Di Alberto Lema que os axentes políticos da nova esquerda agromada hai dez anos non eran vítimas dun destino ineludible, senón que este tamén lles pertencía aínda que lle lo puxese ben difícil. E entre o bater -moitas veces traumático- cun poder local omnímodo e os propios erros sitúase o que acontece na súa novela Pazo de inverno, unha obra de ficción que pode, sen dúbida, axudar ao debate sobre que aconteceu coa xestión da Marea Atlántica na Coruña e con experiencias similares noutros concellos do Estado. O autor respondeu por correo electrónico as nosas preguntas sobre este libro, gañador do premio García Barros no 2021. 

Pazo de Inverno conta a historia dun tempo de cambio político na cidade de Faro. É unha ficción, mais algo ten que ver coa realidade da súa propia experiencia como concelleiro na Coruña. Como foi escribir este libro?

A escritura deste libro foi moi diferente da dos anteriores porque ten como referente acontecementos reais do noso pasado inmediato que, ademais, ao se tratar de procesos colectivos, de política, son de coñecemento público e insírense, de feito, nun debate aínda en curso. 

A novela, a ficción, parte da necesidade de explicar o acontecido no ciclo 2015-2019, que podemos remontar ao 2008, data do inicio da crise, ou ao 15-M que comeza no 2011, e ten a súa primeira formulación política a nivel de estado en Galicia no que foi a experiencia AGE. En principio, esa reflexión ía ter a forma dun breve ensaio ou documento político para o debate interno, logo pensei que, para contar todo o que acontecera, non abondaba coas ferramentas da crónica xornalística ou da análise, que precisaba dramatizalo, expoñelo como un feito obxectivo, como historia a través da ficción en suma.

Hai pouca literatura galega, ademais, que se ocupe da actualidade política. Ten algunha teoría sobre por que?

“Os códigos non escritos do político inclúen certo pacto de silencio ou, cando menos, a exposición dos feitos en termos partisanos, é dicir, de parte e para o consumo interno”

Eu creo que os códigos non escritos do político inclúen certo pacto de silencio ou, cando menos, a exposición dos feitos en termos partisanos, é dicir, de parte e para o consumo interno, como unha maneira de xustificar ou condenar o acontecido de xeito binario: autocrítica ou apoloxética. Os usos da ficción non forman parte deses códigos, máis ben están proscritos da linguaxe política da militancia aínda que existan abundantes novelas que pretenden recrear na ficción os feitos políticos, desde A Guerra das Galias, de Xulio César, ata Contrapunto, de Huxley ou Anatomía dun instante, de Cercas máis recentemente. 

Entre nós, María do Cebreiro relacionou esta novela tematicamente con Regreso a Tagen Ata, de Ferrín ou Asasinato no Consello Nacional, de Diego Ameixeiras, así que que a vontade de dramatizar, de levar á ficción os feitos políticos existe tamén na nosa tradición literaria con anterioridade a esta novela, sexa como alegoría, como parodia ou como realismo documental. 

Na novela -e xa deixamos a parte autobiográfica- hai crítica a un poder local moi asentado e difícil de combater, mais tamén hai autocrítica: chegar a un concello sen comprender moi ben a realidade. Quería que houbese ese equilibrio entre crítica e autocrítica? 

A novela foi escrita nun momento de regreso do seu autor á literatura que se fixo mediante a relectura das traxedias clásicas, do ciclo de Edipo sobre todo. Entón, era necesario para min demostrar que os protagonistas da novela, os axentes políticos desa nova esquerda que agroma hai dez anos, non son os monicreques dun destino ineludible que os precede como a tea nas mans dunha tecedeira, senón que ese destino lles pertence, que está nas súas mans a súa conclusión, é dicir, que forma tamén parte dos atributos da virtude, e non unicamente da fortuna, a conservación do poder. Por iso era preciso ponderar a asimetría na correlación de forzas coa responsabilidade, é dicir, ou existe o erro ou só existe o destino. 

