Xacarandaina fan 40 anos de andaina. E celébrano cun CD recompilatorio de gravacións feitas no 1981, 1990, 2006 e 2018. Un percorrido pola historia da música tradicional galega. Falamos con Quique Peón, director do grupo coruñés, deste disco e da traxectoria de Xacarandaina, a responsable de boa parte das recollas sobre as que se ergueu non só a conservación do baile e a música tradicionais galegos, senón moitas evolucións actuais do folclore cara ao folk.

Aínda había pouco que morrera Franco cando Xacarandaina nace. Como era entón a receptividade social cara a música tradicional? Ti comezas aos 14 anos, e con 18 xa es o director da Xacarandaina.

Durante a ditadura non deixara de haber amor pola tradición, pero si que a guerra marcara un antes e un despois en aspectos como as foliadas, que deixa de habelas, polo que si: estaba todo bastante deixado. A nivel tradicional, puro e duro, deixouse de bailar en moitos sitios. Cando nós comezamos, faciamos aquilo de corazón, porque nos gustaba: tampouco o tiñamos, entón, máis pensado, máis madurado...

Eramos moitos grupos, que nos viamos nos concursos, nos festivais… Nós, en concreto, saímos, dalgunha maneira, de Coros y Danzas, que era de onde viñan os que foron os nosos profesores. Coros y Danzas era dos mellores grupos que había entón en España. Tiñan unha técnica de baile bastante boa, a nivel de movemento

E as recollas? Comezaron xa daquela?

Pois as recollas comezaron porque o repertorio que tiñamos era o de Coros y Danzas. Existía esa necesidade, de ampliar o repertorio, e unha vez unha rapaza do grupo dixo que podiamos ir a Moldes -que alí estaba María de Loureiro- para falar con ela… Alá fomos, e así comezou. Primeiro simplemente porque nos gustaba, por amor á terra… e despois xa sabendo que aquilo que estabamos recollendo tiña un valor patrimonial, e que ou se recollía ou morría, porque era xente xa maior. Foi así xurdindo un movemento grande por todo o país: non eramos nós sós.

“Os que viñeron despois xa puideron mirar por nós”

E non era fácil. A música é máis fácil de interpretar, pero no caso do baile é máis difícil, porque non tiñamos base: non había por quen mirar, e precisas moitos informantes para saber como era un baile. Os que viñeron despois xa puideron mirar por nós. Tamén metemos a pata, despois corriximos cando soubemos máis… Pero foi unha época marabillosa.

Como vos recibían nas casas naquel tempo? Algo que comenta bastante a xente que fixo recollas é que os informantes -e sobre todo as mulleres- non daban importancia ao que sabían. Menosprezábano, tiñan interiorizado que aquilo non valía nada. 

Nese aspecto o traballo de recolla foi duro, si. Para o baile, como dicías, fanche falta moitos informantes. Nós petabamos as portas que fixese falta: o alcalde, o cura… quen fose que puidese axudarnos a chegar aos informantes. Ademais, eramos moi novos: eramos uns nenos e moitas veces, si, cerrábanche a porta e dicíanche que alí non había nada diso. Eles mesmos menosprezábano, si. Dicían que eran “cousas da aldea” sen importancia. Non lle daban valor ningún, e iso que había bailaríns extraordinarios, que igual practicaban só dúas veces á semana: cando ían ao baile… Unha auténtica marabilla.

“Eramos uns nenos e moitas veces, si, cerrábanche a porta e dicíanche que alí non había nada diso”

A escola existiu desde o principio? De que maneira a escola nutre o grupo?

Niso xa estabamos guiados por Felicitas Sanleón, que non naceu aquí pero veu para Galicia aos 13 anos e sempre estivo moi implicada. Estivo primeiro en Coros y Danzas e ela xa nos dicía que tiñamos que ter unha escola que fixese de matriz do grupo. Era a maneira de ter xente con nivel, para facer algo con calidade... O grupo emana da escola, do alumnado da escola.

Por certo, que significa Xacarandaina?

Ten dous sentidos. Hai unhas polainas antigas que se usaban para ir a cabalo, que permitían ir ao toxo sen mancarse. É unha peza do traxe, vamos. O outro sentido é ir ás mozas, ir de festa…

Estabamos a falar da escola…

É un traballo importante, grande. Agora a cantidade de nenos e de adultos estaba máis ou menos á par. Antes eran sobre todo nenos. Agora tamén veñen os pais: como volve haber foliadas, queren aprender.

Tamén hai moita xente moza -non nenos- que baila. Penso que iso hai 20 anos non pasaba. 

Si. É algo moi grande que conseguimos entre todos.

