'Atlas' é un mapa poético co que Alba Cid percorre os cinco continentes, máis un polo, e co que gañou o Premio Nacional de Poesía Joven Miguel Hernández do Ministerio de Cultura

Un mapa poético que percorre os cinco continentes, máis un polo. Unha homenaxe, tamén, a distintos proxectos que, ao longo da Historia, tentaron cartografar o mundo natural e social ou mesmo o universo. Un percorrido por expresións e prácticas culturais afastadas e, ao mesmo tempo, próximas. Unha exploración, tamén, do extraordinario de obxectos ordinarios, baixo a que agroman tensións e afectos. Así é Atlas, o libro co que Alba Cid gañou o Premio Nacional de Poesía Joven Miguel Hernández do Ministerio de Cultura. 

Atlas é un mapa que percorre os cinco continentes e un polo. Algúns dos textos foran publicados anteriormente. Como armaches este mapa? 

O certo é que o Atlas foise armando a si mesmo, cun grao de autonomía importante. Foi ao compilar os poemas e o ensaio final, escritos nun arco temporal duns cinco anos, cando percibín que unha das arquitecturas posíbeis, honestas, era un atlas. Porque os poemas escollían enclaves, termaban de obxectos alleos, xogaban a reescribir a historia natural de diferentes especies. Acabei sentíndoo como un atlas persoal e libre, potencialmente infinito, e deixeino ser.

Atlas é un mapa que, ademais, fala doutros proxectos que, ao longo da Historia, tentaron cartografar (situar, entender) o mundo social, o mundo natural ou mesmo o universo. É Atlas un mapa feito deses outros mapas? En que sentido é, en parte, un poemario homenaxe á procura humana do coñecemento sobre o mundo?

Si, Atlas tamén é un mapa de mapas. Paréceme moi relevante esa última lectura, a de que o poemario homenaxea a procura humana do coñecemento sobre o mundo, porque hai certa pulsión celebratoria por tras de moitos acenos e homenaxes do libro, mesmo por tras das etimoloxías. Aínda que se trate de materiais de diferente natureza, hai algo común ás artes citadas nos poemas e ás artistas da dedicatoria.

Pode ser Ed Ruscha sobrepoñendo nun lenzo extractos da fala cotiá ou un monxe do XVI imprimando unha tea de araña para pintar sobre ela: calquera deles me ensina a ver, ou consegue acompañar a miña experiencia do mundo. Pero á vez, paréceme xusto lembralo, hai un compoñente forte de liberdade no Atlas, porque aquelas cousas que ligamos naturalmente escapan ao noso control: é simplemente quen somos, batendo contra o mundo, que diría Anne Carson.

O mapa que o libro traza detense en expresións e prácticas culturais diversas: un cadro, unha fotografía, un libro, unha columna de recordo, unha arte de pesca… E todos se refiren, no fondo, ao mesmo. Hai como unha vontade de subliñar a similitude, a proximidade cultural, como evitando o discurso do “exótico”. Hai algo diso? Por que?

“Establecer semellanzas pode atentar contra a singularidade daquilo que nos interpelaba en primeiro lugar”

Coido que ese denominador común que sinalas ten máis que ver coa miña ollada que cunha procura deliberada. Refírome á vontade de indagar en prácticas culturais alleas, mesmo de trenzalas con outras que coñecemos, e facelo sen deixar de ser consciente do perigo das analoxías, de que establecer semellanzas pode atentar contra a singularidade daquilo que nos interpelaba en primeiro lugar. Paréceme útil recorrer á imaxe da capa, á fotografía de Matthieu Paley para isto, porque dese grupo de rapazas xogando ao voleibol no norte de Paquistán capturoume, penso, o contrario do exotismo: a naturalidade e o xogo, o movemento e a complicidade que se lles intúe, malia estaren nun escenario que identificamos de inmediato como alleo.

Son, en realidade, poemas longos, bastante narrativos, que lembran nalgún momento a literatura clásica. E aí hai como outro encontro, entre a literatura quizais grega e a contemporánea, da que citas múltiples referencias como dedicatoria. Hai, en canto a forma, algunha vontade de trazar aí tamén un encontro, e en canto a formas de dicir?

Cústame sinalar todos os sedimentos, non só porque considero a creación como un diálogo intrincado e intenso, senón porque creo que unha non escolle as súas influencias, ou non de todo, son máis ben elas as que te escollen a ti. Algo similar di Gamoneda na cita que abre a dedicatoria: “[as invocacións] viñeron a min coma liques inevitábeis”.