Toda a xente honesta que coñecín era perfectamente inútil, di Durán, o gran empresario local, nada máis comezar a novela. Como construíu este personaxe? Que representa? (Podería ser, supoño, o mesmo en calquera outra cidade).

“Os feitos, as necesidades da xestión, do goberno, tenden a darlle a razón aos realistas políticos”

A frase de Durán é ficticia pero forma parte da doxa dominante que di: rouban pero polo menos fan algo ou, en palabras de Almeida, o alcalde Madrid: porque seremos fachas pero sabemos gobernar. É unha doxa, unha opinión tan forte que se acaba por converter en profética: os que en realidade saben mandar deben ser un pouco despiadados, teñen que selo se queren facer ben o seu traballo, canto máis cabróns mellor.

O certo é que os feitos, as necesidades da xestión, do goberno, tenden a darlle a razón aos realistas políticos, e por iso acertaba Maquiavelo cando describía a Savonarola como un pobre profeta desarmado. 

O ámbito da empresa, que é o nativo de Durán, dono dun xornal de longa data, asume sen problemas este principio que é o da pura xerarquía: mandar esixe asumir unha dose determinada de violencia, cara a fóra e tamén cara ao interior. O punto de vista contrario, o da imaxinación ao poder, que dirían no 68, ou o dos coidados na nosa xeración, acaba por se converter no sinal de inocencia dos non iniciados ou, peor aínda, en retórica baleira. 

Durán representa a continuidade dunha liñaxe de mando, unha aristocracia do poder civil intimamente relacionado co económico que contempla a cidade de Faro como parte das súas propiedades porque a experiencia lle amosou a súa capacidade para determinar o curso dos acontecementos: como a comunicación de masas pode chegar a ser unha gran ferramenta política, a maior de todas, de feito. 

Imos tomar o pazo de inverno cos modernos, di un personaxe nun dos diálogos iniciais do libro. Nese capítulo sae a contradición posible entre nacionalistas e federalistas “xacobinos”. Era tan insalvable? 

No libro non o é, na realidade tampouco o foi. No caso da Coruña fomos un goberno monolingüe en galego que nunca tivo debates internos ao redor desta cuestión. Talvez, o conflito estivera máis na dialéctica entre modernos e tradis, entre a nova e a vella política, en lóxicas máis complexas que as que dividen o espazo entre nacionalistas e federalistas, e que, a maioría das veces, teñen máis a ver con diferenzas máis estratéxicas que tácticas, é dicir, podíase estar de acordo no que facer inmediato e non tanto no obxectivo a longo prazo.   

Outra cousa era o que acontecía noutros ámbitos, nas fórmulas de unidade política a nivel autonómico ou estatal, que non forma parte, felizmente, do contido desta novela, ou da mudanza xeral no panorama político español a partir do 1 de outubro catalán, pero esa xa é outra historia.  

Helena, a alcaldesa, profesora universitaria, deixa unha vida bastante cómoda por ir, como di o seu marido, á guerra. Supoño que poñer unha muller como alcaldesa foi, en parte, un xeito de retratar a relación entre política e patriarcado. Que quixo subliñar ao respecto?

O xénero da alcaldesa parte da necesidade de distanciar o personaxe de ficción do seu referente real. Despois, a través dela, entendín que o seu punto de vista, determinado polo seu corpo, lle outorgaba vantaxes e impuña límites no xogo político que agardo estean trasladados de forma crible á ficción. 

Máis alá do que teña que ver co maior ou menor grao de acordo ao redor da axenda feminista e das políticas derivadas do Ministerio de Igualdade agora mesmo, penso, que no ámbito da esquerda cando menos, existe un consenso ao redor da necesidade de crear liderados femininos como un xeito de combater un poder, o estatal e burocrático, en mans do patriarcado desde o comezo dos tempos. Desmontar ese poder debería ser, por tanto, máis doado para unha muller que o identifica máis facilmente como tal. 

