Afirmar a democracia é afirmar o que virá. Mais iso non ten que levarnos á mera espera pesimista. Porque supón apertura radical cara ao outro, cara á alteridade que vén e que xa comeza a estar. Non é, así, aferrarse á utopía. Senón facer no aquí e no agora o que parecía imposible. Neste sentido móvense as reflexións do ensaísta e profesor Delmiro Rocha no seu libro Quizais. Filosofía ético-política do porvir, (Euseino?). Unha deconstrución da democracia desde o pensamento de Derrida.
Tes publicados outros dous libros sobre Derrida. Quizais xorde como traballo académico. En que contexto? Cal era o seu obxectivo?
O contexto académico é o marco obxectivo dos tres libros. Non obstante, diferéncianse en temáticas, distribución, nivel de afondamento e linguas. A estratexia, ou polo menos a intención estratéxica, consiste en ter un pé dentro da institución e outro fóra. Traballar á marxe. Quizais redáctase integramente no contexto dun doutorado para a obtención do Diploma de Estudos Avanzados, polo menos na súa primeira versión, a cal non dista gravemente da publicada.
O obxectivo consistía en investigar o proceso de substantivación do adverbio "quizais" no tramo de pensamento que discorre de Nietzsche a Derrida coa intención de desvelar como determinaba o pensamento ético-político de Derrida. Como adoita acontecer nestes casos, máis que chegar a unha conclusión definitiva abriuse para min unha forma de ler a Derrida que non se detiña nos terreos máis ou menos delimitados do ético-político senón que se estendía á obra enteira do filósofo e as súas inmediacións. Ao final, pasaron xa uns anos, converteuse nun xeito de ler a filosofía, por suposto, pero tamén a literatura, un filme, os medios de comunicación, a mirada, en definitiva, do outro que nos observa e nos fiscaliza.
"Para Derrida, a democracia ten a estrutura da promesa. É unha promesa. Neste senso é aquilo que vén. En cada instante a democracia é aquilo que desexariamos ter aquí e agora"
"Quizais sexa o tempo dunha democracia por vir", afirma o libro. Porque a democracia, explicas, non ten unha esencia estable, senón que está obrigada e formarse e reformarse en cada aquí e agora. Non pode ser nunca perfecta, senón perfectíbel. Podes explicar estas ideas?
Para Derrida, a democracia ten a estrutura da promesa. É unha promesa. Neste senso é aquilo que vén. En cada instante a democracia é aquilo que desexariamos ter aquí e agora. Semellante estrutura implica aceptar que como promesa a democracia non chegará nunca, ficará sempre por vir. É precisamente o movemento cara á democracia ao que chamamos democracia. Ser unha promesa implica ademais non ser unha cousa, non ser un obxecto presente susceptíbel de cálculo e de medida, isto é, impide de entrada un xuízo de valor definitivo que o determine. Mais se nos fixamos ben esta idea non é negativa ou pesimista, como puidese parecer ou aparecer nunha lectura rápida, pois precisamente a democracia se entende como o máis absoluto respecto á singularidade irredutíbel do outro.
A imposibilidade do cálculo total e definitivo, a estrutura da promesa, provoca que os suxeitos da democracia non sexan tratados precisamente como simples suxeitos, que non sexan vulgarmente cousificados. En condicións ideais, a democracia é o único paradigma constitucional que se dá a si mesmo o dereito a criticalo todo. Máxima que implica, por conseguinte, o dereito de criticar á propia democracia, é dicir, dereito de crítica sobre aquilo que che outorga o dereito de crítica. Enorme problemática da auto inmunidade que non podemos tratar nos estreitos límites dunha entrevista. Desde un punto de vista filosófico, cultural se prefires, este dereito transfórmase nun deber de esixencia crítica. Canto máis se afonde nesta esixencia máis afianzarase ese movemento cara á democracia que, diciamos, é a propia democracia.
