Cada familia recibe un disparo en Os corpos dos Romanov (Galaxia), a última novela de Alberto Ramos. Unha desgraza fire para sempre a todos os seus membros. Golpes que conectan con pasados soterrados nunha historia de vidas cruzadas na que se agochan a perda, a violencia e, ás veces, a auténtica monstruosidade. Falamos co autor deste libro e dos avatares editoriais que o acompañaron, ademais de sobre o xornalismo cultural.
Na novela fálase dun feito real, a evacuación de Augsburgo a causa do achado dunha bomba da Segunda Guerra Mundial. Foi o punto de partida?
“Isto non é un tratado histórico e nin sequera unha novela histórica”
En Alemaña, cada certo tempo, prodúcese o achado dunha bomba da II Guerra Mundial sen detonar e evacúase unha cidade por ese motivo. A idea para este libro partiu de cando saíu a noticia da evacuación de Augsburgo, que foi a máis grande levada acabo até que, meses despois, tamén aconteceu o mesmo en Frankfurt. Esa imaxes de cidade baleirada, coa rutina tronzada, cos cordóns policiais... pareceume moi interesante e potente para desenvolver unha historia de certa intriga, de vidas cruzadas que se enlean como fíos... Hai que pensar que a evacuación de Augsburgo foi no 2016, durante o Nadal, e a de Frankfurt, en 2017. As imaxes parecéronme naquela altura moi evocadoras, potentes. Daban xogo para crear unha historia literaria nun escenario tan estraño. Despois, claro... chegou a pandemia e a percepción desas imaxes de cidade paralizadas, de rutinas en suspenso, de estado de excepcionalidade mudou por completo. E nós, tamén.
Cos elementos que tiña puido facer unha novela policial e non o fixo. Grazas. Non quere vender libros?
A historia xurdiu dunha determinada maneira e non foi polo camiño da novela policial. E hai novelas policiais que venden moito e outras que non. Pero o caso, Os corpos de Romanov é unha historia de personaxes. Si, é un tópico. E ademais, quere ser un libro de historias de vida cruzadas, outro tópico. Mais a idea era esa: facer unha novela de vidas cruzadas e empregar fíos de suspense, todo nun ambiente de excepcionalidade. Que apareza unha bomba da Segunda Guerra Mundial é unha metáfora moi directa, case que grosa, sobre o pasado soterrado, tanto para os distintos personaxes coma para a cidade. A bomba é unha escusa para falar doutros asuntos ao tempo que serve para crear un entretemento, un divertimento.
Hai un narrador omnisciente que apela directamente ao lector/a. Quizais nunca tivera un narrador tan presente.
Hai un narrador que fala directamente, si, e que interpela ao lector en distintos momentos. Isto serve para presentar os personaxes dando diferentes opcións de como podería actuar ou pensar cada personaxe en cada situación. Claro que así corres o risco de que resulte un chisco pesado, non sei. E tampouco sei se é o meu narrador máis presente… En Máscaras rotas para Sebastian Nell, o narrador resultaba secundario. Xogábase co diálogo, xogábase co formato da entrevista. Pero en A simetría das bestas si hai un narrador moi presente. A estrutura desa narración, quizais, é máis semellante a esta última.
Non resulta pesado, non. Todos son personaxes complexos, con voltas e contradicións. Carol, por exemplo, ten a ferida da desaparición da súa irmá
No caso de Carol hai un problema de identidade. Todos os personaxes teñen os seus traumas, as súas bombas que desenterran de cando en vez. Carol vai ser sempre a irmá dunha nena desaparecida nos anos 80. Ten ese trauma moi presente. E si, ten como certo complexo de comparación coa irmá. Porque está na sombra da desaparición da irmá, que escurece a súa vida. Os personaxes son o máis importante da novela. A historia da bomba, e da cidade, é parte do aderezo histórico. É parte do mesmo xogo, que trata de darlle verosimilitude á historia. Os personaxes son o central e o resto son contrafortes para termar deles. Refírome ás referencias históricas, os feitos históricos do devir de Alemaña... Pero en calquera caso isto non é un tratado histórico e nin sequera unha novela histórica. A historia é decorado e o importante non é o máximo rigor, senón certa verosimilitude.
