Personaxes á procura dunha última oportunidade. Da redención. Nun ambiente que non perdoa. Que arrastra a vida dos que están abaixo. Este é o cerne de Todo OK, a nova novela de Diego Ameixeiras. Un novo retrato da miseria que o abanea todo nun contexto no que a corrupción xa non ten onde agocharse. Un libro realista, situado na mellor tradición do xénero negro. Falamos con el desta obra e de todas as súas creacións anteriores.
"Todo o mundo ten dereito a cometer algún erro e a que non o castiguen demasiado por el", di alguén en Todo OK. Podería ser un bo resumo do sentido da novela, non si?
Podería resumir o espírito da novela, si. É unha historia que describe a caída en picado da protagonista, Inés. Tamén sobre unha necesidade de redención: ante a xustiza neste caso, pero tamén redención persoal. Porque todos temos dereito e comezar de cero e a non pagar demasiado polos nosos erros. É xusto que nos xulguen e que paguemos polo que fixemos, pero sen que iso acabe co resto da nosa vida.
Inés está enferma e soa, a súa nai está a punto de morrer, enfróntase a unha posible pena de varios anos de cárcere... Todos os personaxes parecen atrapados nun ambiente opresivo... E son xente de clase social baixa, como en Historias de Oregón... Quixeches facer un retrato do "lumpen"?
Todos tentan buscar unha saída a unha problemática concreta, agarrarse a unha última oportunidade. Tentan atopar unha saída nun ambiente opresivo, onde todo o mundo se coñece e espera do outro tal comportamento por ser quen é. É un mundo de mentiras, de pequenas traizóns... E non son os narcos, senón o estamento máis baixo do mundo do narcotráfico, si. É certo que tamén en Historias de Oregón hai personaxes levados ao límite, que teñen que escoller entre o malo e o peor, que é o que moitas veces acontece na vida.
"En Baixo mínimos e en O cidadán do mes había unha vocación deliberada de xogar co idioma: por iso recolle dialectalismos ou fraseoloxía ourensá. Agora o estilo é máis frío e distante"
O narcotráfico está no fondo de Todo OK, como en Baixo mínimos ou en O cidadán do mes estaban a corrupción inmobiliaria e política, ou en Dime algo sucio a pederastia. A corrupción e a hipocrisía repítense nas túas tramas: e esta última caracteriza en especial á xente que ten o poder. O pederasta de Dime algo sucio é un pediatra. Os policías son tan corruptos como os "delincuentes"...
Supoño que ás veces a policía acaba mimetizándose co mundo á marxe da lei co que traballa no día a día. Unhas veces porque actuar á marxe da lei é o xeito de facer o seu traballo, e outras por tirar beneficio propio, por pura corrupción. Por iso ao falar disto habería que introducir matices e diferenciar. O da pederastia xa é un tema máis delicado. Non lembro se houbo unha historia concreta que me servise como punto de partida, pero realmente cando nos chegan noticias sobre redes de pederastia vemos que moitas veces os pederastas son profesionais que están cerca dos nenos: médicos, profesores, monitores..., e iso causa, claro, unha alarma social moi grande. É un grao tal de degradación moral que esperta en nós os instintos máis baixos, o desexo de que os responsables sufran o máximo posible, por moito que pensemos que todo o mundo ten dereito a un xuízo xusto. En canto á mentira e o poder, a dominación do outro implica a mentira, a transmisión de imaxes falsas. O poder é sempre reaccionario, sempre busca perpetuarse e crear elites, separarse do cidadán común. Pero desde logo esa hipocrisía non é só das clases altas. O que pasa é que o seu radio de acción é maior se quen engana é un ministro ou ten un exército.
"Gústame que sexa o lector quen acabe de encher de significado os personaxes, que describo só a partir de pequenos trazos ou das súas accións cotiás. Que o lector tente ir máis alá do escrito, do que o autor quere dicir"
O estilo de Todo OK parécese ao de Dime algo sucio ou o de Historias de Oregón. Capítulos pequenos, estrutura fragmentaria, moitos personaxes... Parece que fuches optando por un xeito de escribir máis limpo e directo respecto das primeiras novelas. Todo OK parece case un guión de cinema ou un texto de teatro: só presentación do personaxe e diálogo. Foi unha evolución buscada?