"En condicións ideais, a democracia é o único paradigma constitucional que se dá a si mesmo o dereito a criticalo todo. Máxima que implica, por conseguinte, o dereito de criticar á propia democracia"
Segundo explicas, un dos piares da idea de democracia que herdamos de Grecia é que o cidadán, o suxeito de dereitos políticos, é o amigo, no sentido do que comparte das características que me definen, o que é igual a min. Nietzsche, en cambio, procura a amizade na diferenza, na desigualdade, na alteridade. Cales son as consecuencias deste xiro de Nietzsche para a túa crítica da noción de democracia?
Nietzsche atreveuse a ditar a diferenza, a pronunciar a palabra do tolo no seo mesmo da historia da philía grega. As consecuencias culturais deste feito están aínda por determinar. Pero Quizais non é unha crítica á democracia. O pensamento de Derrida articulado desde un quizais que abre a pregunta implica unha deconstrución da democracia. E hai que lembrar que deconstrución non significa destrución senón des-estruturación. A palabra "deconstrución" vén a traducir os termos heideggerianos de Abbau e Destruktion reservando o termo "destrución" para traducir Zerstreuung. O termo deconstrución aparece nun contexto moi determinado, o estruturalismo francés, e implica pensar a estrutura a partir da orixe e a historia que a posibilita.
Ao deconstruír o concepto de democracia vemos como esa historia é a historia da philía e da fraternidade, a política para os iguais. Quen facía política na Grecia clásica? Outra vez unha enorme problemática que implica, como mínimo, pensar os distintos estatus sociais, a sexualidade e a lingua. De novo aparecen cuestións grandes demais que non podemos tratar aquí pero considero axeitado, para comezar a formular a resposta, preguntarse: Quen ou que son hoxe as/os excluídas/os? Atopamos na actualidade a marxinación dependente dos estatus sociais, da sexualidade e da lingua? Se algo propón este Quizais, aínda que insisto en que quizais abre a pregunta e non dá a resposta, sería a necesidade de articular unha política da diferenza, non obrigarme a contar aos meus amigos senón inventar un pensamento do outro, para o outro, co outro.
Se algo propón este Quizais sería a necesidade de articular unha política da diferenza, non obrigarme a contar aos meus amigos senón inventar un pensamento do outro, para o outro, co outro
A túa proposta é repensar a democracia desde o pensamento do quizais. Un quizais que anuncia que "a revolución non se encamiña á revolución política senón á revolución do político". Por que? En que sentido o quizais muda a nosa concepción do político?
Nun determinado momento, Derrida converte en sinónimos os conceptos de revolución e outro. Refírese sempre a non se pechar dogmaticamente á chegada de algo novo. Á disposición a abrirse e a escoitar ao outro. Mesmo ao deber de darlle publicidade, isto é, espazo público. É a condición do acontecemento.
O porvir non é futuro, non é despregamento dun proxecto programado. É apertura ao inédito, a un acontecemento que tradicionalmente considerabamos imposible. Como anuncio, ademais, xa é presente e efectivo. Como se relaciona, desta maneira, con concepcións da utopía como a de Bloch?
A utopía de Bloch, e outras, pretende facer do utopismo a estrutura do ser humano, o motor dunhas accións que en definitiva quedarán a medio gas mais terá, porén, pagado a pena. Para Derrida non abonda con aferrarse a unha utopía, máis ben hai que facer, aquí e agora, o imposíbel. A "mesianicidade sen mesianismo", esta é a fórmula derridiana, implica unha espera sen horizonte (palabra que significa límite) de espera, un manterse na aporía do acontecemento que insta a cada momento a romper o curso da historia para facer chegar a xustiza. De ningún xeito isto acontece desde a utopía. Non hai mesías ao que agardar. Esta mesianicidade acontece sen mesianismo.
"Para Derrida non abonda con aferrarse a unha utopía, máis ben hai que facer, aquí e agora, o imposíbel"
É, precisamente, a diferenza entre futuro e porvir. Se un acontecemento se limitase a despregar as posibilidades inscritas previamente, a priori, con anterioridade, etc., nun programa dado, entón, non merecería o nome de acontecemento. Dalgún xeito ese feito xa estaba predito, anticipado, polo tanto, presente no sistema e, por conseguinte, non achega ningunha novidade. Non é, pois, un acontecemento. Un acontecemento non debe ser simplemente posíbel. Non desprega o programa senón que o fai, inscribe un novo sentido alongándose, alén do futuro, cara ao porvir.