A novela trata, a partir deses personaxes, moitos temas. Un deles é a homofobia. É un dos primeiros que saen, xa no primeiro capítulo. Xunto coa mención a un artigo homófobo da lei alemá.
“Cando alguén deserta dos coidados, outra persoa ten que asumilos. O terrible é cando non hai ninguén”
O libro presenta, ao principio, dous personaxes, e a homofobia é parte do aderezo dun deles, do que se erixe como personaxe odioso do libro. É un trazo da súa descrición. En Alemaña houbo restos de homofobia no código penal ata o ano 91, como pasou en todos lados ata non hai tanto. E segue a pasar, naturalmente, na meirande parte do mundo.
Hai moita violencia na novela. Quixo facer un retrato da violencia?
Non sei se hai tanta violencia… A bomba é un resto da violencia que aplicaron os aliados na Segunda Guerra Mundial, un dos protagonistas, que é policía, vive o tiroteo de Múnic e... Si, vale, si, evidentemente hai moita violencia neste libro.... A violencia é parte da sociedade, e ademais é un elemento máis da intriga. Un elemento máis do decorado, que permite presentar unha serie de reflexións. Hai outros episodios de violencia que se poden descubrir lendo a novela, que están soterrados no medio da trama. Igual que a bomba que non estoupa, que é un resto da violencia do pasado.
A violencia dos aliados é menos retratada na ficción que a do outro lado.
Porque vemos moito cine americano, que é o cine dos vencedores e polo tanto, o cine dunha épica que procura construír heroes. No cine que máis nos chega retrátase moito a violencia dos nazis ou do exército roxo: a estratexia da terra queimada. Pero loxicamente produciuse moitísima violencia atroz na bancada aliada. Moita dela castigou de forma masiva a poboación civil como parte dunha guerra de desgaste. Os bombardeos de Dresde, de Hamburgo, de Tokio... E logo xa vén Hiroshima e Nagasaki.
Outro dos temas da novela son os coidados, moi presentes en A simetría das bestas. O pai do personaxe policía precisa coidados, pero el delega na súa parella.
Iso é algo que pasa moito: A deserción dos coidados. Cando alguén deserta dos coidados, outra persoa ten que asumilos. O terrible é cando non hai ninguén. Interésanme os coidados na medida en que é algo que vivimos e que viviremos todo, en carne allea e tamén en propia.
Hai unha parella nunha fase terminal. Coas súas complexidades. Todas as relacións da novela son complexas.
“A visión do amor como incondicionalidade pode ser un perigo: leva a xustificar calquera tipo de conduta”
A verdade, non coñezo ningunha que non o sexa. No libro, temos unha parella: un policía que é un dos grandes protagonistas e o seu mozo. Patrick, que así se chama a parella do axente, está atrapado nunha situación de desleixo nos coidados. Para que unha relación perdure hai que facer esforzos, as relacións precisan de entrega e de entregas. E non pasa só coas relacións de parella, senón con todo tipo de relacións, como a amizade. Patrick asume unhas obrigas que non son del como último acto de amor, coa dúbida de se é obriga ou amor ou mesmo culpa.
Sebastian Nell era un personaxe totalmente odioso. Nesta novela hai un personaxe que é aínda peor. Entre outras cousas, negocia coas necesidades dos demais. É un psicópata ou é así, e iso é o que o fai moi difícil de asumir?
É un personaxe odioso e odiable pola súa conduta e polo seu pensamento. É homófobo, é xenófobo, a usura e a avaricia son algunhas das súas virtudes... Non é un personaxe para querer, non... O que é verdadeiramente é un monstro. Ese personaxe é un retrato da monstrosidade.