Xa pasaron dez anos e, claro, ten que haber unha evolución do estilo. É posible que hoxe non fose quen de escribir igual Baixo mínimos ou O cidadán do mes. Agora o estilo é menos adxectivado, máis limpo, máis fotográfico, que é tamén un xeito de respectar o campo de actuación do lector e deixar que tire as súas propias conclusións, sen darlle todo mastigado. En Baixo mínimos e en O cidadán do mes había unha vocación deliberada de xogar co idioma: por iso recolle dialectalismos ou fraseoloxía ourensá. Agora o estilo é máis frío e distante. Tamén porque son novelas diferentes. Horacio Dopico é un personaxe inspirado nas novelas pulp americanas. Baixo mínimos e O cidadán do mes son iso, un xogo co xénero, cun estilo moi paródico e así macarra, gamberro... Supoño que Asasinato no Consello Nacional se sitúa entre estas primeiras novelas deliberadamente histriónicas e as últimas, cun estilo máis seco e distanciado dos feitos. Pero iso non significa que sexa un cambio que teña que ser definitivo.
Procuras esa mesma distancia do lector respecto dos personaxes? É difícil identificarse con eles. Ao mesmo tempo, hai máis retrato psicolóxico deles desde Tres segundos de memoria, aínda que nas últimas novelas se exprese con menos intervención dun narrador.
Eu creo que con Inés si pode non ser difícil identificarse: ela está enferma, súa nai tamén, tenta pasar páxina dunha relación sentimental do pasado... Gústame que sexa o lector quen acabe de encher de significado os personaxes, que describo só a partir de pequenos trazos ou das súas accións cotiás. Que o lector tente ir máis alá do escrito, do que o autor quere dicir. Tento suxerir, máis que mostrar. Nas últimas novelas tentei dicir o mesmo con menos palabras: Todo OK, Historias de Oregón ou Dime algo sucio non están menos traballadas que as primeiras, todo está reescrito e moi pensado. E é certo que hai un estudo psicolóxico dos personaxes, pero a través de pequenas descricións ou das súas accións, como o caso do personaxe que ten un formigueiro.
"Confúndese a novela enigma coa novela negra, como se a novela negra se reducise ao relato dunha investigación policial ou detectivesca"
Dixeches nalgunha entrevista que tentaras ir afastándote dos tópicos sobre a novela negra e atopar o teu propio camiño. A que te referías?
É que moitas veces atribúense, por descoñecemento, tópicos falsos á novela negra. Confúndese a novela enigma coa novela negra, como se a novela negra se reducise ao relato dunha investigación policial ou detectivesca. Desde os anos 60 desenvólvese un tipo de novela negra que reflicte o mundo da delincuencia desde o punto de vista do delincuente. E non é o mesmo a novela inglesa do tipo de Conan Doyle ou Agatha Christie, na que se resolve o problema para que as conciencias burguesas queden tranquilas, que os clásicos americanos como Dashiell Hammet e Raymond Chandler, que reflicten unha sociedade corrupta na que, por moito que se resolvan os casos, a corrupción sempre continúa. Por iso digo que quixen afastarme dos tópicos: non é necesario contar a investigación dun crime para facer novela negra. Pero iso non significa tampouco que non poida recuperar no futuro a figura dun investigador...
"A novela negra é a forma máis auténtica de realismo literario, a mellor forma de describir por exemplo o que está a pasar coa política actual no Estado"
A corrupción política e a degradación moral da sociedade son temas clásicos do xénero. O que non é tan habitual na nosa literatura é falar de temas de actualidade tan candentes como os problemas do BNG tras perder as eleccións o bipartito, como en Asasinato no Consello Nacional, ou do movemento armado independentista, como en Baixo mínimos ou O cidadán do mes. Botabas de menos a presenza destas cuestións na novela?
