Mercé de Rande desenvolveu fóra de Galicia a maior parte da súa traxectoria na danza contemporánea

Mercé de Rande é unha das profesionais da danza contemporánea galega que desenvolveron fóra a maior parte da súa traxectoria laboral. Hai pouco, nun momento de crise persoal relacionada coa falta de apoio aos proxectos de arte social, decidiu (outra vez) voltar a Galicia. En Escenas do Cambio puido verse a súa última peza, que ten que ver, precisamente, con camiñar na vida. Con tomar decisións e tirar para adiante. Falamos con ela desta e doutras cuestións, repasando a súa andaina nas artes escénicas e plásticas como bailarina, intérprete, actriz, coreógrafa, performer e artista plástica. 

Vés de presentar Mu-danza: unha muller que camiña en Escenas do Cambio tras unha residencia artística alí no Gaiás. Como foi a experiencia?

Pois a verdade é que me gustou moito ter a oportunidade de traballar en boas condicións en Galicia. Iso o primeiro. O proceso comezou cunha investigación: lecturas de filosofía e antropoloxía sobre o tema do camiñar. Despois precisei bastante tempo para decidir o espazo no que ía facer a peza e por último estiven explorando como mover as caixas. Tiña claro que quería un espazo museístico, branco e negro. Mais quería modificar este espazo con algún elemento que me permitise habitalo doutro xeito e por iso introducín as caixas, sobre as que realizo proxeccións. Tamén levou tempo decidir que proxectaba cada proxector, onde colocalos, etc. Unha muller que camiña vai estar na Bienal Internacional de Arte de Vilanova de Cerveira dentro do programa de mostra de arte inmaterial o día 9 de setembro.

O tema de fondo é camiñar. Que querías salientar?

É difícil explicalo de forma sintética. O de camiñar defíneme moito e penso que ten que ver con ser viguesa. Como non temos un moi bo transporte público camiñamos como un xeito rápido e alternativo de movernos. É algo que teño pensado estando noutras cidades: se non viñese de Vigo igual non me lanzaba a camiñar tanto, en París por exemplo. Camiñar permite ademais descubrir mellor os lugares. E iso entronca cunha cuestión ecolóxica. Cunha postura vital diferente á convencional, ao que se espera de nós: estudar, traballar, mercar coche e casa… Todo isto leva a un consumismo excesivo e se camiñásemos máis habería aí un cambio posible. 

En Mu-danza está presente unha obra de Giacometti. Tamén en LP4am Sculpture DeVice traballas cunha obra de Giacometti, buscando un encontro entre danza e arquitectura. Podes explicar esta peza?

Giacometti é un referente para min. Cando marchei de Galicia o primeiro sitio no que aterrei foi Madrid e alí vin unha retrospectiva de Giacometti no Museo Reina Sofía que me deixou abraiada. Despois vivindo en Francia xa puiden ver máis obras súas e atopar libros sobre elas. Le Palais à 4 heures de matin, en concreto, fascinábame. É unha obra que define un espazo particular. Intrigábame o seu significado, o seu simbolismo. Vin a obra no MOMA, en Nova York, e voltei con ganas de explorar o que escondía. Empecei a investigar cunha equipa artística excelente. A obra representa a fraxilidade da relación entre un home e unha muller: algo que custa moito construír e que de un día para outro pode derrubarse. Fixemos un prototipo, unha estrutura que se puidese construír e destruír. Levaba por exemplo unha placa de xeo que se ía derretendo, representando o tempo que pasa ata que as relacións se esgotan. 

Es unha artista interdisciplinar. De que xeito te foi levando a túa formación ata o que fas hoxe?

“Cando cheguei a Alexandría quedei impactada porque había tres veces máis actividade cultural que en Zurich”

Teño claro que o que me foi levando foi a danza. O tronco que une todo. Nese momento non había case onde estudar danza en España. Empecei en Madrid, onde podía acceder a formación profesional de danza e de teatro. Como entrar no Instituto de Teatro de Barcelona íame ser difícil continuei estudando en Lisboa, na escola superior de danza. Pero alí non había danza contemporánea. Mais si estaba o Forum Dança, que está asociado ao centro coreográfico de Angers e ao PARTS de Bruxelas. Logo estudei tamén en Nova York e en Suíza. En Suíza un Master en Artes Escénicas e en Nova York tiven unha bolsa de especialización en investigación do movemento. Foi importante tamén unha bolsa para estudar Butoh: estivemos un mes en Xapón. 

