Quico vén de publicar O tempo da cireixa (Positivas, 2019), un libro de poemas en que o autor atopa a súa verdadeira “voz poética” e o camiño artístico polo que quere transitar. Prologado por Luz Pichel, Quico retrata cos seus versos a memoria tanto individual como colectiva, as súas orixes, a familia ou o rural. Eses son as liñas cardinais dunha obra “eminentemente política” que traza un xogo de ausencias e presenzas entre o que xa non está, pero continúa a pelexar contra o esquezo. Praza entrevista a Quico Valeiras (O Carballiño, 1990), poeta e libreiro que rexenta a compostelá libraría Chan da Pólvora (Rúa de San Pedro, 74). 

Este é o primeiro libro de Quico ou o segundo? Pregúntoo porque na presentación Tamara Andrés falounos dunha publicación previa e era por saber se renega daqueles versos. 

Antes de publicar este libro con Positivas, xoguei moito a facer autoedicións en formatos diferentes ao libro. Unha, que tivo moito que ver con Compostela, ten a súa historia. Leveina a cabo coa tenda de conservas Catrineta, na praza de Abastos. Este local ten un proxecto que iniciara Estevo Creus co seu O libro dos cans, libro que presentou en diversos formatos. Un deles foi en Edicións en Fachadas, en colaboración con Catrineta. É unha edición efémera, que se expón na parede e dura até que a xente vai arrincando os poemas. Despois si que foi a miña primeira obra en formato libro, que levamos a cabo cunha campaña de micromecenato. Era un proxecto con diferentes ramificacións. Pero non é que renegue, o que acontece é que os seus poemas, coido, non superaron o paso do tempo. En calquera caso, creo que este O tempo da cireixa é o primeiro libro no que eu atopo a miña voz poética. Digamos que nunca antes me atopara tan claramente na escrita. Podo dicir que me atopei como autor e descubrín o camiño polo que realmente quero tirar.

"Grazas a Positivas, podemos dicir que hai unha xeración de todas nós que nacemos admirando moitísimo a Lois Pereiro, Raúl Gómez Pato, Lúpe Gómez e tantas outras. É un selo fundamental"

Leva a libraría da Chan da Pólvora, que forma un tándem coa editorial Chan da Pólvora que dirixe Antón Lopo. Por que editar logo con Positivas e non con Chan da Pólvora?

Antón Lopo e mais eu adoitamos dicir que a libraría e a editora son un matrimonio con separación de bens. Compartimos o nome, un nome que de feito apareceu moito antes de que eu me unise ao proxecto da man de Alicia [Fernández] e Eduard [Velasco], que levaban antes a libraría. O nome xurdiu no nacemento, momento no que tamén estaban vinculados poetas como Gonzalo Hermo. Eu entrei despois para facerme cargo da libraría. Eu tiña os poemas, mandeinos a varias editoriais e un día, Paco Macías entrou pola porta. Despois de falar durante dúas sobre anarquistas do Bierzo, xusto cando marchaba, avisoume que iamos para adiante, que me publicaba o libro Positivas. A min sorprendeume moito, sobre todo sabendo a historia de Positivas. Antes, pasárallo a Luz Pichel, que leu os poemas e quixo facerme o prólogo. Grazas a ela, atrevinme a pasárllelo a máis autoras e editoras.

Que representa Positivas para vostede?

Editar con Paco Macías para min é un plus, xa que falamos dunha persoa que ten as cousas ben claras e que quere gozar co seu traballo. A Paco coñecino precisamente grazas a un libreiro do Carballiño, que me presentou os libros da editorial e os poetas de Positivas, con especial ollada a Lois Pereiro. E como di David Cortizo, Paco é o decano dos editores. Para min, Positivas é a editora que apostou por vertentes diferentes da poesía, publicando nomes con camiños moi diferentes. Falamos que sacou ás librarías a autoras moi especiais. Con citar a Estevo Creus, Lois Pereiro ou Lupe Gómez xa nos facemos unha idea. Ademais, eu namoreime completamente de Últimos bruídos, o libro de Marga Tojo, que publicou Positivas e que me parece unha bonita rareza. Grazas a Positivas, podemos dicir que hai unha xeración de todas nós que nacemos admirando moitísimo a Lois Pereiro, Raúl Gómez Pato, Lúpe Gómez e tantas outras. É un selo fundamental.

Na presentación vostede definiu o seu libro como “eminentemente político”. Pero se cadra é unha redundancia, non? Quero dicir, hai creación artística que non sexa -xa por acción ou xa por omisión- política?

