira (Brión), onde o agardaba un público sentado sobre a palla. Neste teatro, de todo pode acontecer. Como algún romance de cego, coma o do matrimonio que morre ensartado a mans de dous mozos “endrogados”. Ou mesmo historias da Coruña, como a dunha muller que leva nunha bolsa os recordos dun vello ou o dun neno tan repugnante que acaban voando cos globos que a tía lle compra por non aturalo.

Tamén un “conto tradicional galego” con feitura de conto de princesas e linguaxe de conto -antigo- para adultos. Santi Prego estivo tamén en Atlántica nos soportais da biblioteca de Ourense. Neste espectáculo, que Prego realizara antes en distintos espazos, collen todo tipo de contos: os participativos, os improvisados, os da tradición oral galega e tamén as historias con bonecos, cun xeito de contar moi visual que bebe moito das fontes literarias.

Cándido Pazó no castro da Croa de Posmarcos (A Pobra)

Houbo que adiar a actuación polo mal tempo pero, finalmente, foi. Antes, Cándido Pazó xa anunciara a súa ledicia por pode contar “en lugares nos que palabra, a memoria haberán de encontrar os máis evocadores ecos”. En lugares de valor patrimonial como o castro da Croa ou o castro de Castrolandín (Cuntis), onde tamén contou. Nos dous sitios botou O peido de Abelardo o Caruncho, unha historia sobre como a bendición da memoria colectiva pode transformarse en maldición.

Un conto continente, como é habitual nel e noutros contadores, cheo doutros pequenos contos, historiñas e lerias, como el mesmo explica. Usando a fórmula Como dicía o outro como comodín, como apertura para estruturar o repertorio en función de cada lugar, do que o ambiente e o público lle inspiren no momento. O peido de Abelardo o Caruncho está inspirado nun conto árabe, O peido de Ahmed, recollido en Os narradores da noite de Rafik Shami que, á súa vez, tirou o conto da tradición oral siria. “Foron”, di Pazó, “dúas sesións ben inspiradoras”, en lugares amenos e montesíos.

Cris de Caldas no claustro do Museo do Pobo Galego

Os de Cris de Caldas foron deses contos que, como por exemplo os de Guti, permiten imaxinar perfectamente o lugar que evocan, aínda que quen escoita non o pisara nunca. Tamén foron contos contedor, deses que envolven outros, como os de Cándido Pazó ou, tamén, os de Guti. Contos como a da vez que esqueceu a chamada dunha xornalista e improvisando, acabou contando unha de curas… na radio dos curas. Ou o de como Divina, a viúva que acabara a casa soa e estudara o fillo e a filla, responde ás faladorías deixando o cura coa boca pechada. Ou o doutra viúva nova que se protexía do acoso dos homes levando con ela a súa neta.

Ou o de como se librou dunha verruga camiñando coa avoa para ofrecerlle ovos a San Benito, axudada por unha veciña máis forte ca un arado. Ou o dun home que concerta unha cita cunha profesional que acaba revelando unha aterradora identidade. Ou de como as beatas, beatas, se acaban achegando ás mozas que montan a festa da parroquia pola súa conta, sen contar cun cura que pretendía mudala de data sen consultar a ninguén. Nexos coas historias da memoria local e por tanto universal de Cris de Caldas amosaron tamén as de Lorena Pinheiro na Capela dos Martores, en San Miguel, Valga. Historias de cando os teléfonos ían a pasos e con moedas. Historias sobre a vida, conectadas coa memoria familiar a través, por exemplo, da pandeireta da avoa Saladina.

Vero Rilo no lavadoiro de Lestrove (Dodro)

Desde as lavandeiras nocturnas enchoupadas en sangue até o traballo colectivo das lavandeiras de Redondela, na illa de San Simón, durante a guerra civil. Vero Rilo e Sonsoles Penadique recolleron parte da memoria oral das lavandeiras, as mulleres que lavaban á beira do río, de xeonllos, fregando con forza a roupa, nunha estampa que formou parte da nosa historia ata hai relativamente pouco. Contos de Manuela Lores, contos de fontes e de río. Contos, como din as contadoras, de poñer os pés a remollo cada día.

Nun ton ben diferente, quizais un pouco desubicada respecto de onde estaba, Eugenia Manzanera buscou tamén unha perspectiva feminina, mais desde o punto de vista do conto infantil clásico, co seu Un, dous, o(u)varios contos en Bonaval, na biblioteca municipal de Ferrol ou en Ponte Nafonso, en Outes. Tirando do humor e da participación do público, contou o do lobo e as sete cabritiñas con nomes musicais; o da creación de Adán para unha Eva aburrida á semellanza do Deus que era Deusa o da muller forte que todas e todos levamos dentro. Unha grande contadora habitual do Atlántica, Charo Pita, participou tamén este ano na programación infantil e na de adultos, contando no Castro de Vilar, Lugar de Froxán, Folgoso do Courel, con May Gorostiaga.