Na miña formación teño que destacar tamén todas as veces que traballei en Alexandría. Cando cheguei quedei impactada porque había tres veces máis actividade cultural que en Zurich, que era unha cidade na que nese aspecto eu estaba moi contenta porque sabía que todo pasaba por alí. Pero en Alexandría había máis. Coñecías xente de todas partes, aprendías sobre a creación árabe… Era aire fresco total, nun momento no que eu estaba algo cansa de ver en Europa sempre as mesmas cousas. Tiña interese especial ademais nas compañías medias: nin os grandes creadores nin os emerxentes. E alí traballaba moita xente difícil de ver noutros sitios. Exipto, en en menor medida Líbano, eran referentes da cultura árabe. En Alexandría creei en grupo, foi a primeira vez que un grupo tan grande confiou na miña dirección…

De aí saíron traballos teus coma a colaboración con Mohamed El Hagrasy, Deadline, sobre a decepción coa primavera árabe, os asasinatos nas manifestacións… As túas performances son bastante políticas. Tratan temas coma as migracións -Transaminase- e os refuxiados -Stunt-; a contaminación do planeta -Plastic Parade- ou a explotación laboral no téxtil -Between the lines-. 

“Para min a arte ten que ser unha ferramenta de evolución social e persoal. Necesito que a arte me mova emocionalmente e me faga pensar”

Non tolero, desde moi noviña, a inxustiza. Por iso tamén teño unha consciencia galeguista: nos meus inicios tirei moito por aí. Para min a arte ten que ser unha ferramenta de evolución social e persoal. Non me interesa nada a arte polo ego do artista. Necesito que a arte me mova emocionalmente e me faga pensar. Que as obras me digan cousas das que non me dera conta. Tamén tiven profesores que me levaron por aí, pero xa era algo que eu pensaba. 

A arte ten sentido para que a sociedade poida seguir evolucionando. E non se trata tampouco de facer unha denuncia agresiva, senón de amosar aspectos que pasan desapercibidos neste mundo globalizado e de pensamento único. Sobre inmigrantes e refuxiados falamos moito, pero en realidade non sabemos nada. Ademais, agora a nivel institucional, e falo a nivel mundial, hai unha falta de interese pola arte que cuestiona ese pensamento único. Iso foi unha decepción para moitos artistas e foi o motivo polo que decidín volver a Galicia. Para reformularme todo, porque se non pode ser así, que sentido ten facer arte.

Coas túas estancias en Alexandría tamén ten relación o teu proxecto Lost and Dead in Thunderland, coproducido pola Tanzhaus de Zurich e o festival ALT de Vigo. Por que decidiches investigar sobre os petróglifos atlánticos?

Este proxecto ten que ver co que falabamos antes: sentíame perdida e decepcionada porque non podía facer o tipo de proxectos que me interesaban. Chamoume a atención a imaxe do labirinto porque era como me sentía, perdida nun labirinto. E iso conectaba con algo que me interesara desde moi nova, que eran os petróglifos. Tanto tempo despois non sabemos quen os fixo nin por que. 

E iso conecta coas preguntas básicas: quen somos, de onde vimos, onde vamos. No meu caso, que fixen e que vou facer agora. Asocieime nese proxecto con Enea Magali, que estaba sentindo o mesmo. Fixemos unha ampla investigación sobre os petróglifos e o seu sentido. Foron tres anos de investigación e produción. Foi un traballo moi potente que nos permitiu coñecer moita xente e madurar moito como artistas. Hai un antes e un despois deste proxecto. 

Con elementos patrimoniais xa conectaban varias das túas pezas anteriores. En Proxecto Zocas estaban as zocas. En Concerto Solo a danza tradicional. En A historia de pedra e en Fiando o caos o mito, o rito, a lenda… Todo está relacionado. 

“Non sabemos nada da historia dos oprimidos”

É certo que Lost and Dead permitiume darme conta de que había temas, como os petróglifos, que podían relacionarse coa miña obra anterior. O tema antropolóxico, sobre todo o galego, móveme moito. Penso que temos un pouso cultural máis antigo do que pensamos, e de feito hai investigacións que o están demostrando: xacementos arqueolóxicos máis antigos que nos din cousas que saen do previsto. Que o mundo celta entrou por mar, por exemplo. Esta é unha obra, ademais, na que ademais da danza están moitas outras disciplinas: o vídeo, o debuxo, a pintura, a instalación… Está presente por exemplo a matriarca dos tuaregs. Que nos leva a pensar sobre a Historia oficial como unha Historia dos vencedores. Non sabemos nada da historia dos oprimidos.

É habitual ademais que haxa un nexo entre Galiza e o resto do mundo. Exploras bastante a conexión atlántica, por exemplo. En Fiando o caos reflexionabas sobre como ser galego nun mundo caótico. 