Algo que salienta a vosa web é que queredes transmitir o folclore “coa maior pureza e semellanza coa realidade”. Se cadra o da pureza é complicado -digo como obxectivo-. Todas as culturas cambian, reciben e exercen influencias…

Hai cousas que se conservan mellor e peor e cousas que son máis modernas e que son confundidas con outras máis antigas. Porque, a ver, se queres recoller, tamén tes que saber un pouco. E isto é algo que vas aprendendo coa experiencia: non hai unha universidade para ir estudalo. Pero si: non é fácil, hai que saber. E despois hai outra cousa: os bailes tampouco son tan antigos. Os que chegaron a nós son de mediados do XIX, algúns do XVIII: máis para atrás xa é moi difícil saber. Si que se conservaron ben os bailes gremiais: a cinta, por exemplo. Galicia ten un potencial enorme nisto.

“Se queres recoller, tamén tes que saber un pouco. E isto é algo que vas aprendendo coa experiencia”

Tamén sinala a web que tentades facer “grandes espectáculos”. Grandes teñen que ser, porque sodes moitos. 

Unhas 40 persoas, pero non se refire a iso o de grandes. Refírese a que non é bailar por bailar, a que se trata de facer algo o mellor feito posible. Desde os 90 eu tento, ademais, que os espectáculos teñan un concepto. Unha historia sobre a emigración, por exemplo. Unha historia contada, todo sen desvirtuar nada: desde un folclore puro, pero coa historia, cun deseño de luces, cun bo vestiario, con música en directo… Un gran espectáculo nese sentido.

Sinalades, por outra banda, no disco dos 40 anos, que queriades mostrar como foi evolucionando o folclore. 

Si, nós mesmos fomos aprendendo, claro. Ti aprendes da xente maior e o que queres, despois, é transmitilo, e podes facelo ben ou mal. Se te fixas por exemplo nas pandereteiras, entre o que gravamos nos 80 e o de agora a diferenza é abismal: na técnica vocal, na ornamentación, no xeito, na expresividade… pero sobre todo na voz. A gaita, por exemplo, non evolucionou tanto.

“Ti aprendes da xente maior e o que queres, despois, é transmitilo, e podes facelo ben ou mal”

Pero despois tamén hai que entender que se quere dicir cando se fala de evolución. O obxectivo de Xacarandaina é transmitir o folclore tal como era. Porque podes falar de “evolución” e referirte ao folk. A Xabier Díaz, por exemplo. E claro que el evoluciona o folclore. Pero no noso caso a evolución está nunha mellor transmisión dun folclore puro. Son cousas distintas.

Lembro, cando falei a última vez con Mercedes Peón, que me dicía que non había que evolucionar nada, porque o que facían as mulleres das que ela facía recollas xa era perfecto.

Entendo iso, si, pero o que pasa é que, se queremos que sobreviva, temos que poñelo nun marco diferente, máis contemporáneo. Poñía antes o exemplo de Xabier. O que penso é que cada un ten o seu lugar, que temos que facer de todo.

Contabas nunha entrevista na TVG, feita xa hai moito tempo, dunha viaxe a Ucrania que fixerades en tren… Levades moito tempo indo a festivais internacionais, con aventuras así.

Non fora en tren, fora en bus! No mundo hai moitos festivais internacionais de folclore e, si, vamos pagando nós, sen axuda ningunha. Ás veces o país que te convida págache desde que pasas a súa fronteira, pero é habitual que paguemos nós a metade ou máis. E si: comendo de bocadillo, durmindo en sacos… Sen axuda nin do concello -que é penoso- nin da Xunta, nin da Deputación… Non hai onde acudir.

Pero hai unhas axudas da Xunta para asistencia a festivais… 

Si, para profesionais. E no que nós facemos case non hai grupos profesionais. Somos asociacións. E non imaxinas como reacciona a xente fóra, como se transmite a emoción… Ás veces eu penso que en vez de andar por aí levando polo mundo o folclore galego, deberiamos empezar a dicir que somos de Pernambuco. A viaxe a Ucrania que citas foi bastante accidentada. Pasounos de todo. Pero anécdotas de viaxes temos moitas. Podía estar contándoche ata mañá. Iso si: temos amigos en todas partes.

“Ás veces eu penso que en vez de andar polo mundo levando o nome de Galicia sen axuda ningunha, deberiamos empezar a dicir que vimos de Pernambuco”

Ir a eses festivais tamén axudará a poñer o folclore de aquí en perspectiva… 

Si, por exemplo aquí temos coreografías de conxunto que non as hai en ningunha parte de Europa. E na música a riqueza da tradición é incrible: gaitas, pandereteiras, charangas… Ademais, vas de aldea en aldea, móveste 5 quilómetros e xa ves diversidade. Estamos no bico de Europa, no arco Atlántico, na fin do camiño de Santiago…

O que máis temos son jotas e muiñeiras, que é co que máis se nos identifica, pero tamén hai chotis, mazurcas, polcas… De todo. Por un lado está a tradición do arco atlántico, máis melódica, polo outro a máis percutiva, máis do sur… Se nos comparamos con outras culturas, nós non somos menos ni máis. Menos non somos, dende logo.