A novela ten moito de retrato, tamén, do poder, que non é só local. Personaxes que pasan da política aos consellos de administración de empresas enerxéticas ou a axencias de cualificación da débeda. Di o narrador que crise económica e casos de corrupción únense para facer que unha sociedade que antes consentira estas cousas nese momento non as acepte. En que sentido, na novela, a indignación social é froito dun momento histórico, mais unha forza cativa en canto ao seu potencial de transformación política?

“O raro é que non existan máis novelas do gran roubo nin tampouco moita creación en calquera outro formato artístico”

No caso español, a indignación social ante a corrupción prodúcese, non cando esta é coñecida, senón cando coincide cunha crise económica tremenda que fai abalar os cimentos dunha sociedade que, de súpeto e por vez primeira, politiza ese roubo xeralizado que ameaza as súas condicións de vida e o inclúe entre as causas da crise xeral que padece desde o 2008, e que ten a ver co estoupido da burbulla inmobiliaria, un verdadeiro fenómeno de estafa piramidal ou esquema de Ponzi. Isto xa o ten estudado tamén e de xeito brillante e moi documentado Paul Preston, moito antes da aparición desta novela. 

Na ficción, Rafael Chirbes fixo deste fenómeno o asunto de moitas das súas novelas e probablemente sexa unha das claves da súa exclusión do penúltimo panteón oficial da literatura española, aínda que estean tratando de remediar este erro nos últimos tempos. O raro é que non existan máis novelas do gran roubo nin tampouco moita creación en calquera outro formato artístico, o que amosa que habitar na inopia pode chegar a ser unha elección moi sabia a curto prazo para a intelligentsia cultural no capitalismo serodio.

Na novela, na historia recente tamén, a indignación é a forza necesaria para a aparición dos primaveras, da nova política. É unha forza, nun primeiro momento, unicamente negativa, de denuncia, que sabe moi ben o que non quere -corrupción, desbaldimento de fondos públicos, precariedade laboral, especulación coa vivenda, etc- e non tanto o que si desexa ou só de forma moi vaga: honestidade e exemplaridade dos cargos públicos, rescate social, transparencia, rendición de contas, participación directa, etc. Existía certa desproporción entre a magnitude da denuncia, do cabreo, e a súa concreción nun programa electoral para un concello de tamaño medio, entre o gran malestar social e un ordenamento xurídico deseñado para non atendelo máis que nos casos máis graves e que non podía ser sorteado, ademais, desde as competencias dunha administración local. Esta é unha contradición que se acabaría pagando.

Hai un personaxe, que defende as teses sobre o atraso económico de Beiras, que cuestiona o potencial transformador de calquera municipalismo debido, entre outros motivos, ao baixo nivel competencial dos concellos ou a leis que limitan o gasto. O que acontece na novela despois dálle, en parte, a razón -non é posible a remunicipalización de servizos, por exemplo-. Que opinas do que pensa ao respecto este personaxe?

“Non hai ningunha esfera de poder institucional que non pague a pena conquistar aínda que só sexa para desactivala facéndoa funcionar de xeito contrario ao previsto” 

Uzal, ese personaxe, tiña razón. Non era doado remunicipalizar nada despois da Lei de Estabilidade ou da Lei Montoro, que aínda non foi derogada, por certo, porque forma parte dos compromisos do estado español con Europa que deron lugar ao 135 da Constitución. Pola contra, si é moi doado privatizar calquera servizo público, o cal pon de manifesto o grao de captura do estado por parte do mercado, ou da administración pública por parte dos poderes privados que se supoñen máis eficaces. Este fenómeno forma parte do cadro de síntomas do neoliberalismo, que é a forma actual de goberno do mundo delegada na empresa e nos negocios. 

Uzal levaba razón nas súas profecías, é dicir, no efecto de desencanto que ía provocar a cativeza dos cambios que se poden producir desde unhas administracións locais completamente agrilloadas. Non a tiña, penso eu, no sentido de que esa escala local pode favorecer o acceso a outras superiores e mesmo pode ofrecerlle resistencia de moitos xeitos inesperados aos efectos máis regresivos da lexislación estatal, como así se fixo. Non hai logo ningunha esfera de poder institucional que non pague a pena conquistar aínda que só sexa para desactivala facéndoa funcionar de xeito contrario ao previsto. 