Pois o que me parece raro é que non haxa máis novelas que falen de temas tan de actualidade. Para min non supuxo un esforzo a maiores nese sentido. Cando escribín Asasinato no Consello Nacional construín unha historia de ficción a partir da crise que tivo o BNG, a partir dun material que estaba nos medios de comunicación. Eu creo que a novela negra é a forma máis auténtica de realismo literario, a mellor forma de describir por exemplo o que está a pasar coa política actual no Estado. Incluso pode ser a forma máis honesta de describir a realidade. Para Asasinato no Consello Nacional utilicei o patrón da novela negra clásica para facer unha obra satírica sobre a política parlamentaria e tamén para homenaxear a Vázquez Montalbán e o seu Asesinato en el Comité Central.
O punto de partida de Todo OK foi un feito real: a historia daquel submarino que aparecera.
Si, aparecera un submarino na ría de Vigo. Ían utilizalo para unha descarga de coca en alta mar, pero o piloto tivo que marchar porque afundía. A Garda Civil atopou o submarino, pero a coca non apareceu, polo que só puideron acusar aos responsables de narcotráfico en grao de tentativa. Realmente é surrealista que uns narcotraficantes colombianos confiasen nunha xente que tentaba convencelos de que o submarino funcionaba perfectamente. É tan raro, e no fondo tan humorístico, que os axentes non podían evitar rir escoitando as conversas. Eu preferín situar este feito no pasado, e escribir a historia das que poderían ser as súas consecuencias.
"Todo o que pasa na Deputación de Ourense dá tamén para moitas novelas, e investigacións xornalísticas que xa se fixeron e que deron lugar a xuízos"
A realidade non deixa de darche material: os casos Pokemon, Manga... son unha mina, non si? Poderías comezar polo concello de Santiago e acabar en Madrid, ou ao revés. Parece que é un grao de corrupción co que sempre convivimos, pero que agora sae á luz por unhas circunstancias.
Hai moito material, si, é verdade. Toda a corrupción política que está á orde do día... Todo o que pasa na Deputación de Ourense dá tamén para moitas novelas, e investigacións xornalísticas que xa se fixeron e que deron lugar a xuízos. E creo que toda esta corrupción debería ter impacto na novela, porque non podemos vivir á marxe do que sucede. E non se trata, necesariamente, de facer novelas de denuncia. É simplemente falar do que está pasando, da corrupción e do desánimo da xente. É certo que no Estado español se mantén unha certa tendencia a considerar a novela negra como de segunda categoría. Isto non é así noutros países, como Francia. Camus e Sartre eran moi afeccionados á novela negra, e érano precisamente polo xeito en que retrataba o poder como animal omnívoro. E iso é o que pasa na actualidade. A confianza nos políticos cae en picado e entón a xente tenta organizarse e protestar ou simplemente sobrevivir.
"Tres segundos de memoria foi interpretada como unha novela xeracional, e en realidade a miña idea non era tan presuntuosa"
A realidade superoute despois de Tres segundos de memoria. A precariedade laboral é agora aínda máis grande que a que retrataches naquel libro.
Foi interpretada como unha novela xeracional, e en realidade a miña idea non era tan presuntuosa, pero si fala de mozos e mozas que tiñan estudos pero non tiñan nin un traballo máis ou menos estable nin recursos para ter unha vivenda en propiedade. Xente que amosaba un certo desencanto vital, pois xa non era como a xeración dos pais, que si pensaban que podían mudar o mundo. Daquela, os mozos de arredor de 30 anos pensabamos que todo melloraría co paso do tempo, pero non foi así: agora é peor, e cobrar mil euros é xa unha aspiración que non alcanzamos. Agora hai desafiuzamentos, suicidios por non poder pagar a hipoteca: un desánimo xeralizado que faría que Tres segundos de memoria, de ser escrita na actualidade, sería distinta. A novela ten un fondo moi triste, aínda que tamén ten humor...