Para min, o poema é un punto de encontro en múltiples sentidos: desde a conciencia de que calquera obra sempre converxe dúas veces, cando menos: a primeira, para quen a crea, e a segunda, para quen a recibe. Mais, sobre todo, o poema é un punto de encontro porque procura unha contigüidade de sentidos sutil, aquilo que a cortiza nos di da árbore, o intento de capturar algo que queda do outro lado, sempre do outro lado, pero que a imaxinación poética consegue rozar.

A perspectiva desde que a voz poética fala podería ser a dunha naturalista, unha antropóloga ou unha historiadora. É como unha voz que observa desde fóra, mais sendo consciente do eu e do nós, sen pretender unha sorte de obxectividade distante. Desde que perspectiva quixeches, nese sentido, situar esa voz ou voces poéticas?

Eu diría que as voces do poemario son todas esas cousas e ningunha delas a un tempo, ou que é ínfimo o grao de “pureza” desa naturalista, antropóloga ou historiadora, e talvez aí resida parte da singularidade desa ollada. Do mesmo xeito que non hai unha única voz, tamén hai personaxes ou sombras de personaxes (a “pequena occidental”) polo libro adiante, pero non houbo planificación neste sentido, senón intuición e un posicionamento que lle debe moito ás propostas poéticas que máis me interesan.

Moitas veces, o punto de partida do poema é un obxecto ordinario que é tamén é extraordinario. Como unha pintura feita en tea de araña, por exemplo. O libro reflicte, de feito, bastante fascinación polos obxectos, malia estar inzado de referencias intelectuais (non materiais). Buscaches, dalgún xeito, un equilibrio niso?

“Por moito que Atlas poida lerse como un libro inzado de referencias ou xogos intelectuais, o terreo do sensorial é fundamental no proceso creativo”

Rotundamente non, non foi un equilibrio buscado, pero paréceme fermoso que o percibas así. Eu escollo crer que todo o que vemos garda unha historia ou pode levarnos a ela, que é un interruptor ou unha caída libre, que nada desaparece por completo mentres saibamos observar... e por moito que Atlas poida lerse como un libro inzado de referencias ou xogos intelectuais, o terreo do sensorial é fundamental no proceso creativo. 

Hai cousa dun ano, antes das corentenas, dera cun artigo que afirmaba que tres cuartas partes da rapazada de Reino Unido (5 aos 12 anos) pasaba menos tempo fóra ca unha persoa en prisión. O dato impactárame, e sendo moitas as lecturas que del podemos facer, a min cústame concibir a creación, ou a historia, sen a experiencia directa. Ese ser sen necesidade de tocar é unha das trampas das plataformas dixitais, e ameaza con converterse nunha das trampas da nosa época histórica.

Se o espazo está moi presente neste poemario, tamén o está o tempo (os diferentes tempos históricos ou, simplemente, o paso do tempo). Por que un dos poemas do ciclo americano di que cando entendamos o tempo só nos quedará derramar a linguaxe?

“O xogo de capas, a superposición e o contraste temporal reaparecen naquilo que escribo, e que neses transvases, nese movemento de terras, suceden cousas”

Quen sabe o porqué último dese verso! John Ashbery, que era algo rosmón ante a insistencia da crítica en “abrir” a súa poesía, adoitaba dicir que non se vía capaz de facelo, sobre todo por crer que a súa poesía era a explicación. Como se o seu pensamento fose á vez a poesía e o intento de explicar esa poesía, mais tendo presente que a poesía comeza e remata sempre fóra do pensamento. Algo disto querería reivindicar eu tamén, síntome moi identificada con esa concepción.

Con todo, si podo confirmar que o xogo de capas, a superposición e o contraste temporal reaparecen naquilo que escribo, e que neses transvases, nese movemento de terras, suceden cousas. Hai alguén que podería falar disto con propiedade, alguén que o subliñou no seu día. Con motivo da presentación do libro en Ourense, en xaneiro do pasado ano, Chus Pato salientara que o Atlas estaba escrito desde a supervivencia, desde o anacronismo e desde a montaxe, facéndose cargo desa liña divisoria que é a vangarda histórica. E a min fáiseme unha lectura sagaz, acertada, que lle agradezo moito.

En relación co anterior, nun libro que fala de mapas, con poemas cheos de imaxes, hai partes nas que o texto dialoga coa ilustración ou máis ben a ilustración faise tamén texto, poema. Hai, nese sentido, como unha predominancia do visual, mostrado ou suxerido. Por que?

Eu escollería precisamente esa segunda idea, a de que a imaxe poida facerse texto ou textura do poema. Que leamos tamén o poema na súa “fisicidade”, na súa condición de obxecto, que os materiais nos interpelen no camiño, e penso na textura documental dos libros de W. G. Sebald, ou máis recentemente, no Nox de Carson. Ademais, como teño comentado, introducir os gravados, as postais das barcas volteadas de Équihen-Plage ou as cartas de navegación polinesias permite que a voz abandone un lugar central, e non menos importante, rebaixa certa necesidade descritiva.