Xurxo Souto no castro de Cidá (Ribeira)

Xurxo Souto prometera levar ao castro de Cidá, en Ribeira, contos do retorno dos homes mariños. E, como el pide sempre ao universo, medrou o mar. Ou polo menos a emoción e a ledicia do público que o escoitaba sentado en fronte dos restos dun castro que non foi tal, senón factoría metalúrxica do século VIII a.C. situada nun lugar privilexiado desde o que o sol fai brillar a ría e o solpor dá ganas de non marchar máis. Xurxo Souto foi el mesmo, en esencia. Comezou cos percebeiros da Torre de Hércules e coa historia dos Diplomáticos, aqueles rapaces da Coruña que querían cantar en galego. E que non querían facer música de Madrid nin de Londres. Senón aprender da tradición propia, das orquestras aos cantos de taberna, de Pucho Boedo aos Satélites.

Contou tamén historias de Galicia como centro do mar. Como lugar cosmopolita e pobo de artistas. A historia do galego que salvou a tripulación dun barco das armas do Frelimo, en Mozambique, por falar galego e saber de países socialistas. Ou a do barco que tivo que volver a terra porque ao cociñeiro faltáballe o pementón. Ou o do mariñeiro que ten que volver á casa en helicóptero porque o gato quedara mudo. Ou as historias, reais e non máxicas, dos petroleiros que provocaron catástrofes nas nosas costas, como O Prestige, que deixou ese exemplo da dignidade dun pobo que apañou o chapapote coas súas mans e cun berro de indignación no peito.

Quico Cadaval no curro de Sabucedo (A Estrada)

Quico Cadaval falou de autoestradas e corredoiras no castelo de Castrodouro (Alfoz) e no Salón Teatro de Lalín. Mais o lugar máis singular no que contou nesta edición do Festival Atlántica foi o curro de Sabucedo. El tíñao ben claro: o curro ten forma de teatro grego. Así que que mellor que contar unha traxedia grega. Comezou, antes, coa Divina Comedia. Falou de nostalxia e de como un veciño que tiña unha vida ideal en Singapur volveu ao saber que outro lle estaba metendo as pitas na súa propiedade. Non coma Ulises, que fora prendendo durante dez anos en todas as silveiras, sobre todo se eran mulleres, antes de volver á casa. Pois hai, explicou, algo espiritual no desexo de voltar á casa, aínda que a paisaxe sexa fea. Coma un emigrante en Rio de Janeiro que voltou para Santa Comba.

O caso é que o propio Quico vivía a súa Odisea particular en autobús para seguir aquilo que o atraía sempre de volta, que era o cheiro da carne asada da súa nai. E, mentres ela cociñaba, e anos despois de convencela de que non vivía en Santiago nunha comuna, unha vez tivo que contarlle o mito de Edipo. Ao tempo que contaba o diálogo coa súa nai, Quico foi desgranando os detalles da traxedia. Como cando Edipo vence a Esfinxe, que Quico convertera nunha loba criminal para manter a atención da audiencia, como fixo, e moi ben, en Sabucedo, facéndolle rir cada poucos minutos. Ou cando Iocasta, como muller, entende todo antes ca o seu fillo-marido e se suicida. Decidindo Edipo sacar os ollos para, desde entón, andar de cego polas feiras. E todo para que a nai de Quico, ao final, lle confesara que quería saber quen era Edipo porque lera nunha revista que Paquirrín tiña Edipo coa Pantoja.

Manolo Gago, con Mano Panforreteiro e Teresa Jareño, no castelo de Castrodouro (Alfoz)

Manolo Gago andou tras o sangue das pantasmas en Mazarelos, en Santiago, e lembrou algúns heroes que dormen, outros que resisten e outros que mudan no castelo de Castrodouro, en Alfoz, onde tamén estivera no Festival Atlántica Quico Cadaval. Gago falou, por exemplo, do misterio dos restos do Apóstolo na catedral de Santiago. De restos óseos que non estaban ou non se correspondían. De lendas construídas ao servizo do poder. Lembrou, tamén, como a paisaxe galega de castelos se transformara por efecto das revoltas irmandiñas. Uns heroes, os irmandiños, que non eran revolucionarios no sentido actual, senón homes que querían leis contra os abusos. Pois a memoria destes heroes, asegurou, parece perdida cando se visitan os castelos galegos que quedan en pé.

E coa historia de Santiago, e de Galicia, ten que ver tamén a actuación que tiveron Avelino González e Pep Bruno na colexiata de Sar. Pois ambos contaron historias de andantes no final do Camiño de Santiago. Avelino estivera tamén en Atlántica noutro lugar ben especial, a Alvariza de Ramón, na Finca Zarra dos Curtizos, en Zobra (Lalín). Na colexiata de Sar contou, por exemplo, un conto de homes paleolíticos e mulleres neolíticas. Das diferenzas entre homes e mulleres -a favor das segundas- para soltarse e botarse a bailar. Pep Bruno, pola súa banda, lembrou, por exemplo, os seus avatares como xenro demasiado rápido ao falar dicindo que lle gustaba o campo. Pois, para demostralo, pasou anos deslombado traballando na terra mentres os seus cuñados lle lembraban cando lle gustaba o campo. Puxo a proba, tamén, a cultura rural do público preguntándolle que facer cando un se atopa, de repente, cunha ánima.