A poesía foi non milagre, senón verdade. Ou procura da mesma. Nun mundo no que, como dicía Elisa Lucinda, mentres avanza o fascismo, tentan “facernos crer que somos menos dos que somos”. Foi mostra de diversidade. De sensibilidade. De empatía. Da forza da palabra e do pensamento. Aconteceu entre Santiago e A Coruña, durante uns poucos días dun intenso programa coa literatura como centro, mais coa hibridación artística como filosofía. Chamouse ‘Alguén que respira!’ e xuntou máis de medio cento de poetas, performers, músicos, actrices e actores.

“Eiquí na Compostela de Bernal de Bonaval, de Roi Fernández, de Rosalía de Castro, respira a peito cheo a grande verdade do mundo”. Así o dixo Xosé Luis Méndez Ferrín, na súa lectura en Compostela do Manifesto do Día Mundial da Poesía, emulando a Luís Pimentel mais expandindo, quizais, o significado da súa coñecida definición da poesía como a “grande milagre do mundo”. “A poesía” -dixo Ferrín- “latexa na historia e pode pular pola súa transformación, ou ser indiferente á chamada da esperanza. Porque o humano naceu libre para revoltarse”. Tamén a poesía -engadiu- “se fai carne en movemento expresivo. Velaí os corpos concelebrándose con aqueles que ollan”. E diso tivo moito ‘Alguén que respira!’, que este ano chegou á súa segunda edición. Corpos respirando xuntos, como dicía o seu director, Antón Lopo.

“O festival comezara realmente na capital galega, o 21 de marzo, Día Mundial da Poesía, con foguetes, mostra da vocación de “auténtica festa popular” do ‘Alguén que respira!’”

Entre eles, o de Méndez Ferrín, que compartiu o primeiro recital do ‘Alguén que respira!’, no Teatro Principal de Santiago, coa romanesa-portuguesa Golgona Anghel, o asturiano José Luis Piquero, a catalana Sonia Moll, os galegos Estevo Creus e Pilar Parallés e o chileno Raúl Zurita. “E entón/ apareces ti/ suxeitándote a un corpo/que respira”, di Estevo Creus no seu último libro, ‘O lugar que non hai’. Versos que dialogan co seu celebrado ‘Teoría do lugar’ e á vez co nome e o cerne de ‘Alguén que respira!’: “E que non o ves?/ Non?/ Non o ves?/ De verdade que non o ves?/ Por que non me dis que non o ves?/ É doado:/ non o vexo/ non alcanzo/ non chego/ non ves?”, pregunta Creus en ‘O lugar que non hai’. Os seus versos, xunto cos de Raúl Zurita, foron dos máis celebrados polo público compostelán do ‘Alguén que respira!’. 

Zurita partillara coa galega Silvia Penas -e con Anxo Quintela como moderador-, esa mesma mañá, o primeiro dos “cafés con Moha” que acolleu o ‘Alguén que respira!’, espazos para o debate arredor de diversas dimensións da poesía. Mais o festival comezara realmente na capital galega, o 21 de marzo, Día Mundial da Poesía, con foguetes, mostra da vocación de “auténtica festa popular” do ‘Alguén que respira!’. “Dez minutos de estouros que pretenden sacudir o corazón dos santiagueses para abrilos ás experiencias da poesía como signo da indagación na verdade”, dicía a nota remitida aos medios pola organización. Mais esa mesma vontade popular manifestouse, se cadra, tamén noutro dos actos desta primeira xornada do ‘Alguén que respira!’ en Compostela: o reencontro dos membros do colectivo Ronseltz, que estiveron acompañados pola crítica Helena González e o editor Francisco Macías.

“Nunca pensei que volvería velos xuntos”, dicía Antón Lopo ao presentar a Manolo Cortés, Xabier Cordal, Xoán Carlos Rodríguez, Serxio Iglesias e Miki Nervio. E a conversa entre eles: informal, espontánea -pautada só polas preguntas de Helena González-, un pouco caótica e marcada polo humor, foi toda unha metáfora -ou imaxe, máis ben, bodegón mediante- do que, efectivamente, foi Ronseltz: aire fresco. Independentemente das interpretacións que viñeron despois. Explicábao ben, quizais, Manolo Cortés: “O mito é o que ten”, dicía. Comeza a “inflarse” e pódese acabar “perdendo a perspectiva”. Tamén Xabier Cordal, de xeito máis performativo, co seu poema “Oe”. Berrando “oeo”, “oeooo” e dando, a seguir, as grazas. “Hai moito que rascar aquí”, comentaban despois os seus compañeiros.