O quizais, dis tamén, non é a inseguridade absoluta, o inferno de Dante. A súa inseguridade non é negativa. Como afastar, entón, a posibilidade do nihilismo se non temos seguridade ningunha? Ou a posibilidade, como di Deleuze, da dexeneración na forma de fascismo, por exemplo?
O gran problema é, precisamente, que non podemos. Todo sería demasiado doado se existise a posibilidade de eliminar o inimigo para sempre. Schmitt, por exemplo, funda a política nesta imposibilidade. Se fose posíbel a seguridade que promete o bébaios aristotélico simplemente habería que traballar no despregamento da súa programática. Cabe preguntar: por que, entón, non o conseguimos aínda? Erro no despregamento, falta de tempo ou, quizais, unha formulación equivocada? Para Derrida, o porvir é incalculábel e non pode prometer a ausencia da monstruosidade.
"Para Derrida, o porvir é incalculábel e non pode prometer a ausencia da monstruosidade"
Ora ben, a inseguridade que inscribe o quizais non é negativa pois non é unha fase previa á verdade, non é a confusión, di Derrida, que precede ao saber. Ao contrario, álzase sen soberanía sobre os terreos da responsabilidade, da decisión e da verdade para constituír a súa condición de posibilidade, para non os pechar nunca en sistema, para ofrecelos cada vez á lectura do outro. En definitiva vén a dicir que desconfiemos de todos os cálculos pechados, trae a alerta aporética de que a xustiza, se existe, debe calcular co incalculábel. Cando estivemos, unha soa vez, absolutamente seguros? A historia do pensamento científico é o camiño da busca da certeza. Eu son dos que pensan, dos que prefiren pensar, que ese camiño non se debe bloquear cunha rochosa e inamovíbel verdade.
"Aínda supoñendo que o proceso de deliberación contase cun tempo infinito, cousa que evidentemente non acontece pois a xustiza é urxente, a decisión debe suspender o saber e facer acontecemento de xustiza, quere dicir, que a xustiza aconteza"
A lei, por si soa, non pode ser xusta, dis. Canto máis se ateña a decisión á regra, á lei, máis se afasta da xustiza. Por que?
O dereito e a xustiza non son o mesmo malia non poder separalos sen máis. Para Derrida o dereito, é dicir, o exercicio da xustiza como dereito é un dispositivo estabilizante composto por prescricións reguladas e codificadas e que se basea na lexitimidade ou legalidade produto dun cálculo. En cambio, a xustiza, aquilo cara ao que camiña o dereito, é propiamente incalculábel, infinita, rebelde á regra, heteroxénea e heterótropa. É xusto que haxa dereito pero a existencia dun dereito, por si soa, non garante a xustiza. Se o suxeito de dereito non pode cousificarse nunha democracia, diciamos máis arriba, entón tampouco se lle pode aplicar sen máis unha norma feita noutro lugar e noutro tempo, isto é, unha prescrición regulada e codificada. É propiamente o traballo da xustiza. Interpretar o dereito, adaptalo, actualizalo e aplicalo con xusteza a un caso sempre e cada vez absolutamente singular.
A dificultade filosófica estriba en que unha sentenza que debe facer xustiza, ese é o seu fin, non se pode deducir sen máis. Isto é, polo menos, o que pensa Derrida. Aínda supoñendo que o proceso de deliberación contase cun tempo infinito, cousa que evidentemente non acontece pois a xustiza é urxente, a decisión debe suspender o saber e facer acontecemento de xustiza, quere dicir, que a xustiza aconteza. As consecuencias filosóficas desta formulación son graves pois indica que a acción non se deduce puramente do saber. Hai que repensar, pois, o concepto de responsabilidade.