Hai unha conversa nun barrio popular, de emigrantes e agora de inmigrantes, no que a xente vota a dereita en busca da “orde” que considera perdida. Dalgún xeito, reflexiónase sobre a dificultade que a esquerda de playstation (palabras dun personaxe) ten para conectar con este tipo de barrios. É quizais parte importante do problema, do fracaso electoral posterior da primavera de Faro? Por que?

Eu penso que para a esquerda é moi difícil competir coa dereita na oferta de orde, en canto que protección da propiedade privada, e de limpeza. A nosa orde, a nosa seguridade, debería vir máis ben pola parte da supresión da pobreza e da construción dunha sociedade máis igualitaria o cal, por certo, é un obxectivo difícil de acadar a curto prazo desde unha administración local. Tampouco resulta doado combater a doxa, a opinión pública que sinala como principais perigos para a seguridade das persoas a presenza de determinados colectivos de persoas racializadas na rúa, que son percibidas como unha ameaza para as maiorías e, sendo esta unha batalla máis ben perdida de antemán, debe así mesmo librala a esquerda aínda ao custe de perder determinados apoios electorais. 

“A nosa orde, a nosa seguridade, debería vir máis ben pola parte da supresión da pobreza e da construción dunha sociedade máis igualitaria”

A alternativa, por suposto, é reproducir as políticas represivas que esixe o actual ordenamento xurídico a nivel estatal e que obedecen á lóxica antes citada de preservación da propiedade como criterio máximo de seguridade. Non é doado, penso eu, facer unha xestión da policía de esquerdas desde un concello sen prevaricar pero pódese tentar aplacar o seu grao de maior dureza, como así se fixo, de feito. 

Os personaxes da novela, Miranda sobre todo, un dos seus principais narradores, non saben cuantificar a importancia deste feito na derrota electoral da Primavera. Permita que eu non sobrepase neste caso o seu limiar de ignorancia.

O narrador, que é bastante irónico, describe unhas asembleas dos “primaveras” nas que ningún programa nin en xeral nada se concreta a seis meses das eleccións, ademais de usar unha linguaxe que evita por exemplo a expresión clase obreira. Ata que punto está de acordo con esa visión do narrador? E coa perspectiva do vello sindicalista que di que son universitarios que non saben facerse obedecer?

O narrador-xornalista, Miranda, non é un primavera exactamente, nin moito menos comparte o seu punto de vista sobre unha morea de cousas, forma parte dunha xeración anterior xa derrotada e de volta das súas propias arelas de cambio e outro tanto lle acontece ao vello sindicalista. 

“Na realidade histórica penso que faltaron pontes de diálogo e comprensión mutua entre os novos e vellos militantes de esquerda, e que iso debería preocuparnos”

Cómpre lembrar que as conformacións políticas post-15M supuxeron para a esquerda obreira, máis obreirista que obreira, a verdade, unha verdadeira conmoción: non se apelaba ao mesmo suxeito, a clase obreira, nin ao mesmo horizonte emancipatorio, o socialismo/comunismo. Este shock segue aínda hoxe en curso pois a vella esquerda obreira non acaba de desaparecer e a nova esquerda post-obreira tampouco semella demasiado consistente. A novela reflicte nas visións do xornalista e do sindicalista esa mestura de decepción e desprezo cara a unhas novas formulacións políticas que, por non compartir, nin tan sequera comparten a mesma linguaxe ca eles, e, na realidade histórica, penso que faltaron pontes de diálogo e comprensión mutua entre os novos e vellos militantes de esquerda, e que iso debería preocuparnos.

A cuestión da dificultade do mando é unha derivada do conflito xeracional entre gobernantes novos versus burocracia veterana, acrecentada polo rexeitamento da nova esquerda aos rexistros de “ordeno y mando”, por consideralos autoritarios e xerárquicos, é dicir, vella política. Este tema, ademais, está relacionado con outro, o da ingobernabilidade da maquinaria estatal, que foi tratado xa na literatura occidental se pensamos en Bartleby ou en boa parte da obra de Kafka. 

