O Festival Internacional de Outono de Teatro de Carballo vén de outorgarlle a Mónica Camaño o premio Xograr de Outono pola súa “intensa, diversa e importante traxectoria profesional” de “máis de 30 anos de percorrido” no teatro, o cinema e a televisión. A actriz suma así un recoñecemento máis -levara xa o Maruxa Villanueva ou o María Casares- á súa carreira, definida tamén polo seu activismo cultural e social.

O FIOT vén de recoñecer a túa traxectoria co Xograr de Outono. A Carballo foras con As do peixe (Abrapalabra), A Nona e Kevtch (Teatro do Morcego), Bailadela da morte ditosa (Teatro de Ningures)...

Si. Eu creo que a primeira vez foi cando recoñeceran co primeiro Xograr a Roberto (Vidal Bolaño), -que xa falecera-. Non lembro ben se eu fora cando estaba facendo Animaliños… Aquel fora un Outono de loito: a morte de Roberto, o Prestige…

Como era traballar con Roberto Vidal Bolaño?

A min impoñíame moito. El tentaba romper esa barreira… non sei se era consciente desa autoridade que tiña pero, si, aquela figura tan descomunal… a min podíame. E non era unha autoridade imposta por disciplina. Era algo real, que nós recoñeciamos.

"Roberto Vidal Bolaño impoñíame moito"

O teu primeiro contacto co teatro veu con Ancoradouro. Como fora?

Pois facía falta alguén que tocase un instrumento, eu tocaba a gaita e entrei así. Ancoradouro era unha escola de mimo que tiñamos no colexio, -o Castrillón, en Cangas-, que artellara Vázquez Pintor, que era profesor alí. Era un exemplo do profesor voluntarioso que traballa cos nenos e nenas para facer unha función de fin de curso. Pero non só iso.

Porque os espectáculos de fin de curso poden non deixar unha pegada verdadeiramente artística, creativa, no alumnado. E el non quería iso. El quería que traballásemos coas técnicas do mimo, a pantomima, coa expresividade, as emocións… Seguín en Ancoradouro despois, estando no Instituto. Fomos actuar, como grupo amador, a moitos sitios, entre eles Porto, onde coñecín os Tanxarina e outra xente do teatro…

E na Universidade? Estudaches Filoloxía. Seguiches co teatro xa daquela?

Si, na Aula de Teatro. Ao chegar a Santiago souben que había un casting para entrar na Aula de Teatro e presenteime sen saber moi ben como era un casting… A Aula de Teatro é unha ferramenta pedagóxica fundamental, non só para o desenvolvemento das artes, senón por exemplo para a interacción con outras universidades... A verdade é que eu era algo mala estudante porque, claro, dedicábame moito ao teatro, non ía a clase...

"A Aula de Teatro é unha ferramenta pedagóxica fundamental"

Mais acabaches a carreira e atopaches o que querías facer. Que veu despois?

Despois, o primeiro contacto co teatro veu con Tanxarina, que me convidaron a facer parte de Coca, a volta da Besta. Era o mito do cabaleiro loitando co dragón, que eles levaron a un formato de teatro de rúa. Logo diso viñeran as Producións Teatrais do Sur, un plan bianual no que varias compañías se xuntaban e facían proxectos compartidos.

Xuntáranse Tanxarina, Teatro do Morcego e Teatro de Ningures, e eu traballara con eles co Macbett de Ionesco. Despois xa veu Uvegá Teatro, con Manuel Lourenzo e con Vicente Montoto. No 98 foi a primeira vez que traballei con Roberto, en Doentes.

A segunda foi cando fixemos Xelmírez ou a gloria de Compostela, de Daniel Cortezón, que foi tamén a primeira vez que traballei para o CDG. Máis adiante fixen con Xan Cejudo, tamén para o CDG, A burla do galo, de Vidal Bolaño… Con Teatro Bruto fixera Ninguén chorou por nós de Miguel Sande, ou Mar revolto, un proxecto compartido entre Galicia e Portugal, con texto e luces de Roberto, sobre o Santa María…

Coñeciches entón o CDG cando funcionaba como CDG…

En Xelmírez eramos como 26 persoas. Era o camiño que escolleras, a túa forma de vida, e entón era posible facer igual dous ou tres espectáculos nun ano, combinando ensaios, distribución, outro espectáculo… Non coma agora, que fas como moito unha montaxe ao ano e tes que facer outras cousas, como dar clases, para sobrevivir. Para que che garanta poder vivir do teatro, ten que ser algo coma As do Peixe...