Mais, alén das bromas, algunha cousa contaron de como fora todo aquilo. Ademais de xuntarse nos bares e viaxar en Renault 5, crear, primeiro de nada, unha revista literaria -co mecenado de Xosé María Dobarro- que levaba incorporado un misto por se o lector decidía queimala. Xuntar, despois, -facendo Miki Nervio de “censor” ao separar o grao da palla- poemas para facer un libro. Armar recitais e/ou presentacións, coma aquela na que un tipo borracho os insultaba porque a quen quería ver era a Albert Pla, que viña despois. Inventar títulos coa técnica do cadáver exquisito. Escribir dedicatorias coa axuda dun catálogo de dinosaurios. Mesmo agasallaron o público do Teatro Principal de Santiago cunha nova versión dun dos poemas máis famosos da historia da literatura galega, o de Uxío Novoneyra e a concentración parcelaria. A advertiron, ao final, de que todo o que dixeran era mentira. Parodia. Ronseltz mesmo.

“Ronseltz agasallou o público cunha nova versión dun dos poemas máis famosos da historia da literatura galega, o de Uxío Novoneyra e a concentración parcelaria”

O ‘Alguén que respira!’ continuou na súa segunda xornada compostelá expandindo formatos -cun slam poetry-, fundindo expresións artísticas -coma o rap de García Mc e a percusión de LAR Legido- e seguindo coa aposta polo encontro entre culturas. Esther Carrodeguas fixo de mestra de cerimonias -sen cerimonias- no slam, no que o público compostelán seica -contou ela mesma- demostrou saber máis sobre poesía galega ca o coruñés, pois no slam da Coruña, celebrado o día anterior, fora menos fácil escoller un xurado a través dun concurso entre os membros do público para adiviñar nomes de autores e autoras de títulos da poesía recente. Juanma LoDo puxo música ao slam, no que mediron as súas forzas Silvia Casal, Malvares de Moscoso, Carmen Conde, Clara Gayo, Iolanda Zúñiga, Vanessa Glemsel e Luix Kaf. 

“Compra a túa felicidade/ Vende a xustiza”, dicía Silvia Casal, unha das descubertas -en canto a novas voces poéticas- do festival. Co mesmo ton reivindicativo, cadaquén co seu estilo, foron sucedéndose o resto das saídas ao escenario deste slam no que, por momentos, parecía xurdir un diálogo -non buscado- entre os participantes.“Isto non é un poema. É un tratado de botánica./ A min educáronme para ser unha nena vexetal./ Queda, calada, sin opinión nin descernimento. Fráxil. Ornamental”, proclamaba Carmen Conde, despois de que a propia Esther Carrodeguas introducise o slam cun poema, tamén, feminista, sobre, entre cousas, foder e non ficar fodidas. Desde unha perspectiva menos explícita, mais non menos efectiva, Iolanda Zúñiga invocaba tamén as relacións de poder e a imposibilidade de saír, delas, indemnes, e Clara Gayo recitaba un dos que quizais foron un dos mellores textos da noite, sobre vidas precarias a bordo dun caiuco, nun mar insolidariedade e abandono no que só queda convocar a fe en Alá.

“Seguiu ao slam -que gañou Carmen Conde- unha actuación dos bertsolaris Jon Maia e Amets Arzallus, que achegaron ao público do Principal esta tradición de literatura popular vasca, con conexións coa regueifa galega”

Seguiu ao slam -que gañou Carmen Conde- unha actuación dos bertsolaris Jon Maia e Amets Arzallus, que achegaron ao público do Principal esta tradición de literatura popular vasca, con conexións coa regueifa galega, con versos cantados e improvisados segundo unha rima e unha métrica. “Moitas veces pensamos” -dicía Jon ao pouco de comezar- “que os nosos idiomas pequenos poden limitarnos, pero é ao contrario. A nós sérvenos para viaxar”. Foi o propio público o que lles propuxo as pautas a partir das que eles improvisaban tras pensar só uns segundos -desde serie de palabras rimadas a dous personaxes metidos nunha situación ou un tema de actualidade-. Entre as máis froitíferas, en termos de texto -pois humor e inxenio non faltou en ningún momento- estiveron a historia sobre Feijóo visitando a Marcial Dorado no cárcere, a do “gran fusilamento disfrazado de suicidio” do Mediterráneo, -recitada por Amets, en confluencia con Clara Gayo- ou a do verquido do barco afundido en Francia que, inevitablemente, acabou levando ao Prestige. “Fronte a algúns que queren oprimirnos” -sinalou Jon ao despedirse- “nós seguimos a ter a nosa casa, que é o noso idioma”.