En xeral, penso que tanto Miranda, o vello xornalista, como Villar, o vello sindicalista, non estaban xa en idade para adaptar a súa visión do mundo e da política aos códigos da nova esquerda e que, de feito, rexeitaron facer ese esforzo. Se tiñan razón ou non é unha pregunta que non se dirime unicamente no resultado dunhas eleccións, penso eu.

Hai un coro que explica de vez en cando a situación. Por exemplo, a historia de Manolo Paz, o alcalde procedente da esquerda que contenta á dereita. Ou a dunha esquerda que chega a un concello sen saber nada da maquinaria administrativa e acaba paralizándoo todo por non saber que facer. Nese aspecto, atopar o equilibrio entre non parar a maquinaria e deter a corrupción non parece doado. Que saída podía haber nese momento?

O certo é que a novela propón algúns problemas que para o seu autor non teñen, unha vez máis, solución doada fóra dela, a pesar de ter coñecido moi de perto os feitos narrados. Aínda así, direi, en calidade de autor, que o medo e a conspiranoia poden supoñer cargas máis pesadas que o esforzo investido na persecución duns feitos que, na meirande parte dos casos, estarán ou ben agochados ou xa prescritos.

O poder mediático local trata non só de seguir a conseguir financiamento do concello, senón de dirixir a política local cara aos seus intereses propios e os de certos empresarios locais -os promotores urbanísticos, por exemplo-. Na novela isto vese claramente, pero tampouco se cae nun discurso vitimista sobre a manipulación mediática como causa única do fracaso do proxecto de cambio. Que papel cres que tivo a prensa ao respecto?

Eu penso que a política se basea na construción dunha determinada opinión pública sobre o labor do goberno e da posición e que isto se fai a través dos medios de comunicación maiormente. A súa construción non é azarosa, senón obxectiva e cuantificable en índices de audiencia e tendencias editoriais, e demasiadas veces perdemos de vista este factor e tendemos a confundir a socioloxía co xornalismo, o que dá como resultado o desánimo e certo fatalismo na esquerda. 

“A prensa dominante en Faro mantén unha guerra declarada ao goberno dos primaveras da que, a xulgar polo escrutinio das urnas, resultou finalmente vitoriosa”

A prensa dominante en Faro mantén unha guerra declarada ao goberno dos primaveras da que, a xulgar polo escrutinio das urnas, resultou finalmente vitoriosa. Por suposto, os primaveras poderían ter respondido doutro xeito a esta guerra, por exemplo, transando e pagando o prezo correspondente aos caciques da prensa local, como de feito se negaron a facer, moi ao pesar do narrador-xornalista Miranda. Desde o meu punto de vista como autor, porén, esa foi a decisión correcta con independencia da súa rendibilidade electoral, se a prioridade máxima dun goberno é realizar certas transformacións sociais e non tanto conservar o poder.

Un dos temas que saen é a relación entre políticos e funcionarios. Un concelleiro quere estimular a creatividade dos funcionarios, mais advírteno de que os funcionarios o que queren é instrucións claras e saír á súa hora. Houbo, nese aspecto, tamén incomprensión da realidade por parte dos novos concelleiros? 

Na novela algúns dos personaxes semellan depositar unha confianza extraordinaria no potencial creativo da máquina estatal a nivel de concello. Outros, no entanto, manifestan xusto o contrario, unha desconfianza paralizante. A miña opinión ao respecto, unha vez máis, non é relevante, pero xa que me pregunta direille que os funcionarios cos que eu traballei cumpriron co seu cometido de xeito máis que eficiente e co máximo grao de compromiso.