"Agora fas como moito unha montaxe ao ano e tes que facer outras cousas para sobrevivir"

Pero na boa época do CDG si que parecía que iades poder vivir do teatro.

Aí houbo algo de embauque. Era o momento no que tiñas que decidir que facer coa túa vida. Entón era, temos país e temos unha cultura na que poidamos traballar ou non? E penso que, respecto diso, pasou unha cousa. A cultura foi levantada por xente que non era profesional, que lle botou moita vontade, moito esforzo, moitas horas de traballo… Pero despois fomos evolucionando e as estruturas terían que ser outras. As formas de facer terían que cambiar. O feito de que esas estruturas non poidan ser sostidas por profesionais acaba sendo un embauque... Porque despois hai unha quebra e logo veu a crise.

"A cultura non pode quedar só no amateurismo"

Quero dicir, que a cultura foi levantada por unha chea de persoas ás que lles debemos moito, moitos deles funcionarios -mestres, coma Pintor, do que falabamos antes-, pero é que o futuro non pode seguir a estar en mans do voluntariado. Non pode quedar só no amateurismo. E penso que non acabamos de evoluír niso.

Estou de acordo. Como a cultura se considera militancia, o voluntarismo acaba sendo, ademais, coma unha obriga. Mais mudando de tema: ti xa eras feminista cando iso non se levaba. No encontro Mulleres creando, no FITO, dixeras que as actrices tamén tiñan que loitar cos papeis sexistas. E non deixarse embaucar, precisamente.

Penso que o feminismo, da miña xeración para abaixo, foi rompendo. É como se nos relaxásemos porque parecía que estaba todo conseguido. E non estaba. Hai un deterioro da conciencia feminista. Na miña época universitaria considerábase case como algo do pasado… Eu mesma tamén tiven unha evolución niso. Ademais, agora fálase moitas veces de feminismo como se fose algo que acaba de nacer. E non: temos un herdo, desde o que se desenvolveu a finais do franquismo e aos inicios da democracia, xa sen contar todo o que veu antes. Temos que ter en conta o que xa estaba feito, as diatribas que hai agora e que xa existían daquela… Non é algo que acabe de comezar.

"Agora fálase moitas veces de feminismo como se fose algo que acaba de nacer"

En relación con iso lembro distintos personaxes que fixeches en teatro e en audiovisual e penso que puido haber algo de escolla con ese criterio. Que tipo de papeis femininos eran. Ou se cadra tiveches sorte…

Pois eu creo que nunca puiden escoller. Ás veces si que tiven que dicir “isto non o fago”. Pero xa non só polo que dis. Tamén por pensar que, para certos papeis, pode faltarche técnica. Entón xa dis que non por pudor. Pero máis alá de casos coma eses, non é que poidamos escoller moito. Que pase como en As do peixe, que é coma unha luva, polo tema en si, porque o sentes moi cerca… non é o habitual.

Eu non tiven familiares na conserva, pero si había mulleres da miña contorna que traballaban no sector. E lembro perfectamente como se desenvolvían. Aquelas mulleres organizadas, sindicadas, que baixaban en grupos cando soaba a serea da fábrica… Eran diferentes das mulleres que traballaban nas leiras ou na casa coa máquina de coser. Porque socializaban, uníanse… e non é o mesmo, claro.

As do peixe tivo moito éxito e é recente. Que outras obras salientarías, do que levas feito?

Pois por exemplo, En punto, sobre as Marías, que fixen con Teatro Bruto. Eramos Gloria Rico e eu, dirixidas por Paulo Rodríguez. Non era fácil: lembro que mo comentaba mesmo Roberto Vidal Bolaño. Tiñas medo a achegarte porque tampouco sabías moi ben o que pasara: o que tiñas era pouco máis que o díxome, díxome.