A súa muller ten un comportamento que tamén resulta difícil de entender. E permite reflexionar sobre o tema da incondicionalidade do amor, que tamén estaba en A simetría das bestas.
Si. Ten unha incondicionalidade enfermiza, inculcada pseudocuartelariamente polo seu pai na infancia. Unha visión do amor como responsabilidade que leva ata consecuencias moi extremas. A situación que vive supéraa. Pero tamén hai algo nela de pura supervivencia. En calquera caso, a súa incondicionalidade é tamén monstruosa. Esta visión do amor como incondicionalidade pode ser un perigo: leva a xustificar calquera tipo de conduta.
Por que o título Os corpos de Romanov?
“Hai desgrazas que teñen sobre as familias o mesmo efecto que as balas sobre os corpos dos Romanov”
Responde sinxelamente a unha metáfora. Os Romanov foi unha familia asasinada, fusilada toda xunta. Na miña novela, cada familia recibe tamén un disparo. A enfermidade do pai afecta o fillo e á súa parella, a desaparición da nena afecta á súa irmá e aos seus pais. Cada disparo afecta a varias persoas da mesma familia. E son balas que afectan de por vida. En definitiva, hai desgrazas que teñen sobre as familias o mesmo efecto que as balas sobre os corpos dos Romanov.
Pode ser unha novela sobre as ruínas. Sobre o que queda despois das balas.
Eu diría sobre as cicatrices que quedan nos que seguen vivos.
Leva vostede seis novelas e seis premios literarios gañados. Vai deixar algún para os demais?
Eu vou publicando a través dos premios literarios. A través dos premios consegues determinadas cousas que, por canles habituais, resultan complexas de acadar. Por un lado fas rendible o esforzo, pois acadas unha contía económica que é moi difícil obter en base aos dereitos de autoría. Cadaquén sabe o que pode vender e canto vende en libraría e sabe facer contas. Eu son moi consciente diso. Por outro lado, tamén logras maior difusión para o libro saia nos medios de comunicación. Logo tamén é unha maneira diferente de chegar ao editor. Non tes que andar mandando orixinais ás editoras. É unha relación co editor que vén dada polo premio. Máis directa, máis inmediata. A experiencia é distinta.
É mellor así?
Pois non sei, eu non diría mellor. É outra canle. Pero neste caso concreto non podo dicir que fose mellor.
Por que?
“Estase a dar a circunstancia de que unha empresa privada comercializa unha obra miña e sen ter eu ningún contrato asinado con esa empresa”
Dalgunha maneira, o proceso de edición foi desconcertante. Para comezar, a editorial non me fixo chegar até oito meses despois do lanzamento do libro ningún tipo de contrato editorial. Tardaron oito meses en enviarme un borrador de contrato e para que o fixeran, houbo que vivir un proceso fatigoso. Comecei por pedir un borrador dun contrato en outubro do ano pasado, no inicio mesmo do proceso de edición. Naquela altura, desde Galaxia, trasladáronme que co premio Repsol non adoitan facer contrato. Fiquei perplexo. A min nunca me pasara con ningún outro premio nin con ningunha outra editora. Consulteino cos servizos xurídicos da AELG e indicáronme que era unha práctica moi cuestionable tras analizar as bases do certame. Unhas bases que estipulaban que había un acordo privado entre a Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta, Repsol e Galaxia, e que os dereitos corresponden a Repsol. E se un participa no certame, dáse por feito que acepta esas bases.
Pero claro, de súpeto dáse a circunstancia de que unha empresa privada comeza a comercializar e continúa a comercializar unha obra miña sen ter eu ningún contrato asinado con esa empresa, que non quixo facer contrato ningún. Esta práctica deixa os autores, considero, nunha posición complicada. A min paréceme desconcertante. Ademais, deixa nunha situación complexa ou comprometida tamén a Asociación de Escritores e Escritoras en Lingua Galega (AELG), asociación á que pertenzo e que vela polos dereitos dos autores e autoras. A AELG, xunto a Real Academia Galega e Política Lingüística, colabora activamente con este premio no que se está a producir esta situación.