"Hoxe non me atrevería a frivolizar con certas cousas, con todo o que está pasando. Non imaxinabamos que as cousas ían estar como están"
O protagonista de Tres segundos de memoria ten, porén, certa tendencia a adoptar un papel de vítima que, visto desde hoxe, se cadra non se entendería tanto.
É verdade que hoxe non me atrevería a frivolizar con certas cousas, con todo o que está pasando. Non imaxinabamos que as cousas ían estar como están. Máis que retratar un momento de crise, Tres segundos de memoria falaba dun período vital, aquel no que chegas ao mercado laboral despois de estudar e ves que as cousas non son como che contaron, que todo é precariedade. Somos unha xeración de fillos de clase obreira que puido estudar e que atopou un mercado laboral moi difícil. Pero é verdade que o personaxe de Tres segundos de memoria parece que ás veces atopa satisfacción nas súas miserias, nesa sensación de estar no canto do precipicio. O que pasa agora é que nesas situacións límite podes quedar na rúa. Por iso esa actitude do personaxe de ter mágoa de si mesmo xa non se comprende igual. A súa autocompaixón pode resultar penosa.
Inés é a túa primeira protagonista feminina. Horacio Dopico responde ao perfil do antiheroe. Non é politicamente correcto: métese en leas, drógase, contrata prostitutas, ás veces ten algún detalle un pouco machista como o protagonista de Tres segundos de memoria... E resulta que nos pos a Inés en situacións semellantes: ela contrata un gigoló, por exemplo. Non hai tanta diferencia entre eles: os dous afrontan fracasos amorosos...
Cando decidín que o personaxe principal fose unha muller, non pensei en dotala dun xeito de actuar ou de pensar distinto polo feito de non ser un home. Os meus personaxes son, como dis, antiheroes, e o mundo está cheo de xente machista... Non quixen, non, ser politicamente correcto. De todas maneiras, Tres segundos de memoria é unha novela moi masculina e moi heterosexual, que tamén encerra unha parodia dun xeito de entender a masculinidade. É un personaxe levado ao extremo, ata resultar penoso. Quen vexa nese retrato algo ofensivo, é que ten un problema, penso eu.
A presenza da música e do cinema é outro dos nexos en común das túas novelas. Por que?
É certo que as miñas novelas tenden a ter a súa banda sonora particular. Tamén me gusta que os personaxes se definan, como no cine, a través dos diálogos, da acción. Ademais, escribir novelas non é só ter capacidade para contar unha boa historia. É saber estruturala...
"Oregón é o meu Ourense literario, que non é o Ourense real aínda que teña cousas en común con el. Podería ser calquera cidade pequena na que todos se coñecen e se agochan moitas miserias, arrástranse contas pendentes..."
Dicía Horacio Dopico nunha conversa cunha moza que non quería formar parte do Movemento de Liberación Nacional porque odiaba a súa sociedade tanto como a si mesmo, que ao final nunca nada cambiaba... Como foi iso?
Horacio Dopico é un intento de trasladar á nosa realidade un personaxe prototípico da novela pulp americana. E é certo que hai unha colisión entre unha xente que é moi fiel a un ideal e que pensa que pode mudar as cousas, e outra xente máis escéptica, como Horacio Dopico. Malia todo, eu creo que no fondo ten o seu corazonciño e si sería quen de abrir o seu idealismo á sociedade. Só que tamén se protexe debaixo dunha fachada. E e certo tamén que moita xente pensa que nada se pode cambiar.
Por que lle chamaches Oregón a Ourense? Cal é a relación?
Pois realmente é algo que eu escoitara no meu arredor e que non sei de onde procede. Si é certo que hai toda unha tradición de autores que situaron as súas historias en Ourense. Marcos Valcárcel describía unha liña que comezaba con Lamas Carvajal, Pérez Placer e Álvarez de Nóvoa e que pasaba por Blanco Amor, Ferrín... ata chegar á actualidade. Oregón é o meu Ourense literario, que non é o Ourense real aínda que teña cousas en común con el. Podería ser calquera cidade pequena na que todos se coñecen e se agochan moitas miserias, arrástranse contas pendentes... En Dime algo sucio Ourense é un personaxe máis.