Nós traballamos a partir dunha foto. Un mariñeiro facía un xesto para meterlle man a unha delas e elas facían un escorzo escapando, e víaslles unha cara de dor… Nós tiñamos claro que non iamos rir delas. Non iamos facer bromas. Iamos representar o paseo. Probamos e funcionou: a xente recoñecíaas. Fixémolo en Santiago e fóra, ata no FITEI, en Porto. Aí si que houbo unha escolla, un diálogo sobre como queriamos enfocar as personaxes. Pero iso tamén é parte da dinámica do proceso: o diálogo entre actor/actriz e dirección…

En audiovisual tamén tes moitas cousas. Maruxa e Coralia, -precisamente-, Santa Liberdade, Liste, pronunciado Líster, O club da calceta, A cicatriz branca, O lapis do carpinteiro… Hai que botalos debeu ser das primeiras…

Hai que botalos fora polo Prestige, si. Pero o primeiro que fixen en audiovisual foi unha serie, Galicia express, con Antón Reixa. E despois Cuarto sen ascensor, que era un auténtico carameliño. Unha sit-com, unha das primeiras que se fixeran, a nivel do Estado, que estaba moi ben… Era un pouco como é The Big Band Theory. Unha comedia moi disparatada, a medio camiño entre televisión e teatro...

Outros proxectos que podería citar… pois O bosque das levas e A biblioteca da Iguana, ou Doentes, con Gustavo Balza, que me fixera moita ilusión, e foi ademais a única vez que traballei con Pico. Cuarto sen ascensor fora, por certo, bastante maltratada na televisión: cambiaban a emisión de día, poñíana moi tarde… Unha mostra máis de como se xestiona o diñeiro para cultura. Porque orzamento houbo máis, é verdade, pero a cuestión é como se distribúe.

Nese sentido, e coa escusa da crise, as cousas foron indo a peor. Recortes de ata o 70%... Que pasou? Quero dicir, que mudou?

Penso que foron facendo o posible para habituarnos. Recortar e recortar… Así, chega un día en que non tes acceso á cultura, pero nin o percibes. Penso que houbo un cambio de idea, en canto a planificación política, sobre o que se quería. A intención de crear ou de sustentar un sistema cultural galego deixou de existir. Iso leva a que nos vaiamos fundindo coa cultura do Estado. Pero é que, se o que define a nosa cultura é a lingua, e deixamos de primar a cultura na nosa lingua, para onde vamos? Se non lle damos valor á nosa cultura, se non nos facemos responsables de manter un patrimonio cultural que se foi construíndo durante séculos...

"A intención de crear ou de sustentar un sistema cultural galego deixou de existir"

Non o teriades imaxinado entón, mais se cadra o PP de Fraga era mellor nese aspecto. Con toda a falta dunha política cultural digna de tal nome, polo menos algo investía en cultura. Para o teatro non foron tan malos anos, comparado co que veu despois.

Fraga era un tipo culto e listo. Non serían moi demócratas, pero tiñan certo interese na cultura. Hoxe, niso hai unha lagoa. Ata para a cuestión da lingua, que debería ser incuestionable… Penso que a responsabilidade é da clase política, e da xente, á que se lle inculca que iso non importa. E eu penso que se non somos conscientes da nosa cultura tampouco defenderemos o noso país, nin o territorio nin o resto das cousas. Por iso temos todo cheo de eucaliptos. Por iso se corta un carballo para que pase o tráiler da Panorama, por iso meten glifosfato nun cemiterio… Cousas que pasan, que non estou inventando.

"Se non somos conscientes da nosa cultura tampouco imos defender o país no resto das cousas"

Algún papel no audiovisual ao que teñas especial agarimo? Foi moi popular o da xuíza de Matalobos, por exemplo.

Foi un moi bo papel, si. O que podía chamar a atención, nun principio, era o tema do narcotráfico. Pero eu penso que a serie funcionou ben porque a historia conectaba moito coa sociedade. A xente sentíase reflectida. E penso que ese tipo de apostas son as que nos posicionan como televisión pública. Galicia ten unha poboación moi diversa, que ten que verse reflectida na televisión, que non é só para un sector da sociedade.

"Galicia ten unha poboación moi diversa que ten que verse reflectida na televisión"

En As leis de Celavella traballei nun capítulo. Penso que é outro exemplo de como poden facerse ben as cousas. O meu papel era o da filla dun indiano que volvía para inaugurar unha escola pagada cos cartos dos emigrantes, e que en realidade era a criada da filla do indiano e non sabía nin ler e escribir. Unha muller que, pola súa condición subalterna, non puidera estudar.

Tes dito que Angela Merkel, por exemplo, non che vale como referente, por moi muller empoderada que sexa.

Si, porque non son os meus parámetros. Non está de moda falar de loita de clases, pero eu teño clara a miña posición aí. Eu podo identificarme máis cun compañeiro que se sitúa ideoloxicamente máis perto de min no relativo a loita de clases, que cunha muller que acepta o capitalismo dese xeito…

Estiveras moi activa na Plataforma das Artes Escénicas, cando vos mobilizastes porque a Xunta non pagaba o que debía. O teu labor como activista é coñecido.