Na miña opinión, esta situación era bastante insostible para a AELG e así llo fixen saber ao presidente da AELG, Cesáreo Sánchez, a quen lle agradezo -como ao conxunto da Xunta Directiva e a avogada que se encarga do seu asesoramento- o seu interese, preocupación e reacción diante desta situación. Ademais, a ausencia de contrato no Premio Repsol tratouse tamén na asemblea xeral do pasado marzo e a partir de aí, dende a AELG deron unha serie de pasos, entre eles contactar coa Asociación Galega de Editores (AGE). Cónstame que dende esta asociación se puxeron en contacto con Galaxia para abordar este conflito e só despois dese contacto por parte da AGE, Galaxia accedeu a enviarme un borrador do contrato... oito ou nove meses despois de que o libro chegase ás librarías. Todo este periplo e nove meses para recibir un primeiro borrador de contrato que agora ando a analizar... A verdade, considero que nun premio como o Repsol non debera ter cabida condutas como a de Galaxia nin que haxa premiados ou premiadas con este galardón que teñan que vivir este periplo para acadar algo tan básico: o borrador dun contrato. Pero en fin, que este asunto do contrato foi un dos moitos atrancos que se deron no proceso de edición.
Que pasou entón?
“Que ocupe o espazo e o esforzo promocional da editorial nos días do 8 de marzo un libro escrito por Francisco Castro…”
Pois mira, de comezo a fin houbo moitas cousas que me sorprenderon. Nada máis gañar o premio, insistíuseme para que mudase o título. A verdade é que eu non o vía claro, penseino moito, pero finalmente quixen manter o título que ten, que ademais foi premiado xa con ese título... Pero o caso é que para a comunicación do fallo, na nota de prensa que se lanzou, difundiuse mal o título, mesturando o título co lema. A miña sorpresa foi que dende a editorial se me dixese que fora feito a propósito para forzar un cambio de título. Sorprendéronme ese feito e esa lóxica, pero iso foi o que se me transmitiu. Logo, aínda que eu manifestei que quería preservar o título que tiña o libro, o título co que gañara o premio, recibín un xogo de probas e catro proposta para a portada nas que aparecía un título diferente, xa cambiado.
As portadas estaban pensadas para ese outro título, e insistíuseme outra vez en que as portadas quedaban peor co título co que se gañara o premio. Eu acabei dicindo que toda esa situación me parecía un atrevemento, que é o que me parece. E recibín como resposta uns correos airados, infantís, pouco profesionais... Quedei bastante perplexo por recibir determinadas cousas por correos corporativos. Nunca me pasara nada así en ningún outro proceso de edición con ningún outro premio nin con ningunha outra editora. E tampouco con Galaxia previamente, cando publiquei a novela coa que gañei o García Barros, Máscaras rotas para Sebastian Nell. Ese foi un proceso de edición do que gardo boa lembranza. Pero supoño que a razón é que eran outros tempos e outras persoas estaban ao cargo. Pero a verdade, todo isto non deixa de ser unha experiencia miña particular e que en Galaxia, dende hai tempo, hai moitas outras cousas que me parecen desconcertantes. E máis preocupantes.
A que te refires?
Pois a actual dirección. Hai cousas que me enchen de estupor e que me parecen preocupantes, como o que pasou o ano pasado coa publicación de Se isto é un home, de Francisco Castro. Que o director da editorial publique na colección de feminismo un ensaio seu (ou suposto ensaio) e que dea a impresión de que toda a maquinaria de comunicación e difusión da editora se dedicase, na semana do 8 de marzo, a publicitalo como autor e a publicitar ese libro, paréceme moi elocuente e moi sintomático do que ocorre. E ademais isto é algo que, dá a sensación, de que é o que pasa con todas as súas publicacións. Dá a impresión de que a maquinaria promocional e os esforzos da editorial están ao servizo, primeiramente, do seus intereses como autor do seu propio director. É que.... Insisto, que ocupe o espazo e o esforzo promocional da editorial dun 8 de marzo un libro escrito por Francisco Castro, en fin... Paréceme un exemplo cuestionable.
