A cineasta nada en Euskadi, formada en Praga e Munich e instalada en Compostela en 2010 é autora de varias curtas nas que explora as relacións entre o humano e o animal e está a piques de rematar a súa primeira longametraxe, 'Arima'

O festival Novos Cinemas celebrou este ano un encontro coa cineasta Jaione Camborda. Autora de varias curtas en Super-8 nas que explora, entre outras cuestións, as relacións entre o humano e o animal indo máis alá das limitacións do figurativo, está a piques de rematar a súa primeira longametraxe, ‘Arima’, que realizou a través da súa propia produtora, Esnatu Zinema. Camborda, nada en Euskadi e formada entre Praga e Munich, instalouse en Compostela no 2010, atopando en Galicia unha familia de creadores cos que compartir inquedanzas. Falamos con ela de ‘Arima’ -actualmente en fase de posprodución- e do resto do seu traballo como directora, produtora e guionista.

‘Arima’ é a historia de catro mulleres e unha nena cuxa vida se ve alterada pola aparición de dúas figuras masculinas… Así presentas a túa primeira longametraxe. Como nace ‘Arima’?

En realidade é un proxecto de hai moito tempo. Naceu coma un ensaio de guión cando eu estaba a estudar. De alí viñeron o título e as primeiras liñas. Pero desde entón o proxecto transformouse moito. Traballei tamén nel no meu traballo de fin de carreira cando estudaba na escola de cine de Munich, nun momento no que estaba co tema do espazo… Foi, así, en varias fases. En calquera caso, xorde dunha exploración poético-psicolóxica da muller, do eu desde o feito de ser muller.

Hai unha conexión coa túa curta ‘Lilit’, de 2015: unha nena suspendida no aire, nunha randeeira…

É verdade que ‘Lilit’ contén algo de ‘Arima’, pero é porque eu son as mesma persoa, coas mesmas inquietudes, non porque unha sexa causante ou continuidade da outra.

O resto do teu traballo como directora -as curtametraxes- movíanse no ámbito do documental. ‘Arima’ é máis ficción. Por que?

“Non creo que teña que identificarme só cunha liña ou coa outra, coa ficción ou coa non ficción”

Pois ‘Arima’, ao precisar de máis infraestrutura e de máis orzamento tivo a particularidade de que precisou tamén de máis tempo para financiarse. O xermolo da película, como che dicía, xurdiu moito tempo atrás, e a miña deriva cara a non-ficción é en realidade de despois. Tamén supón un cambio no sentido de que nas curtas traballaba eu soa ou eu con outra persoa, e para facer ‘Arima’ xa precisei un equipo. De todas maneiras, eu non creo que teña que identificarme só cunha liña ou coa outra, coa ficción ou coa non ficción. Podes mudar, dar voltas, reiventarte: non me pecho nin nunha cousa nin na outra.

A barreira entre o real e o imaxinario ten moita importancia en ‘Arima’. Un cazador aparece perseguindo a outro home que nunca chegamos a ver. É coma unha presenza fantasmagórica. E non é a única na película. Por que?

Podería definir esta película coma unha sensación de estar nunha noite de néboa e intuír que hai algo aí, aínda que non poidas velo. É esa sensación de incertidume, de intuír que algo que é borroso para min existe, está aí. Na película é importante iso: a nosa relación coa realidade subxectiva, emocional, coa mirada. Por iso esa ambigüidade entre o real e o imaxinario. Como un lugar desde a que transitar imaxinarios relacionados cos nosos medos, os nosos desexos…

Hai unha serie de personaxes que, parecendo diferentes, teñen conflitos moi semellantes. Por que?

Hai na película un xogo de espellos, de alter-egos, e un conflito que pasa duns personaxes a outros. Tampouco quero revelar demasiado, pero por un lado están Julia e a súa nai e polo outro unha nena e a súa nai. Julia e a nai comparten un mesmo drama existencial baseado na perda e Julia (Melania Cruz) dalgunha maneira ten medo de ser coma a súa nai, (Mabel Rivera).

En realidade, ao ver a película tampouco acabas de entender que é o que pasa. Todo se move nesa nebulosa, esa ambigüidade... E iso semella estar feito a mantenta para que o espectador complete a historia. É así?

“É moi importante na película o que non se ve, que o espectador ten que imaxinar”

Si, e iso é moi importante para min. Entendo que é un risco e que o espectador pode sentirse frustrado, pero trátase diso, de evocar, para que o espectador poña as pezas que faltan. É moi importante na película o que non se ve, que o espectador ten que imaxinar. Así coma o misterio, unha tensión constante que indica que algo sucede, aínda que non sexa nada moi concreto.