Eu naquel momento estaba na directiva de Escena Galega, e o que se sentía era unha situación de colapso total. De recorte de orzamentos, de precarización do traballo, e aínda por enriba non nos pagaban. Era unha dinámica devastadora, por iso falabamos de desmantelamento. Era como volver ao principio, cando o teatro estaba a ser sustentado polo asociacionismo.

E agora? Non hai mobilización, pero a situación non parece ter mellorado moito, aínda que pagasen as débedas.

Agora non poden volver obrigarnos a que todo quede en mans do voluntariado. Por iso temos que preguntarnos, que pasa aquí? Temos que romper o paradigma e crear un novo? Porque teatro vai seguir habendo sempre. Pero a cuestión é como vamos traballar, como vamos manter o diálogo co público... Debería estar claro que é o que queremos facer coa cultura, porque segue sen estalo. Por iso festivais que levan tantos anos de traxectoria quedan fóra por unha cuestión telemática. Ou hai que esperar a saber algo das axudas cando o festival está xa para pechar o cartel. Non pode ser.

"Debería estar claro que é o que queremos facer coa cultura, porque segue sen estalo"

Nese sentido, hai un vello debate sobre como orientar as axudas para as artes escénicas. Unha reivindicación vella é o sistema de residencias… Mais se, por exemplo, hai axudas para a produción para despois non distribuír, só se crea dependencia…

As subvencións son necesarias, a cuestión é como se orientan. Tamén Citroën leva axudas públicas, e bastantes máis. Mais a cuestión é que haxa estruturas que permitan o desenvolvemento dos proxectos. Tamén tería que repercutir, por exemplo, se cadra, a calidade dos espectáculos na súa distribución. O sistema coxea. Axudas ten que habelas porque o teatro non sería unha actividade sustentable sen elas.

Penso que terían que sentar nunha mesa institucións, responsables das programacións, e a profesión, para decidir que facer. E, por suposto, que un espectáculo teña unha axuda á produción e despois non entre na Rede, nin na Feira… é un disparate. E outra cousa: de que vale un premio? De que vale un María Casares? Se non ten ningunha repercusión… Despois, ademais, é complicado. O público pode ser un marcador, pero é que ás veces o público tamén se move pola publicidade...

"Que un espectáculo teña unha axuda á produción e despois non entre na Rede, nin na Feira… é un disparate"

Creaches Teatro Nu con Zé Paredes. Lembro que diciades, cando o presentastes, que queriades facer un teatro diferente. En que sentido?

O  cerne de Teatro Nu fora Coa palabra na lingua, unha dramaturxia feita con textos poéticos galegos e portugueses do século XX. Despois fixemos outras dúas obras, pero acabamos deixando o proxecto por incapacidade para asumir a xestión, produción, distribución...

Tamén tes un traballo moi importante con grupos afeccionados. Por exemplo en Ames.

Si, son talleres de teatro, a partir dos que facemos unha montaxe por ano. Este ano estreamos un Valle-Inclán. Vamos alternando teatro clásico e contemporáneo. E é moi bonito porque eles descobren que o lecer non reside só na comedia, senón no feito de facer teatro. É un traballo moi enriquecedor, sobre todo pola súa dimensión de dinamización: porque fai comunidade. Non só no grupo teatral: tamén arredor. O mesmo pasou en Cangas, cun grupo amador de xubilados. A dinamización non queda reducida ao grupo de teatro. É tamén da lingua, da cultura, da comunidade.

"O traballo co teatro amador fai comunidade"

Diso trata o teatro, non si?

Claro.

Acabades de estrear na Mostra de Cangas Nacidas libres, que tivo un proceso de produción semellante ao de As do peixe, con investigación con traballo de campo…

Si, e foi unha pescuda difícil na que chega un momento que xa non podes ir máis alá. Porque son persoas -as monxas-, que renuncian ao mundo para traballar por el. É unha contradición, a partir da que traballamos as actrices. Cando falabamos con elas, xa sen que preguntásemos, saía o discurso de “eu son libre, e son feliz”. Pero cando preguntabamos como era a chamada, a resposta era “sentes a chamada”, e punto. Porque é unha cuestión de fe á que, claro, para nós é difícil acceder...