Houbo, no seu tempo, moito debate sobre como facer galega a novela negra importada de Estados Unidos. Cando escribiches Baixo mínimos, era unha preocupación que tiñas?
Non. Baixo mínimos era un axuste de contas con moitas novelas que lera e moitas películas que vira. Non era o meu obxectivo facer novela negra nunhas claves propias do país, aínda que na práctica si están presentes. A pretensión de reflectir distintos aspectos da sociedade galega está moito máis clara a partir de Dime algo sucio. Non é que nas primeiras non exista, pero non adopta o ton máis de denuncia de Dime algo sucio, por exemplo. Nas primeiras hai máis ben parodia. En Horacio Dopico xuntei o cabaleiro solitario americano coa retranca galega, nun personaxe que non deixa de ser un heroe derrotado. Quixen parodiar o xénero, pero desde o respecto por el.
"En Asasinato no Consello Nacional hai algúns personaxes que eu non pretendía que se identificasen con ninguén en concreto, e que si foron adxudicados a tal ou cal persoa"
E cando escribes Asasinato no Consello Nacional?
En Baixo mínimos e O cidadán do mes non hai pretensión de verosemellanza. En Asasinato no Consello Nacional si, no sentido de que fala de cuestións políticas reais. Pero en realidade queda nun nivel máis superficial que unha novela que quixese retratar a crise do BNG. Para min foi máis ben unha escusa para falar de traizóns, mentiras, tamén da redención... De feito hai algúns personaxes que eu non pretendía que se identificasen con ninguén en concreto, e que si foron adxudicados a tal ou cal persoa.
Entre as primeiras novelas e Dime algo sucio -con esa historia tan terrible que conta- hai un cambio de ton tan brusco que mesmo pode parecer un autor distinto. O humor desaparece, e chega un retrato da absoluta miseria na que o humano pode caer. Como será a nova novela que estás escribindo?
Pois se o lector identifica un cambio tan grande non é malo, porque conseguir ser versátil é un obxectivo para o escritor. O que pasa ademais é que son historias moi distintas, entón non podes contalas igual. A novela nova ten tamén unha parte moi negra, de personaxes marxinais, corrupción, miserias e traxedias cotiás... Aínda que falar tanto de novela negra tamén pode chegar a encadrarte nun tópico, como se todo fose policías e ladróns. Como che dicía antes, hai xente que non coñece a novela popular, e que cre que só vale a alta novela. Eu creo que o importante é escribir con honestidade e tentar escribir ben. Non por facer novela de xénero baixas o listón como escritor nin te dirixes a un lector de segunda. Nin por tentar facer alta cultura vas facer xa boas novelas.
"Non por facer novela de xénero baixas o listón como escritor nin te dirixes a un lector de segunda. Nin por tentar facer alta cultura vas facer xa boas novelas"
Asasinato no Consello Nacional vai pola cuarta edición, cun limiar de Beiras. Todo OK vai pola segunda edición. Es un dos autores galegos que venden máis novelas.
Pois non sei. Seguro que vendo menos que os de literatura infantil, ou que outros autores. É máis doado se recomendan os teus libros no ensino, e se cadra os meus non son os máis axeitados para iso. Dáme a sensación de que máis ben o que se vende máis son certos libros, os longsellers, aínda que non sei como aplicar este termo á nosa literatura. Cos meus, eu creo que poden venderse máis cando saen, pero tampouco seguen saíndo tanto despois. Dime algo sucio tivo unha tradución ao castelán, e a min dáme a impresión de que tivo mellor acollida fóra: en Xixón... Pero é só unha sensación miña. É certo que normalmente teño boas críticas. O prólogo de Beiras era para saír antes, e non agora que xa non está no BNG, pero a cousa foise atrasando. E está moi ben que unha persoa con tanto humor coma el accedese a escribir o limiar, e máis tal como o fixo, con tanto humor, precisamente.