Eu fixen filosofía. Teño unha marcada predilección por Foucault e os seus estudos. Realmente non hai parcela da vida que non estea politizada. Vivimos na época da biopolítica e, polo tanto, calquera das nosas accións é política. Sobre todo, cando esas accións son públicas. É o que dis ti: ben por acción, ben por omisión, calquera exposición artística resulta política. Mais eu quería remarcar a idea desa eminencia política, xa que eu o reivindico como unha obra política. Tamén o apuntaba na presentación: no libro hai unha análise da miña percepción como neto e como fillo tanto de avós e pais coma do rural. Para min, falar da familia é falar da primeira célula politizada e, por ser precisamente a primeira, a máis politizada. Porque todo o que vas mamar vén de alí. Iso dende o plano social. Se nos fixamos na perspectiva ideolóxica, abordo o amor entendido como as relacións co mundo, que poden ser de afirmación ou de negación. Polo tanto, eu penso que na poesía sobre o amor, ao longo da historia, é onde se ve o compoñente político máis claro da poesía. Porque a arte amatoria, esa arte é pronunciada e nela ves a influencia da relixión ou da sociedade patriarcal. Por exemplo, nesa idea horrible de muller como musa, que está simplemente aí para alimentar o noso ego de homes, de homes que ademais van explicar que é o amor. En definitiva, non se pode facer arte que non sexa política. E si, é unha redundancia, pero eu declárome autor conscientemente político. Agora ben, O tempo da cireixa non é panfleto, mais si hai poemas onde aparece reflectida unha determinada visión sobre asuntos clave, dende o capital até o amor.

"Eu, na cidade, malia seguir a considerar Santiago como unha vila, boto en falta as ligazóns entre a veciñanza, as pausas ou a liberdade coa que as crianzas xogaban"

Falemos do rural, que é un elemento moi presente nesta obra que podemos cualificar como un libro de memoria. No prólogo, Luz Pichel apunta que os versos recollidos no volume xorden en contraposición a unha “Ghalicia que padece dun antirruralismo ancestral compatible con boas doses de esencialismo que converte o máis autóctono en exótico”. 

Para min, o rural non deixa de ser máis que memoria porque, aínda que pase tempadas na vila, xa non teño a experiencia que podía ter na época da que falo nestes versos. O rural, para min, é o lugar da memoria de onde veño, onde me criei. En definitiva, do que eu son. Eu vivín no rural, lembro como recolliamos as patacas coas propias maus, como cociamos as patacas para aos marraus. Eu vin como cantabamos e bailabamos no traballo, todos xuntos coa matanza. Eu, na cidade, malia seguir a considerar Santiago como unha vila, boto en falta as ligazóns entre a veciñanza, as pausas ou a liberdade coa que as crianzas xogaban. Porque xogar era xogar. Para min, o rural non deixa de ser o espazo no que fun libre. Despois, como puntualicei na presentación, falo do rural, pero tamén dun núcleo moi concreto da miña familia, da miña familia materna. É unha obriga falar do rural ao falar da familia.

Dentro desa familia que se reflicte, ten moita importancia a tía Isabel. Quen era? Que significado ten na súa poesía?

O poema que fala das maus da miña tía Isabel abre cun dos mellores versos que eu lin na vida e que resumen o que pode ser a familia propia e a familia inserida na historia dun pobo. “Ti es a caligrafía amada de Galicia”. Son palabras de Camuflaxe, de Lupe Gómez, editado en Chan da Pólvora. A capa do libro son as maus enormes, xigantes da avoa ou da bisavoa de Lupe, non lembro exactamente, pero si lembro a impresión que me provoca. Porque esas maus, co pano, co mandil... É a foto da miña tía Isabel e das avoas e tías de tantas e tantas de nós. Unhas maus que traballaron a terra. A miña tía Isabel representábame todo iso. Tamén os coidados. Ela coidou da miña nai, do meu tío, da miña tía, de min... Foi unha señora que nos quería moito e o único que non lle chistaría de min sería o meu anticlericalismo. Porque era unha señora moi devota que me inculcou non o amor de Deus, senón o medo a Deus. Pero ela si desprendía amor, era unha balsa de coidados para todas nós. Foi unha muller que, como tantas outras, viviu para coidar. Eu só teño lembranzas positivas dela, de querernos moito e de estar sentadiña á raxeira. Eu coñecina de vella, porque supoño que sempre foi vella. Deume moito amor. 