Gústame conectar ese pouso cultural tan particular que ten Galicia co que pasa no mundo actual. En Fiando o caos tratei o tema da globalización. En Lisboa, onde eu estaba estudando nese momento, a xente estaba entusiasmada coa globalización, e en Galicia estabamos asustados polo que poderiamos perder a nivel cultural. Ademais, a identidade galega era un tema que non se trataba nas artes escénicas. 

Falábase, e discutíase, a nivel político, pero eu quería crear un espazo nas artes escénicas no que se falase tranquilamente sobre iso. E de feito foi o que pasou nas representacións que fixemos, na sala Nasa. Había reticencia a falar destes temas porque temos un problema de autoestima: pensamos que a ninguén lle importa a noso… Pero a min si que me importa, e ademais paréceme unha oportunidade para non quedar no local, senón ir cara o internacional. A relación entre o galego e o gaélico, por exemplo, que tamén é parte da Historia que non nos contan, falándonos tanto do latín.

A túa obra ten relación por exemplo tamén co feminismo. Fixeches unha performance sobre violencia de xénero en Vigo ou unha peza sobre unha Ofelia que decide non matarse por amor, senón darse un baño por diversión.

“En xeral debemos traballar para construírnos como unha sociedade mellor, para vivir mellor. Porque vivimos fatal”

É que a arte, como falabamos antes, ten que ter un sentido social. Non debe estar illada. E se eu estou aquí e agora e o mundo está como está, a arte ten que dicir algo sobre iso. Eu cansei de ir a manifestacións un día ao ano. A miña militancia é do día a día. Un día explotei e non puiden máis coa violencia que sofren as mulleres. Chorei moito por este tema. E a sociedade reprime moito o choro. Para min é moi importante chorar e así limpiar. Eu non podía máis con aquilo e esa sensación deu orixe a esa peza que citas. A peza sobre Ofelia ten que ver con como nos pesa ás mulleres o patrón do amor romántico. Creo que nese tema homes e mulleres deben traballar aínda moito. E que en xeral debemos traballar para construírnos como unha sociedade mellor, para vivir mellor. Porque vivimos fatal.

Tamén fixeches coreografías para espazos de arte. Para a Fundación Laxeiro, por exemplo. 

Eu levo desde o principio tratando de atopar encontros entre as artes escénicas e as artes plásticas, que estaban moi separadas. Pódese preparar algo para un teatro e levalo a un museo. Pero é distinto facer algo que xa estea pensado para o museo. Interésame investigar iso. Lost and Dead empezaba cunha exposición desde a que se ía pasando a outras artes. Aí había encontro entre artes escénicas e artes plásticas. 

Estiveches na compañía Dobre Xiro, unha das primeiras de danza contemporánea en Galicia. Como foi aquela experiencia?

Había ballet, baile clásico, moderno, tradicional… Pero non había danza contemporánea. E foi entón cando nace Dobre Xiro. Cando estaba todo por facer: non había circuítos de danza, os concellos non programaban danza… Digamos que foi a primeira fronte de liberación da danza galega. Eu nese momento dinme conta de que estaba todo por facer pero eu mesma non tiña a formación suficiente en danza contemporánea. Por iso decidín marchar para despois voltar. 

Marchaches e voltaches varias veces, o cal é habitual na xente que se dedica á danza contemporánea. Cales foron os teus motivos?

“Síntome moi galega, amo moito a miña terra e teño moito interese na cultura galega” 

Síntome moi galega, amo moito a miña terra e teño moito interese na cultura galega. Preciso voltar para beber da fonte, da orixe. Decido voltar pero o que me pasa é que o que atopo non é o que esperaba e que ademais teño dificultades para reintegrarme. Mesmo sinto certo rexeitamento, como se a ninguén lle importase o que fixen todos estes anos. Entón teño que escoller. Ou marchar outra vez para seguir evolucionando ou quedar aquí por militancia. E téñoo claro. Se non teño oportunidades aquí, voume. Igual amo eu máis Galicia que Galicia a min. É un amor desigual… 

Esa sensación tena moita xente que traballa na cultura. Tamén a que queda aquí. Porque non hai estruturas que sosteñan nada. 

Non sei, eu aquí vexo moita competitividade e ás veces unha falta de sentido crítico cara o traballo propio. É algo que me teñen comentado por exemplo compañeiros vascos. Que aquí somos conformistas, que facemos pouca autocrítica. Pode ter que ver co que dicía antes: a falta de autoestima, a opresión histórica, a rabia que temos aínda… Paréceme algo interesante a analizar. Eu decidín voltar a Galicia porque en Suíza estaba moi cómoda pero xa levaba moitos anos. Ou volvía agora ou xa non volvía máis. E ademais vía que houbera avances. Eu nunca traballara en Galicia coas condicións que tiven no Gaiás. 