Comezou, despois, a última sesión da segunda xornada do ‘Alguén que respira!’ a poeta Oriana Méndez, que evocou “a sombra das que atravesaron/ o camiño da terra e/ abandonaron o río e/ proletarizaron por primeira vez a súa/ estirpe en favor dos nomes propios, que/ o poema sinale: Massó, Álvarez/ e sexan iluminados os corpos/ que traballan”, facendo agromar, unha vez máis no ‘Alguén que respira!, a poesía social que, vindo dos 90, se expande a partir dos 2000 e, á vez, se afasta e se achega á tradición que a precedeu.

Mostra disto mesmo fora, no slam, a intervención de Luix Kaf, coa que non deixou, tampouco, de dialogar -dando máis pistas sobre os fíos que tecen a os nexos entre poetas- a actuación de García Mc, que se uniu á linguaxe performativa de LAR Legido. Sobre o escenario, unha formigoneira que acabou facendo de batería e unha cinta de “moi fráxil” que acabou envolvendo a García, que tivo que liberarse cunhas tesoiras. Na voz de García, a necesidade de (re)construír as cousas, a loita indíxena pola sobrevivencia fronte á contaminación da auga, o medo a ser un mesmo, a confianza na unión dos subalternos ou a busca da verdade fronte á manipulación. Nun momento, LAR acabou cun platillo na cabeza, un ramo de flores nunha man e un porquiño na outra. Pero iso é outra historia.

Chegou despois Lucía Aldao que, tras celebrar a oportunidade de actuar nun teatro, e para só recitar, leu varios dos poemas do seu ata agora único libro publicado, ‘Todo isto antes era a noite’. “Sáese de todo, menos da beleza”, di un destes versos que chaman pola poesía que é, á vez, vida e obra. Que podería ser tamén -como a vida nocturna- o alicerce da creación de El Velcro, (Pablo X. Suárez e Dudu), os encargados de pechar a segunda noite compostelá do festival e mostra, tamén, desa Babelia de pobos que se entenden falando distintas linguas, como dicía un dos temas -cantados en asturiano-, con letras tan ácidas como divertidas que recrean un universo underground con reminiscencias dos 80. Pablo X. Suárez participara ese mesmo día pola mañá no segundo dos cafés con Moha, compartindo con Sonia Moll unha mesa moderada por María Obelleiro, tras a que veu outra na que Marta Dacosta, Luís Tosar, Henrique Alvarellos e Mario Regueira debateron sobre a poesía e os seus espazos na sociedade, con Caetano Díaz como moderador.

A terceira xornada do ‘Alguén que respira!’ colleu a quenda deixada por El Velcro coa actuación de Rabuda e Nuria Vil. Un espectáculo “punk” e “gamberro”, segundo Antón Lopo, que foi ademais unha das nove estreas que puideron verse no festival -a maioría delas concentradas neste terceiro día-. Unha volcánica Nuria Vil saíu ao escenario para, moitas veces, berrar versos antiopresivos sobre falsas liberdades, silencios aprendidos, vidas escravas, corpos pequenos aos que hai que ensinar a loitar ou fillas ninguneadas que poderían devir fillas poetas. Durante uns minutos, cedeulle ademais o escenario á poesía tamén contranormativa, descarnada e libertaria de Vanessa Glemsel. Tocoulle despois a Afonso Traficante con ‘Zunido’, un espectáculo no que a voz convive coa improvisación co vifráfono para recrear paisaxes vexetais e emocionais ligadas, quizais, á memoria da infancia.

“Mónica Camaño presentou o seu ‘O camiño de Ofelia-alien’, que tomou ‘m-Talá’ de Chus Pato como punto de partida”

Continuando coas estreas do festival, Mónica Camaño presentou o seu ‘O camiño de Ofelia-alien’, que tomou ‘m-Talá’ de Chus Pato como punto de partida. Este poemario -explica Camaño no libro ‘Alguén que respira!’, con deseño de Manolo González, no que se recolle o programa do festival e biografías e textos dos participantes-, “entalóuseme. Ou máis ben, un corpo, o de Ofelia, alien: viaxeira das estrelas, pediu outro estar. E niso andei: fracturei, cardei, trencei… manipulei as palabras de Chus para facer un corpo para Ofelia, alien, acuática, narcotizada ou liminal”. “O que conta” -di a peza- “non é ser Ofelia ou non, é non tecer unha coroa para unha morte propia”. Ofelia e Xulieta, a man castradora -ou violadora- do autor -patriarcal-, corpos sometidos por un suposto mandato biolóxico ou, o que é peor, por unhas construcións intelectuais que alicerzan a opresión. Corpos que precisan botar a andar sós. Libres. “Onte deixei de matarme./ Hoxe saio á rúa envolta en toxos e flores. Respiro”, acaba o texto.