O disco dos 40 anos recolle unha escolma de pezas de 1981, 1990, 2006 e 2018. En cada parte altérnanse as que son máis de gaita, de pandereteiras, de acordeón… Supoño que para mostrar a variedade.

E para que se faga máis levadeiro, claro. Pero si que se trataba de que estivesen presentes os distintos instrumentos. Para facer este disco tiramos do que xa tiñamos gravado. Temos moitas máis cousas, pero non están gravadas. Temos un primeiro disco gravado en Francia no 81, un segundo disco gravado, un terceiro que gravamos e non chegamos a editar, máis o que gravamos este ano. Mais o arquivo é moito máis grande, que son 40 anos.

Cantas pezas podedes ter recollidas? Nin o saberedes. 

Moitísimas, si. E hai cousas que gravamos e despois non sacamos, cousas que sacamos e despois deixamos… Nos bailes é máis fácil facer a conta: temos uns 600 recuperados.

Non había un proxecto para facer un arquivo de recollas? Penso que algo estiveran preparando Mero e o Museo do Pobo… Se non lembro mal. 

Hai varios proxectos: un do Consello da Cultura, que si se fixo… Pero o problema é que anda todo escangallado. Tería que haber un instituto de folclore tradicional de Galicia no que puidese estar todo: facer o arquivo, estudar ese arquivo…

Supoño que agora Mero terá un arquivo, aCentralFolque outro, vós outro, outras asociacións semellantes a vós o seu… Pero ese instituto que tería que ser, público ou privado?

Tería que ser algo que aglutinase todo o que hai. Mellor que fose público, que así sería de todos. O que está claro é que as administracións teñen que poñer as pilas e tirar por isto. O arquivo que hai agora é un arquivo vivo, polo traballo de transmisión que facemos entre todos. Pero tería que haber un instituto para acoller un arquivo

Falabamos antes de que tiñades cada vez máis xente maior… Ademais de clases de baile e de varios instrumentos, tedes de pintura, de encaixe… 

Temos 67 clases agora. E o de abrir as clases a outras cousas foi porque os pais veñen traer os rapaces e, de paso que agardan por eles, poden ir eles a clase doutra cousa.

Que relación tedes co barrio?

Vén moita xente do barrio porque lle queda perto, pero tamén xente de toda a cidade e doutras cidades.

E que opinas do debate que hai sobre o rol das mulleres no baile en relación con como se recolleu e interpretou a tradición? Sobre se elas poden ou non sacar os puntos e iso. 

Pois opino que é unha parvada. Antigamente sacaban os puntos os homes. Eran as mulleres as que escollían, as que dicían que si ou que non, entón os homes tiñan que chamar a súa atención. E isto é etnografía, sen máis. E ademais, como ían sacar as mulleres coa roupa que levaban, se levaban sete saias?. Que ían facer, erguelas ata os nocellos para que se visen os puntos? A sociedade non era a de agora. Ademais, na cabeza poñíase ou o máis vello ou o que sabía bailar mellor. E todos o seguían: homes e mulleres.

Agora que, claro: unha cousa é como era antes, e outra é como é agora. Se vas agora a unha foliada, que as mulleres non puidesen sacar sería, simplemente, ridículo. E non creo que haxa máis discusión. O que pasa é que hai xente que non sabe do que fala e estaría mellor calada.

Antes citabamos o folk, na música. Ti mesmo fas danza contemporánea a partir do que fuches aprendendo sobre o baile tradicional… E agora falo do teu traballo coa túa compañía, xa non de Xacarandaina.

Si, está o que fago eu e o de Nova Galega de Danza, pero como non hai axuda de ningún tipo tampouco se pode facer. Non hai axudas para a danza, e menos para a danza que vén do tradi. E o que non podemos facer nós é andar perdendo diñeiro: eu xa o fixen, pero non, iso xa non. E despois que, ademais, nos conservatorios de danza que hai en Galicia non hai materias de danza tradicional, no Centro Coreográfico de Galicia nin se fai nada disto, nin se investiga, nin se fai nada baseado no tradicional.

No Centro Coreográfico de Galicia non se fai grande cousa de nada, en concreto. 

A min o que me preocupa é a danza tradicional. Ademais, o que pasa é que os outros tipos de danza: a contemporánea, a clásica, a neoclásica, etc, son linguaxes universais que se poden facer a atopar noutras partes do mundo. Pero a nosa só a podemos facer aquí. E temos que pelexar polo noso.