Nun momento fálase do problema da invisibilidade das políticas sociais e da necesidade de facer obra pública -pero cun sentido social- para que a xente vexa que si existe unha xestión, e que non todo é desastroso como conta a prensa. Fálase tamén dunha esquerda que se exixe moito a si mesma. En que sentido é esta -a da invisibilidade do que non é unha política de ladrillo- unha das dificultades dun goberno de esquerda?

“A única pregunta pertinente coas infraestruturas públicas é o para que, se contribúen ou non a un maior benestar e se están respaldadas por unha demanda social significativa”

Como autor, direille que cómpre lembrar que se viña dun verdadeiro clima de demonización das grandes infraestruturas e das políticas de promoción de obra pública e privada. Isto era un erro, o efecto do contaxio dun estado de ánimo maioritario en certos ámbitos próximos á nova esquerda, así como das consecuencias politicamente nefastas das teses do decrecemento. 

A única pregunta pertinente coas infraestruturas públicas é o para que, se contribúen ou non a un maior benestar e se están respaldadas por unha demanda social significativa. Porén, a nova esquerda interpretou que as principais demandas ían polo lado das políticas sociais, a participación cidadá e a transparencia e rendición de contas, e iso, que podía ser certo no 2015, talvez xa non o era tanto no 2019, ou iso penso eu agora desde a vantaxe dos feitos xa pasados.

Para os personaxes da novela é unha das súas grandes inquedanzas temas de debate interno: a coherencia ou non da súa axenda política coa das maiorías sociais ás que apelaban. Un debate que non é estático, que evoluciona e que constitúe outro dos grandes campos de batalla da acción política dentro e fóra da novela.

Nunha conversa sae tamén o erro que supuxo tentar prescindir de intermediarios como as asociacións, ao tentar que houbese unha participación directa da cidadanía. Porque as asociacións senten que tentan quitalas do medio. Foi este un erro importante na realidade?

Tamén sei que hai quen parte da premisa de que todo poder estatal é corrupto e malvado e si mesmo e que non hai nada que falar con el, e esta é unha posición que eu respecto sinceramente. Pero tamén penso que todos deberiamos ter en conta a quen beneficia en realidade a nosa loita antes de chegar a certos limites

O narrador-xornalista Miranda pensa que si foi un erro. Eu non o sei, a verdade. Pero xa que me pregunta, direille que se partía da hipótese de mellorar a calidade democrática das institucións apelando á decisión directa da cidadanía, a unha democracia plebiscitaria, en caso de que este termo poida aplicarse tamén aos concellos. Partíase da certeza da relación de cooptación e clientela entre a meirande parte das entidades sociais e os gobernos locais, unha dinámica, ademais, moi ben diagnosticada con anterioridade para o caso coruñés. 

Tentar crear unha nova cultura política e unha relación non instrumental entre as entidades sociais e o concello era logo unha prioridade do goberno, mudando así todo un histórico e un estilo de gobernanza determinado pola afinidade ideolóxica entre as partes. O malo é que este tipo de cambios non se pode atinxir en menos de catro anos. Tamén penso que, con independencia dos resultados, fíxose o que había que facer. 

Hai dous feitos na novela que desgastan moito o goberno local, que son o da Corsaria e o da alfombra floral. Pois un faille perder apoios pola esquerda e outro pola dereita. O que acontece ten que ver coa intoxicación mediática e tamén coa falta de diálogo, que por veces parece tornarse imposible. Por que é tan difícil ese diálogo? 

Zizek, tan de moda estes días, falaba para o caso da República Democrática Alemá da figura dos fading mediators, que tiveron un papel moi activo como crítica dun socialismo imperfecto que denunciaban decote con gran contundencia e pretendían mellorar. Cando o muro cae e o socialismo real tamén, esta crítica desaparece, deixa de escoitarse o seu lamento e a súa crítica porque xa non son necesarios. 

Tamén sei que hai quen parte da premisa de que todo poder estatal é corrupto e malvado en si mesmo e que non hai nada que falar con el, e esta é unha posición que eu respecto sinceramente. Pero tamén penso que todos deberiamos ter en conta a quen beneficia en realidade a nosa loita antes de chegar a certos límites.