Por iso a idea da néboa que che dicía antes. Hai personaxes que son importantes pero que o espectador non ve, pasados que non se explican pero que se intúen… E si, está feito para que sexa o espectador quen complete, quen reconstrúa, a partir dos elementos que se lle dan. Tentamos manter ao longo da película ese misterio, esa tensión… que ás veces xoga tamén coa linguaxe do thriller.

É verdade. Ás veces algo crea tensión e indícanos que vai pasar algo terrible…

Hai pequenos elementos de thriller, si. O cal non quere dicir que sexa una película de xénero. Pero hai algo diso que pode intuírse. E tamén, por exemplo, do western: a figura da muller que coida do home ferido… É algo sutil, pero está aí.

En relación con iso, na película hai bastante violencia, aínda que non sexa moitas veces moi explícita. Un exemplo é a figura do cazador. Pero hai moitas máis mostras disto. Por que?

“A violencia está no xeito de relacionarse uns personaxes cos outros, e para min iso é un reflexo do xeito de relacionarnos nunha sociedade un pouco patolóxica”

Para min é algo que está na nosa psique, que forma parte da nosa relación co mundo. A película xoga con determinados arquetipos, coma o do home cazador. Ese é o exemplo máis obvio, pero si, a violencia está no xeito de relacionarse uns personaxes cos outros, e para min iso é un reflexo do xeito de relacionarnos nunha sociedade un pouco patolóxica nese sentido.

A película sitúase nese lugar e ademais nela prodúcese o traslado dese imaxinario a unha nena. Desde o seus xogos inocentes, a nena inscríbese nese estado de violencia, herda esa violencia presente na psique colectiva. A película indaga, como dicía antes, na figura da muller. Hai un home que encarna a violencia e o roce con el xera violencia, pero esta tamén estaba presente, xa de antes, nas mulleres coas que se relaciona.

A nena foxe da casa, o cazador persegue un home que foxe… Que representa a fuxida en ‘Arima’? Porque tamén está conectada coa procura da liberdade, ou polo menos dun lugar menos hostil.

“Hai que sinalar que ‘Arima’ é coma un corpus completo, unha persoa que se fragmenta en distintos personaxes”

Si, a idea da fuxida está presente en varias das personaxes. A nena é a que explicita máis iso: a fuxida está relacionada nela co terreo da rebeldía, pero tamén da angustia: ela percibe unha violencia… Pero tamén é a súa percepción subxectiva, como pasa con todos os personaxes. O que hai que sinalar aquí é que ‘Arima’ é coma un corpus completo, unha persoa que se fragmenta en distintos personaxes. Julia é a pedra angular destes personaxes que son espello uns dos outros, nun lugar íntimo e emocional.

Ese lugar é emocional pero tamén físico. É doado imaxinalo coma unha vila pequena, neboenta, cun ambiente opresivo. O propio espazo faise tamén protagonista.

“Para min era moi importante manter a sensación de realidade: que non se interpretase coma un conto”

É un espazo máis ben íntimo, psicolóxico. De todas maneiras, para min era moi importante, a pesar da ambigüidade, da idea do real e o imaxinario, manter a sensación de realidade: que non se interpretase coma un conto. Eu precisaba a terra, manter o contacto coa terra, coa realidade. É un espazo físico pero tamén psíquico, que pode ir ao imaxinado desde a confusión coa realidade.

O desexo -non só físico, senón como arela, como procura- é un dos temas da película. Aínda que non sempre leve a mellor lugar. Por que?

‘Arima’ vai tamén sobre a mirada. A película sitúa o espectador no terreo da mirada, cunha cámara en man que se dirixe ao espectador, tamén, como voyeur. Hai un personaxe que ten especial relación tamén con isto: gústalle ser observada. Precisa atención. E, en relación con iso, o desexo é, si, algo que move os personaxes.

No aspecto técnico, nas túas curtas tes usado o Super 8. En ‘Arima’ tamén hai texturas especiais… Aínda que non sexa igual ca nas curtas.

“O director de foto e eu traballamos moito coa idea de tensión, de misterio”

Con ‘Arima’ foi a primeira vez que traballo cun director de fotografía, Alberte Branco. Eu propoño unha cámara en man, celuloide e Super 16 mm. Mais esa cámara contén tamén moito da personalidade do cámara: os seus tempos, o seu pulso, o seu temperamento… Buscamos que fose unha película máis estable en termos de imaxe, de xeito que o formal non eclipsase outros aspectos. O director de foto e eu traballamos moito coa idea de tensión, de misterio… E, despois, claro, é todo moi nocturno: tamén houbo un traballo moi importante de iluminación. E unha textura, si, que pode evidenciar o celuloide.