"Xulgo necesaria a normativa, sempre que iso non implique unha posición clasista dentro da nosa lingua"

Ao longo do libro, dende o título mesmo, achamos unha escolla lingüística e léxica por manter os trazos lingüísticos das súas orixes. Outra elección política? 

Tamén o expresa no seu prólogo Luz Pichel. Fai referencia como elemento á escolla da fala da miña zona. É unha cuestión da dignidade da fala do noso rural. En moitas ocasións, vívese nunha especie de autocensura nas vilas, xa que moita xente cre que ten que falar nun idioma correcto. Xa non só do noso galego fronte ao castImaxe    close   delete_forever swap_vert elán, senón do seu galego fronte ao estándar. Eu xulgo necesaria a normativa, sempre que iso non implique unha posición clasista dentro da nosa lingua. A min Luz Pichel inculcoume unha idea de que a lingua non debe ser clara, debe ser opaca. Porque a opaca é a real, a que se pode tocar cando a escoitamos na fala dunha señora do pobo, dun señor do rural, sexan estes de onde sexan. É unha loita necesaria a reivindicación da diferenza. O problema que temos aquí, xa o sabemos, é que a lingua non a temos normalizada nun estado. E esta situación, provoca tamén unha confrontación interna que nos divide en vez de ser un pulo. Eu, dende logo, creo que cada unha das maneiras de expresarse da nosa lingua é digna.

A cirdeira está presente no libro, malia representar a ausencia. Xa non existe, só na memoria. Que importancia ten a ausencia nestes versos?

Si, é unha ausencia, pero intento que agrome algo dela. Porque é escavar na memoria. A cirdeira evoca ese tempo no que a árbore medraba nun patio da casa dos meus avós maternos. Por un lado, xa non existe, agora só hai cemento. Eu intento evocala, pero a evocación é unha cousa e a posibilidade de sinalar algo que está é outra. Non sei cal é a mellor opción, nin sequera cal resulta máis real. Con esa ausencia, tamén se enxerga como eu estou expropiado da cirdeira como tal, pero tamén da relación coa familia. Penso que hai moita necesidade de reflexionar sobre os vínculos familiares. Eu, a través da poesía, evoco aos meus avós e falo nuns verso “dos perdigón a refuxiarse no ventre dos paxaros”. Pero non sei se son eu o perdigón, eles o paxaro ou todo ao revés. Pero a verdade, estamos todas aí. E si, podemos dicir que é un libro de ausencias.

"Hai unha proliferación de poetas novos e cun potencial estupendo que traballan e crean a partir do rural, xusto cando xa non o temos, cando xa nolo queren expropiiar"

Pero tamén de presenzas. Por exemplo, de autoras que cos seus versos e cos seus nomes atravesan O Tempo da cireixa.

Si temos esa presenza, hai unha intertextualidade que atravesa todo o libro. De entrada, hai dúas poetas que abren o libro: Gonzalo Hermo e Luz Pichel. Non sei, igual elas son as que marcan o mapa. Moitas das citas que aquí veñen incluínas ao rematar o libro, porque xa vía que estaban dalgunha maneira. Unha cousa que non podo deixar de facer é dialogar con outras autoras que están tamén a tratar temas da familia. Hai unha proliferación de poetas novos e cun potencial estupendo que traballan e crean a partir do rural, xusto cando xa non o temos, cando xa nolo queren expropiar. Ademais, nun período de tempo moi curto, produciuse unha devastación terrible. Por exemplo, de maneira moi evidente, a construción do tren que din que será o Ave Madrid-Santiago, algo totalmente inútil para o que é a nosa realidade, devastou moitas aldeas. Para comezar, a miña aldea paterna. Esa situación conectoume moito coa obra marabillosa de Pilar Pallarés, Tempo fósil, que trata sobre a ampliación de Alvedro

Hai nostalxia por esa época que retrata en O tempo da cireixa?

Non creo que haxa nostalxia. E xa che digo que non hai que tela. Si que hai unha evidencia: se eu quixese recuperar parte desa maneira de vivir... Pois a verdade, seríame ben complicado. Non hai nostalxia, pero si creo que hai unha necesidade -ou a posibilidade- de volver ao rural cunha mochila de moitas cousas aprendidas. Non se debe incidir en moitos roles sociais, por exemplo. Coido que a forma de volver ao campo debe ser con todo o aprendido polas loitas sociais, polo feminismo...