Tamén Alfredo Rodríguez partiu de textos alleos -de Xela Arias, Olga Novo ou Xesús Castro, entre outros- para tecer ‘No espazo que nunca che dixeron’, un proxecto coa identidade como eixo. “Se non te miro”, explica no libro do festival, “non existes. Se non me miras non existo. Aquí… estou? Baleirémonos para enchernos, para seguir, para estar… ou para ser?”. Unha gravación da voz da propia Xela Arias, reivindicando a poesía como un xeito de indagar na orde das cousas, forma parte desta peza, que incorpora tamén os seus versos “Vide./ Convídovos ó espectáculo de non ser para ser de todo./ Vide que vos convido./ A vis ver./ Ven que te reto./ A te ver ti a ti desde ti en ti”.

Non baixou, despois, a intensidade do ‘Alguén que respira!’ co seguinte espectáculo de produción propia do festival, unha performance de Féliz Fernández realizada a partir de poemas inéditos do seu irmán Xabier, morto no 2011. Nin coas tres paradas de Silvia Penas, realizadas a partir de tres cantigas de amigo, de Johan Zorro, Johan García de Guilhade e Martín Códax. Tres lugares transfronteirizos, liminares, coma o seu último libro-disco, ‘Fronteira Paraíso’. O primeiro, canto para o seu fillo. O segundo, canto a Lisboa, a cidade na que se sentiu, por primeira vez, desarraigada. E a terceira, canto para súa nai, a través de Vigo, de Martín Códax e de Germán Coppini. Foi esta última parte, a da memoria da nai traballadora, a que arrincou máis aplausos dun público que xa percorrera, ese mesmo día, sendas de moi distinta pegada emocional. 

“Elisa Lucinda chamou pola liberdade, celebrou a vida e a beleza e non deixou, en ningún momento, de entusiasmar un público que levaba tres días anegado en poesía” 

Mais o ritmo, e a enerxía, volveron ascender aínda despois coa actuación poético-musical da brasileira Elisa Lucinda, coa súa mensaxe antifascista, antirracista, feminista e, en xeral, en consonancia co ton emancipador de todo o festival. Proclamou, varias veces, a “necesidade da poesía” fronte ao avance mundial do fascismo. Defendeu a afirmación das culturas oprimidas, a educación dos nenos para que nin maten mulleres nin se maten entre eles. Lembrou a súa nai, falecida nun accidente. Denunciou a desigualdade e a pobreza, as imposicións da moda, a ditadura vestida da democracia da ultradereita. Chamou pola liberdade, celebrou a vida e a beleza e non deixou, en ningún momento, de entusiasmar un público que levaba tres días anegado en poesía.

Antes deste espectáculo final tivera lugar, en exclusiva só para grupos pequenos, o ‘Atravesei a cerca’, unha das máis especiais apostas do festival, que saíu do escenario e do patio de butacas do Principal para acoller, en áreas habitualmente inaccesibles para o público coma as terrazas, os cameríns, o faiado ou as áreas administrativas, pequenos -e á vez grandes- recitais, con Margarita Ledo, Gonzalo Hermo, Alejandro Palomas, Ana Romaní e Chus Silva e Elena Medel. Esta última compartira pola mañá un dos cafés con Moha -no ambigú do teatro- con Wladimir Vaz e Miguel Anxo Fernán-Vello, coa moderación de Daniel Salgado, ao que seguiu unha conversa sobre poesía en escena, moderada por Francisco Novo, con Margarita Ledo, Mónica Camaño e Elisa Lucinda.

Na Coruña, o Alguén que respira! -organizado en Santiago pola concellería de Cultura, co apoio da Xunta- manifestouse a través de Tribuna Pública, experiencia desenvolvida desde o concello baixo a dirección de Xoán de Nieves. Tribuna Pública foi escenario do torneo de slam, presentado tamén con Esther Carrodeguas e con música de Juanma LoDo, no que participaron Duke Sam, Celia Parra, Vanessa Glemsel, Clara Gayo, Silvia Casal, Carmen Conde, Iolanda Zúñiga e Luix Kaf. Visitaron, tamén, A Coruña, El Velcro, aínda que o acto quizais máis celebrado foi a intervención de Raúl Zurita.