Unha idea que sae na propia sinopse da película é a da submisión. En xeral, non creo que sexa unha película para denunciar nin reivindicar nada concreto en relación coas relacións de xénero, pero a construción social da “muller” está aí. En que sentido?

“A película pregúntase polo concepto de muller máis que facer unha denuncia do patriarcado”

É xusto iso. A película xoga, como dicía antes, con determinados arquetipos. O cazador como arquetipo de home. O xogo de espellos entre as mulleres. Un dos arquetipos lévanos á idea da muller submisa… Mais é como dis: a película pregúntase polo concepto de muller máis que facer unha denuncia do patriarcado, que é algo que comparto pero non é o obxectivo desta película. A idea é máis facer preguntas, observar: que é ser muller, a través desas incertidumes emocionais das que falabamos.

“A muller é, nesta película, máis ben obxecto de de observación. E non todas son superheroínas, porque non teñen que selo”

O cazador, o home, é tamén un personaxe ambiguo: ninguén sabe de onde vén nin quen é, e cada un dos outros personaxes ve algo distinto nel: o monstro, a ameaza, o irmán... El representa moitas cousas porque é tamén unha proxección dos medos e dos desexos dos demais personaxes. A muller é, nesta película, máis ben obxecto de de observación. E non todas son superheroínas, porque non teñen que selo.

Falabamos ao principio de ‘Lilit’. Como xurdiu esta curta?

Pois ía coa cámara e foi unha imaxe coa que me encontrei: unha nena na randeeira, de noite. Gústame facer, tamén, curtas moi breves, coma haikus, e esta é un exemplo. Despois de revelar a imaxe vin que tiña impacto, ao tempo que sinxeleza… O equipo de ‘Acto de Primavera’ pediume unha postal e esta curta foi o que enviei. A nena é coma un anxo flotando no aire, e ao mesmo unha referencia a Lilit, a muller rebelde que non acepta a submisión de Adán, que é algo que vexo nas novas xeracións de mulleres.

Falando de ‘Acto de Primavera’, tamén fixeches por encargo deles ‘Nimbos’, curta sobre Díaz Castro…

“Nimbos’ foi unha peza moi importante para min, porque foi a primeira vez que me aproximei desde o Super 8 á dirección”

Si, fora un proxecto no que eles lle encargaran a varios creadores facer unha peza a partir dun poema de Díaz Castro. Cando se lle dedicou o Día das Letras a este escritor. Foi unha peza moi importante para min, ademais, porque foi a primeira vez que me aproximei desde o Super 8 á dirección, despois de moito tempo en que estivera dedicada ao guión e a outras cousas. Foi iso, un retorno ao traballo de directora. Que para min ademais é como un decálogo de intencións. Sitúa o espectador no marco do misterio, da sedución da imaxe -é un lume que seduce a un neno, que o mira-... E é tamén coma un haiku.

Outras dúas curtas túas, ‘Proba de axilidade’ e ‘Rapa das bestas’, teñen que ver coa relación dos humanos cos animais. Que tamén está en ‘Arima’. Ou, máis ben, a animalidade humana. Hai unha conexión aí…

Hai esa conexión, si. A observación do animal, e do animal home que somos. E tamén hai en min unha sedución por rodar animais e un interese por poñer en diálogo o home e o animal.

'Proba de axilidade’ é como un campionato de cans adestrados…

Si, as imaxes proceden do ‘Agility’, unha especie de deporte competitivo no que os cans teñen que pasar distintas probas. É un traballo que implica unha relación moi próxima co can que se mestura coa idea de competición. Nesta curta hai observación do animal e tamén do ser humano, animal-home, e dos seus xestos, que se relacionan co seu ego. Pero non o digo por criticalo. Coma ‘Arima’, é un traballo de observación, non de denuncia.

E ‘Rapa das bestas’? Nela está a animalidade do home e tamén, quizais, a humanidade do animal. E a egolatría tamén. Cando a presentaches en Curtocircuíto dicías que non buscabas facer crítica social, senón achegar un ollar íntimo do antropolóxico, a tradición…

“Para nada foi a miña idea denunciar a rapa das bestas nin nada así. Non hai un dedo sinalador, como non o hai en ‘Arima'"

É que non creo que sexa eu quen ten que dicirlle ao espectador o que está ben e o que está mal. Fago preguntas, máis que dar respostas. A ver, desde o momento en que encadras estás posicionándote, pero eu sempre tento deixarlle ao espectador o maior espazo posible. En ‘Rapa das Bestas’ tamén está, como en ‘Arima’, a violencia e o seu traspaso xeracional.