Polo menos no instagram de Galaxia dese día si se promocionan autoras mulleres. Dito isto, a min non se me ocorrería encher espazo ningún do 8 de marzo cun libro escrito por ningún home.
“Quizais falar de novas masculinidades e ocupar espazos non é o mellor que podes facer se tes en verdade unha preocupación honesta pola igualdade de xénero”
Exacto. E sinceramente, hai libros oportunos e libros oportunistas. E que ocupan espazos que non lles corresponden. E sinceramente, hai que mirar outras cousas. Lembro un tuit que escribiu Marilar Aleixandre, penso que pouco despois do último Culturgal, no que analizaba os libros publicados por Galaxia no referente á narrativa para adultos. Puña o foco no desequilibrio entre homes e mulleres, porque lle resultaba evidente. A cifra estaba moi descompensada. Se non lembro mal, dicía Aleixandre que durante o 2022, Galaxia publicara 21 libros na colección Literaria e que dezaseis deses libros estaban asinados por homes. Quizais falar de novas masculinidades e ocupar espazos non é o mellor que podes facer se tes en verdade unha preocupación honesta pola igualdade de xénero, facer esforzos por equilibrar a balanza na editorial que dirixes, pode que sexa máis axeitado.
Hai un libro en galego sobre novas masculinidades moi recomendable. Escribiuno Jorge Marín e está publicado en Através.
Pois non o coñezo. Mais a cuestión aquí é que, aínda que o libro de Francisco Castro fose marabilloso, apropiouse dun determinado espazo e fíxoo dende a posición que ocupa. Pero hai máis cousas, máis detalles, tamén moi elocuentes, que case son anecdóticas, pero que amosan moi claramente unha forma de actuar.
Cales?
Mira, por exemplo, nas lapelas dun libro como Tantos anos de silencio dise con total lixeireza que Francisco Castro gañou a práctica totalidade dos premios literarios de Galicia, literalmente. Non é unha esaxeración inocua, é simplemente unha falsidade. Paréceme unha conduta cuestionable. Paréceme moi cuestionable dirixir unha editorial, publicarte un libro, que se escriba neses termos na lapela e que se mova toda a maquinaria da editorial para promocionarse a un mesmo como autor. Creo que son condutas moi evidentes e moi cuestionables nas que a prensa cultural debera fixarse.
E logo tamén lembro o pasado inverno, na viaxe á Feira de Frankfurt. para presentar a Escola das Letras de Galaxia e da Deputación. A min aquela viaxe, as imaxes e noticias que se difundiron, espertáronme moitas preguntas: Por que se vende como unha iniciativa pioneira e novidosa no mundo o que non deixan de ser unha serie de obradoiros de escrita como os que se veñen facendo en todas partes desde sempre? A propia AELG ten un programa de obradoiros que mesmo se chama de maneira parecida, "Escola de escritores", non? Que obxectivo tivo esa viaxe de Francisco Castro, Carmela Silva e Inma López Silva? Que se pretendía? E que resultado se obtivo dese esforzo? Creo que estas e outras moitas son preguntas que cómpre facerse...
Pero vaia, todo isto non deixa de ser unha opinión calquera, un falar por falar nunha entrevista calquera... E máis relevante, moito máis relevante é, entendo eu, a opinión do consello de administración de Galaxia. Imaxino que nese consello de administración estarán de acordo coa imaxe que transmite, coa forma de dirixir, coa forma de actuar dende ese posto e que se conseguirán os obxectivos pretendidos... Iso son cuestións do consello de administración dunha empresa privada, porque é iso... Ao cabo, é unha empresa privada e toman as súas decisións... Aínda que claro, coido que non hai que esquecer os cartos públicos que recibe Galaxia, nin o que representa...