Dicíndoo de xeito tópico, non sempre me interesa “pintar con palabras” esas realidades-detonante, nin moito menos: o poema comeza un paso máis alá dese encontro co descoñecido. Pero seguramente haxa outras razóns. Por poñer un caso, desas representacións de eclipses como astros a mirarse nun códice de mediados do XVI que abren e pechan o libro, interpelábame o misterio, mais tamén me interpela a percepción dun tempo dobre, algo tan común na fotografía, certo xogo circular.

Por veces, aínda que de forma sutil, aparece certa tensión, certa violencia. Comparas, por exemplo, unha conversa entre amigos cunha pelexa de artes marciais. E é posible que esa tensión estea relacionada coa comunicación, coa linguaxe. Que tensións aparecen, nese sentido, en Atlas? Tamén aparecen os afectos...

“Atlas permitiume explorar o mundo dos afectos e tamén puntear moitas tensións, que van da complexidade das relacións humanas á significación da arte, dos lugares, as contradicións da historia e dos relatos sobre a historia” 

Ese poema arranca cunha escena marco, a conversa de dúas amigas nun bar, e aquilo que é comparado cunha arte marcial (co wing chun, para máis señas) é a concepción do amor dunha das amigas. Lonxe de lecturas impresionistas ou rápidas, máis alá das plantas e as fascinacións, está o que verdadeiramente quería contar. Atlas permitiume explorar o mundo dos afectos e tamén puntear moitas tensións, que van da complexidade das relacións humanas á significación da arte, dos lugares, as contradicións da historia e dos relatos sobre a historia.

Como foi para ti recibir, con este poemario, o premio nacional de poesía xoven? 

Unha sorpresa e unha honra grande, tanto polo seu significado como pola nómina de persoas premiadas, entre as que se atopan poetas que teño nos estantes, que levo tempo lendo con atención. Que chegase a semana seguinte á nova do Nacional para Olga Novo só intensificou a alegría. E non esquecerei o rebumbio dos primeiros días, síntome moi afortunada por vivilo como unha alegría compartida.

Despois do teu premio -que veu algo máis tarde do de Olga Novo- destacouse bastante o recoñecemento que está a recibir a poesía galega. E así é. Es critica, experta en poesía. Podería, a necesidade de subliñar a presenza dunha poesía nunha lingua minorizada, esaxerar ás veces un pouco o discurso sobre a súa calidade e variedade? (Que é xa como un tópico…)

É un dos posíbeis efectos, por suposto, esa suposta “idade de ouro” da poesía galega, unha etiqueta á que, por outra banda, xa van pesándolle os anos e cada vez máis voces, desde a creación e desde a crítica, matizan atinadamente. Con todo, a min gústame insistir en que, sexa por vía do contraste con outros panoramas literarios, sexa por vía da experiencia (compartindo ou presentando poesía galega fóra da Península), a variedade de propostas poéticas é notable, como innegable resulta que, en máis dun caso, a poesía galega contemporánea foi quen de “adiantar” exploracións temáticas ou abrir liñas de fuga.

O que si é certo é que a poesía ocupa un lugar especial, no aspecto simbólico, na literatura galega. E nela teñen un peso elevado -comparado coa narrativa ou o ensaio- as mulleres. Que significa, para ti, ese lugar das mulleres na poesía galega? (O xénero que, durante tempo, se “reservaba” ás mulleres por supoñerse máis emocional…)

“O que cabería preguntarse aínda hoxe, penso, é que renuncias, que esforzos persoais continúa a supoñer a creación”

Non se trata dunha conxunción simple, pero semellan claros certos condicionantes: dunha banda, a centralidade simbólica e o poder lexitimador da figura de Rosalía de Castro; doutra, que a poesía fose debuxándose no panorama literario galego como un xénero de acceso máis amable, con circuítos particulares e unha menor dependencia do mercado. En certo modo, un xénero no que as cartas non están tan marcadas. O que cabería preguntarse aínda hoxe, penso, é que renuncias, que esforzos persoais continúa a supoñer a creación. Nun plano máis persoal, como lectora e autora, ese peso da autoría feminina resulta máis ben reconfortante, un ámbito dinámico no que atopar resonancias.

Algo máis que queiras salientar do poemario? Estás escribindo algunha outra cousa?

Coma nos contos clásicos, nos que hai por veces un paso entre reino e reino a través da espesura, o Atlas e os traballos derivados do premio reclaman ese transo e os seus tempos, pero escribo. Se algo quero dicir é grazas, foi e continúa a ser moi emocionante sentir que o Atlas é percorrido coa mesma liberdade coa que foi escrito, que as fascinacións que contén poden compartirse.