Tamén a tradición, o que vai do pasado ao presente parecendo pasado e sendo presente, o roce do animal co home e do home co animal, a bestialidade do humano… Tamén está o animal a través dos seus ollos, da súa respiración: a súa humanidade, como dis, a través dunhas imaxes que favorecen a empatía… Pero para nada foi a miña idea denunciar a rapa das bestas nin nada así. Non hai un dedo sinalador, como non o hai en ‘Arima’. Hai veces que me posiciono, pero procuro facelo dun xeito sutil.

Fuches tamén guionista de ‘Los Fenómenos’. A segunda ten unha conexión con ‘Arima’ no tema dos roles femininos: é un filme sobre unha muller que tenta sobrevivir traballando de peón de obra. Coa “crise” inmobiliaria de fondo.

“O guión de ‘Los Fenómenos’ foi o primeiro traballo que tiven a chegar a Galicia”

O guión de ‘Los Fenómenos’ foi o primeiro traballo que tiven a chegar a Galicia. Alfonso Zarauza chamoume un día para escribir un guión con el. Traballamos moito coa estrutura, o cal foi para min unha aprendizaxe moi boa para ‘Arima’. En ‘Los Fenómenos’ si que se traballa coa idea explícita dunha muller nun mundo de homes: a súa heroicidade, a súa maternidade, a súa sobrevivencia...

En ‘Verengo’, de Víctor Hugo Seoane, fuches produtora. Ben, en realidade fuches produtora, directora e guionista de todos os teus filmes.

“Nun futuro estaría ben ter a posibilidade de non ter que encargarme eu da produción, non ter que levar todo o peso”

En ‘Verengo’ eu fun máis ben un apoio, á hora de facilitar material sobre todo. Pero a produción foi asumida máis ben por Víctor. Eu non levei a produción no sentido da xestión económica. En ‘Arima’ é onde, podería dicir, comezo a facer un verdadeiro traballo de produción no aspecto económico. Foi un proceso longo, e ademais ao non ter outras películas feitas é máis difícil.

Ao ser directora, produtora, guionista… tampouco podía facer unha película moi grande. Ademais, montei a miña propia produtora faltándome aínda coñecementos: fun un pouco kamikaze. (Ri). Aínda que podo dicir que ‘Arima’ foi como un Máster.. Eu o que quero, en realidade, é crear. Nun futuro estaría ben ter a posibilidade de non ter que encargarme eu da produción, non ter que levar todo o peso. As curtas tamén as producín eu pero, claro, non é o mesmo. Son pezas autofinanciadas.

E fuches directora de arte en ‘Tempo Vertical’; ‘Las Altas Presiones’; ‘O Ouro do Tempo’ e ‘Encallados’. Na última, sobre todo, pode recoñecerse o teu estilo…

Imaxino que algo haberá de min, si. Tamén dei con directores, coma Ángel Santos, que lle dan moita importancia ao espazo fílmico, coma min. Son películas que beben moito do real, con pouca intervención, películas de autor feitas cun equipo pequeno, un equipo de guerreiros que traballan co real, facendo un labor máis de baleirado que de enchido.

Naciches en Euskadi e estudaches en Madrid, Praga e Berlín. Por que viñeches para Galicia?

“Fálase da periferia da periferia, pero para min Galicia foi centro”

Levaba moitos anos no estranxeiro e tiña ganas de voltar á casa. Tiña unha parella galega, sempre me gustou moito Galicia, e pareceume unha boa idea vir para Galicia. A verdade é que me sentín como na casa, e ademais, no aspecto creativo, foi revelador: atopei unha familia de creadores moi bos que me interesaban moito. Foi tamén no momento do boom de recoñecemento dunha xeración e eu sentinme afortunada de formar parte desa celebración, dese movemento. Fálase da periferia da periferia, pero para min Galicia foi centro nese sentido.

Refíreste ao chamado Novo Cinema Galego?

Si, pero non só. Eu procuro non abusar desa etiqueta. Mais o que dicía: aquí coñecín creadores que me interesaban, e ademais hai moitos festivais, moita oferta cultural para ver cine… Galicia ofreceume moito nese aspecto.

Acabas de gañar un premio no festival de Gijón. En que consiste?

Pois é un premio para facer o proceso de DLP: un disco duro cuns codex que se usa para enviar aos festivais e aos cines, e que é bastante caro facer.

Que significa ‘Arima’?

É o nome dun karaoke. E aí vou deixalo.