Durante o bipartito fixérase un esforzo, a través do Centro Coreográfico, por traer profesionais da danza que estabades espallados polo mundo. Logo moitos volvestes marchar. Ti fixeras Mar, Fento e Cemento a partir do programa Artistas en Residencia. En que consistía esta peza?

Mar, Fento e Cemento partiu de Fiando o caos. Os procesos de creación da danza e do teatro están moi vencellados ao tempo de produción. Tanto que moitas veces non queda tempo para investigar o que quererías. En Fiando o caos eu non puiden profundizar o que desexaba. Quedáronme inconclusos uns textos que retomei máis tarde. En Mar, Fento e Cemento investiguei o mundo esotérico, máxico. Comezou un traballo de escrita que logo continuou en Lost and Dead. Iniciouse así o meu traballo de escrita sobre a creación contemporánea. 

Falabamos antes de artes plásticas. Tes unha exposición da túa obra plástica agora en Goián. Fixeches murais, por exemplo. Fas debuxo e pintura con diversas técnicas. 

Pinto desde moi nova. Xa me ensinara unha irmá do meu avó. Despois coñecín a Xavier Pousa, fun a clases de pintura e de baile… De aí vén o meu interese nas artes plásticas e nas artes escénicas. E o que busquei foi un xeito de xuntar o meu amor polas dúas. Tiven unha época, por exemplo, que explorei a pintura co corpo… Teño unha exposición en Goián, na miña aldea, que estará aberta ata o día 21. É un tipo de pintura que ten que ver co movemento. Todo o que fago está relacionado co movemento, en realidade.

Comentaches algunha vez que en Suíza estaba todo mellor estruturado, sendo ademais tamén máis exixente. Que se debera reestruturar aquí para que as profesionais da danza puidésedes desenvolver máis as vosas carreiras no país? 

Un Centro Coreográfico que funcionase ben, que apoiase a produción, a distribución e a formación. E unha plataforma de distribución máis ampla, máis diversa e máis obxectiva. Creo que nos falta diversidade. Non se pode pedir a unha compañía que faga unha boa obra cada ano. Sería mellor ver o traballo de máis compañías, ver máis pluralidade. A pesar de que houbo moitos avances. Polo menos agora existe un circuíto. 

Tes criticado a danza “burguesa” politicamente correcta que trata temas de moda. Por que?

“De repente só interesan as institucións, as obras que non cuestionan nada, que son só imaxes”

Polo que dicía antes da función social da arte. Porque de repente só interesan as institucións, as obras que non cuestionan nada, que son só imaxes, ou que o que cuestionan está tan escondido na estética que nin se ve, que non dá para reflexionar. Pesa moito máis o entretemento que a arte. O que conta é ser capaz de captar o público con imaxes potentes. Aínda que tamén é un ciclo que creo que comeza a esgotarse. 

A Mercé das Cirkunstancias foi un proxecto que che permitiu investigar, que é algo que che interesa moito. 

Parecíame un bo nome para representar o que quería facer. O de investigar sempre o tiven claro e tamén o de responder ás circunstancias de cada momento. 

Traballaches con varias compañías estranxeiras: K-danse en Francia, VolksBuehne Basel en Suíza… Queres salientar algunha delas?

“Podería salientar por exemplo a plataforma francesa de investigación sobre novas tecnoloxías en escena Didascalie”

Podería salientar por exemplo a plataforma francesa de investigación sobre novas tecnoloxías en escena Didascalie. Non é propiamente unha compañía, senón unha plataforma de investigadores. Había de feito máis técnicos que xente da escena. Con eles explorei moito as posibilidades da tecnoloxía, con diferentes dispositivos. Foi moi rico para min. Había un debate moi participativo… Iso é outra cousa que creo que falta en Galicia: non hai unión, cada un vai máis ao seu e a xente non se implica moito. Aquí, en cambio, todo o mundo traballaba por unha idea común. E ademais traballabamos con condicións moi boas, en teatros potentes. E a nivel temático tamén era moi interesante. 

Tamén tes unha faceta didáctica. Dás clases, supoño que algunhas máis alimenticias e outras máis ligadas ás túas investigacións. 

Iso foi parte tamén da miña evolución persoal. Ao facer Lost and Dead atopei xente que precisaba asesoramento nesta sociedade tan deshumanizada, tan pouco avanzada a nivel espiritual. Interésame a educación, aínda que orientada a xente que quere ser profesional. Tamén é un xeito de devolver a oportunidade que eu tiven de aprender andando polo mundo. Quero achegar o que poida ser útil.