Iso lévanos ao tema do poder cultural. Noutra entrevista comentaba que existe, xunto ao poder económico e político. Aínda que non ollemos para el tanto como tal.
“Acaba por haber dúas formas de xornalismo cultural. Unha, o xornalismo cultural de axenda e promoción. O outro, o xornalismo cultural con militancia, que adoita renunciar ao escrutinio e a crítica”
Claro que o poder cultural existe, pero ten a súa dimensión e ten a súa escala. Sobre todo, no contexto no que nos movemos. A cultura, ademais, é un sector que a moitos medios de comunicación non lles importa demasiado. E noutros medios ten moito peso certo sentido da militancia acrítica. E iso é algo que lastra calquera sistema cultural. Logo, por suposto, esa falta de crítica é só o que se proxecta nos medios ou nas redes. En privado si se comenta todo continuamente. Por seguir co fío, é recorrente o tema da imaxe que transmite o director de Galaxia nas súas redes sociais. O seu autorretrato nelas é moi elocuente. Aínda que eu xa non vou poder seguir a gozar co retrato directamente, xa que curiosamente nalgún momento entre a chamada da AGE a Galaxia, antes da data prevista para publicar esta entrevista, o director da editorial que publica dos dous meus libros decidiu bloquearme. Foi curioso iso. E tamén unha pena, agora que vai sacar un disco... En fin, terei que conformarme cos pantallazos das súas ocorrencias que circulan por guasap con sorna de grupo en grupo.
Falaba antes das faltas do xornalismo cultural.
Referíame a certa militancia que se produce no xornalismo cultural, porque está moi presente esa máxima de que o sector cultural, polas achegas á sociedade e a súa relevancia, ten un valor esencial e precisa dun grande apoio. Dende o sector deféndese esa máxima. Agora ben, o que non gusta tanto no sector é que se lle poida facer un seguimento, un escrutinio público ou un cuestionamento crítico. O xornalismo cultural contáxiase desta perspectiva. En realidade, acaba por haber dúas formas de xornalismo cultural. Unha, o xornalismo cultural de axenda e promoción. O outro, o xornalismo cultural con militancia, que adoita renunciar ao escrutinio e a crítica. Así óbvianse e siléncianse condutas que se as trasladásemos a outros ámbitos, serían motivo de escándalo.
En calquera caso, niso algo de responsabilidade temos nós tamén.
Si, claro. Eu xa non fago xornalismo cultural, se é que algunha vez o fixen realmente... Pero creo coñecer a situación. E coido que practiquei tanto o xornalismo de axenda coma o da militancia. Coñézoos ben e coñezo a miña responsabilidade por iso mesmo. E o problema do xornalismo cultural é que está moitas veces á beira da promoción. De feito, desta entrevista pódese dicir tamén que se fai, simplemente, por promoción, por publicidade dun libro, aínda que acabaramos falando doutras cousas... Pero o caso... A min sorpréndeme que non haxa cuestionamento público e críticas de certas cousas ou condutas que si se analizan e moito en ámbitos privados. Estaría ben poder ler sobre estas cousas máis na prensa cultural.
En noticias, en reportaxes e en entrevistas, claro. E algo lin hai uns meses... Penso que nunha entrevista de Jabois no País a Alfredo Conde. Nesa entrevista vin a primeira crítica directa a Francisco Castro nun medio que eu lembre. E foi Alfredo Conde! Alfredo Conde preguntado por Jabois! [Ri] “Hai que ter un pouco de vergoña”, dicía Alfredo Conde. [Ri] Dende logo... Que mundo este, non? Dá moito que pensar e se nos poñemos a pensar a este respecto.
